6.Қазіргі қазақ сатирасы.

Көпен Әмірбек 1950 жылы 29 наурызда Отырар ауданы, "Шәуілдір" ауылында туған. Орта мектептен соң 1968 жылы ҚазМУ-дің журналистика факультетіне окуға түседі. Оны 1973 жыльт аяқтап шығады.Көпен Әмірбек қазаққа белгілі сықақшы-породиашы. Оның  "Аты жоқ кітап", "Тілім қышып барады", "Великан", "Бос әңгіме", "Мың бір мысал", "Надейся и жди", "Тысячи и одна басня", "Крохотные звезды" т.б. кітаптары бар.

   ШАПАЛАҚ «Кімде-кім жәннаттан үмітті болса, пайдалы сөз айтсын немесе үндемесін». Мұхаммед(с.ғ.с) пайғамбарымыздың осы бір қасиетті хадисін көкірегіне тоқып өскен бір мұсылман баласы қайда барса да тымпиып, тым-тырс отырады екен. Әкесі:-Балам жұмған аузын ашпайды, ауру емес пе? –деп емшіге көрсетіпті. Емші әрі-бері қарап: -Ұлыңыздың іші пысып , әбден зеріккен. Далаға қыдыртыңыз, бау-бақшаға серуеңдетңіңіз, сергітіңіз. Баласын жетектеп, орман-тоғайды аралап, сейілдетуді әдетке айналдырыпты. Бір күні ағаш түбінде тынығып отырса бір тотықұс қайта-қайта шықылықтап қоймапты. Әкесі амалдап тотықұсты ұстап алып, торға салып жатса баласы күтпеген жерден:-Әй, құсым-ай, байғұсым-ай! Үндемегенде торға түсіп сорламайтын ең!-депті.  Сонда әкесі жалт қарап: -Әй, сен сөйлейді екеңсің ғой, оңбаған. Мені неге мұнша әбігерге саласың?- деп шапалақпен тартып жіберіпті. Сонда бала басын шайқап:-Тілімді тістеп үндемей жүре бергенде, мен де  шапалақ жемес едім!-деген екен.

7.І.Есенберлиннің «Көшпенділер» романы: тарихи дерек және көркемдік шешім.

Трихи роман жанрының сандық, ... ... ... ... жоғары бір белеске көтерілген кезі 70-80 жылдар болды. ... сол ... ол бір ... ... ... шыға қойған жоқ. Әр кезеңдегі саяси жағдайға орай бірде бәсең, өшуге таяу күн ... енді ... ... күш ... өз ... алға ұмтылып, түрлі бұралаң жолдардан өтіп келеді. Соған орай тарихи романдарды зерттеу мәселесі де ... ... ... ... ... ... Әрине, кеңес тарихи роман тарихы ... ... Оған ... ... романның 20-30 жылдардан бастап кейінгі кезеңдерін жинақтай пайымдаған монографиялық ... ... Бұл ... ... ... ... ... ғана еске салып отырмыз. Ал, жалпы әдебиеттің тарихилығы, роман теориясына қатысты еңбектер өзінше бір төбе. Бұл еңбектердің ... ... өз ... ... ... ... уақыттық мәні бар еңбектер екені даусыз. Сонымен... ... ... шолсақ, ежелден сөз болып келе жатқан даулы, тартысты, қиын, түйіндері мол, сан тарау ... де бас ... ... елі ... ... ... ... әдебиет тану ғылымының негізін ... ... ... ... ... еңбектерінде көрініс тауып, кейіннен С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев ... әр ... сөз ... ... ... биік ... асқаралы табысы М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясы десек, осы шығарма ... ... соң ... ... ... оны зерттеуге деген үлкен құлшыныс пайда болды. Соның нәтижесінде роман-эпопеяның қыр-сырын ашуға арналған ... ... ... ... ... ...М.Қаратаевтың, А.Нұрқатовтың, З.Ахметовтың, З.Қабдоловтың, С.Қирабаевтың, Р.Бердібаевтың т.б. еңбектерін атап айтуға болады. ... дей ... де бұл ... ... пен ... ара ... арнайы монографиялық зерттеу объектісіне айналдырмай, тек поэтикалық бір қыры ретінде тілге тиек етеді. Бұл орайда О.Бердібаевтың «Қазақ тарихи ... (1979), ... ... ... ... ... (1991) ... санаулы еңбектерімен З.Серікқалиевтің, М.Хамзиннің, Ж.Дәдебаевтың диссертациялық жұмыстарынан басқа ауыз толтырып айтарлықтай ... ... аз. Оның ... себебі де жоқ емес. Өйткені 20-жылдардан кейінгі ... ... ... де ... көне ... ықылас күрт суыды, бұл тақырыпқа бара қалған қаламгер болса дереу «ұлтшыл», «ескінің ... ... ... тағылып, қуғынға түсетін. Мұндай саясат бүгін де «тоқырау кезеңі» аталып жүрген уақытта да ... ... ... жоқ. ... ... ...шығарма көбейіп кетті», «мұндай туындылар жастарға зиянды» деген ... ... де ... ... ... да, тарихи шығармалар мен оның сыны мен ... ... ... ... ... Соған қарамастан жазушылар өзі діттеген мақсаттарына әрқашан жол ... ... Олар ... ... ... ... бар қажырларын жұмсады. Оның дәлелі ұлы М.О.Әуезовтың тәжірибесі. Бірақ Әуезов те бұл ... ... ... ауыр ... ... ... ... «Қилы заман» болып басталған тарихи тақырыпқа деген тың ... ... ... ... қырқай шалыстар көп болды. Әрине, «Абай жолы» әлем әдебиетінің ұлы жетістігі, қазақ әдебиетінің мақтанышы ... Ол ... ... ... ... арналған соны жол, асқар асу, шексіз батыл қадам. Осы игі ... ... ... өркендетуге қазақ жазушылары белсене атсалысты. Өйткені ... көне ... ... ... ғана ... ... ... өзінде де жете зерттеліп, кең насихаттала қойған жоқ болатын. Осы олқылықтың орнын толтыруға, өз тегін біліп, ... ... ... ... ... ... ең алдымен жазушылар батыл қадам жасады. Көзі ашық, жүрегі құнарлы жұрт тархи романдарға неге ... нені ... ... оған көрнекті ғалым Ш.Елеукенов: «Трихи роман ... бір ... – ... ... ... тарихы мен қазіргі өмірінің арасына салған рухани өткел ... Ол ... ... ... ... өмірге алып келеді, бойымызға ата ... ... ... ... Сол ... қара ... ... күрескен озық ойлы адамдардың қимыл-әрекетін біз тамашалаймыз, тамашалаймыз да еліктейміз», - деп жауап береді. [1; 146] Өткен ғасырдың алпысыншы ... ... ... ... ... абыройлы міндеттерін атқара бастады. Ал, 70-80 ... ... көне ... ... ... қатары сан жағынан да, сапа жағынан да есейіп, күрделі арнайы ... ... ... ... ... ... ... (1978-1980), М.Мағауинның «Аласапыран» (1981-1983), Ә.Әлімжановтың «Жаушы» (1974), І.Есенберлиннің «Көшпенділер» (1976), ... ... (1981), ... ... ... ... (1986), Б.Алдамжаровтың «Ұлы сел» (1988) т.б. [1; 151 б.] қарымды қаламгерлердің сүбелі туындыларын атауға болады. Алпысыншы ... ... ... ... ... ... ... ғасырмен шектелсе, 80-жылдардың ішінде ол тереңдеп, тіпті сонау ежелгі дәірге дейін ... Осы ... ... ... ... тақырыпқа деген жазушылық құлшыныстың күштілігін танытса керек. ХV-XIX ... ... ... ... ... мен аласапыраны алмасып келген, қанды топалаңдарға толы ащы, ... көз ... ... ... ... авторлары көзбен көріп, құлақпен естігендей, бірінің олқысын бірі толтырып, ... ... ... ... ... ... ... төрт ғасырлық ең ауыр, қасіреті ... ... ... ... ... ...... аталған туындыларды байыппен зерделеп оқысаңыз, «намыстан жаралған қаһарман ... ... ... ... өте» ... ... ... аңсап, еркіндік үшін соңғы демі біткенше айқасудан жүрегі ... ... жұрт ... ... ... беруді перзенттік парызы санаған жауапкершілікті сезінеміз. Қазақ тарихындағы осы бір ... мол ... ... ... ... шығарма М.Мағауиннің «Аласапыран» дилогиясы. Ол қазақтың қазақ аталып, этникалық тұтастығын, ... ... ... үшін ... Тәуекел ханның заманын суреттейді. Өз алдына ел болып, тәуелсіз хандық құрып, мемлекеттік ... ... ... бір ... жүзі ... ... ... елін оны қоршап отырған басқа жұрттардың көз алартуы мазалайтын еді. М.Мағауин ... ... ... ең бір ... ... ... ... арқаңды мұздатар ауыр шындығы бейнеленеді. Ә.Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаң» ... ... ... ең ... ел ... ... тірелген шақты бейнелейді. ХVIII ғасырдың 30- 40 жылдары, ... ... ... ... қазақ қауымының екі Ұлы Империя – Ресей мен ... ... тар ... ... жол ... беймағұлым тағдыры – оның негізгі тақырыбы. Жанры жағынан «Үркер», ... ... ... ... ... ... ... Әбілқайырды астындағы тағының қамын жеген, малын көбейтіп, бағын асырғысы келген кәдімгі ... ... ... ... ... қойғысы келмейді. Халқының бүгіні мен болашағының ... ... ... ... ... етіп ... көздейді. Ор бекінісінің бастығы Кириллов, ... ... ... тағылымы бар Татищевпен пікір-сайысында, саяси-әлеуметтік, қоғамдық ... ... ... ... ... олқы соқпайды, саясаттың жілігін шағып, майын ... ... ... ... ... ... өзін ... аяқтарын аңдап басуға, сол арқылы халқын танытып, қадірлеуге мәжбүр жасайды. Мұнан ... ... ... ... ісік ... паң ... ... қарама-қарсы халқының заманға бейім, жаңа үлгідегі, күрес талқысына ысылған кемеңгер ханы етіп көрсету ниетін аңғарамыз. Ә.Кекілбаев, ... ... ... ... ... ... кешкен азап, заман ауыртпалығын ел тағдыры арқылы тарамдай қамтып, тарата бейнелеу орын ... ... ... ... ... ... ... молайтуға, қазақтардың тарихы жоқ, болашағы бұлыңғыр, «ұлы ағысының» ығына паналап, күн ... ... ел ... ... ... ... үшін туған халқының ұзақ ғасырлық тарихын тірілтіп, көркем баяндап беруге бар ... ... ... үлес ... тарихшы жазушымыз ІлиясЕсенберлин еді. І.Есенберлин 1915 жылы 10 қаңтарда қазіргі Ақмола ... ... ... ... ... ... жас 1940 жылы ...тау-кен және металлургия институтын бітіреді. Сол мамандығы бойынша Жезқазған кенішінде ... ... ... Ұлы отан соғысы басталады. Жас азамат қолына қару ... ... ... ... ... ... ... елге оралады. Тумысында алғыр, мықты қайрат иесі, соғыстан оралған соң ... ... ... ... жылы Қазақстан компартиясы орталық комитетінде нұсқаушы, 1947-1951 жылдары ... ... ... ... талай біліктілермен, зиялылыармен сұхбаттасады, қоғамдық мәнді мәселелерді шешуге атсалысады. 1953-1954 ... ... ... аға ... қызметін атқарады, 1954-1955 жылы ... ... ... басқарамасының бастығы болады. 1955-1957 жылы Қазақ Мемлекеттік көркем әдебиет ... аға ... ... ... киностудиясының аға редакторы, 1967-1971 жылдары «Жазушы» баспасында директор, ... ... ... ... ... ... ... абыройлы атқарады. [1; 331 б.] Үлкен проза жанрына ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан бастап кіріскен І.Есенберлин ... ... ... ... ... 1945 ж. ... ... жарық көрді. Өлең-жырларын іріктеп, «Адамгершілік жыры» атты жинағына (1949) енгізді. Қаламгер 1960 жылдары ... ... ... ... бастады. «Өзен жағасында» (1960), «Толқиды есіл» (1965), орыс ... ... ... ән» (1957) атты ... ... ... ...бұрын-соңды қалам тартылмаған соны кезеңдеріне алғаш барлау жасауды тарих І.Есенберлиннің маңдайына жазыпты. Ол өзінің ... ... ... ...«Алтын Орда» трилогияларында қазақ елінің он ғасырға жуық тарихынан хабардар ... ... ... елге ... ... ... танытуда қазақ халқына өлшеусіз еңбек еткен, көркем кестесі мен әдеби орта ілтифатына ие болған ... ... ... ... ... «Жанталас», «Қаһар» атты үш кітаптан тұратын трилогияның беташарын жазушы соңғы кітаптан («Қаһар») бастап 1969 ... Одан соң 1971 жылы ... ... 1974 жылы ... ... көрді. Жалпы үш кітаптың сүйегі тұтас, жүйелі, трилогия ... ... ... баспасынан «Көшпенділер» деген атпен жарияланды. Кітап алғаш жарық көрген күннен бастап-ақ қоғамдық орта оны жоғары бағалады. Республикалық орталық ... ... оңды ... ... заңғар жазушысы І.Есенберлиннің қазақ әдебиетінде алатын орны асқар таудай. І.Есенберлин қазақ әдебиетінің ғана ... ... ... төрінен лайықты орын алатын дара тұлға.Олай деуіміздің ... бар. ... ... темір шындықтың ар жағында тұтқындалып, ата тарихымыздың «ақтаңдақтарын» зерттеуге тиым салынған жылдары ... ... ... ... қиын да, ... тақырыпқа – қазақ хандығының бостандық пен тәуелсіздік жолындағы күресі тақырыбына ... [2] деп, ... ...... өз ... ... Көрнекті ғалым Р.Бердібаев: «І.Есенберлиннің ... ... ... тұжырымдай келгенде, оның қаламына хас бірнеше ерекшелік қолтаңбасын, суреткерлік қуаты мен ... оның ... ... орны мен ... анықтайды» [4] деген жүрек жарды пікірі арқылы қаламгер еңбегінің жетістігін көрсетеді. Зерттеу тақырыбының ... ... – ... ... ... құрылымымен де, образдық жүйесімен, тіл кестесімен, былайша айтқанда, ... ... ... ... әдебиеті тарихынан өз орнын иеленген, жетістіктермен ... олқы ... ... ... ... да, ... ... сөз ету – белгілі дәрежеде қазақ әдебиетіндегі ... ... ... бір ... ... ... ... өзекті мәселе. Ол белгілі ... ... әр ...сөз ... әлі күнге тұтас құбылыс ретінде, жан-жақты байланысымен ... ... ... ... қойған жоқ. Біз өз зерттеуімізде осы мәселені қарастырамыз. ... ... ... ... ... ... ... І.Есенберлиннің тарихи романдарының идеялық- көркемдік табиғатын талдап, оның жазушы шығармашылығының орнын анықтауды басты мақсат тұта отырып, ... ... ... ... ... ... әдеби үрдісте талдау арқылы замана шындығын бейнелеудегі қаламгер ізденістерін, табыстары мен ... ... ... жан-жақты талдау үстінде оның әдеби үрдістегі маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы орнын екшеу; • Туындыдағы тарихи фактімен көркемдік шешім арақатынасы, ... ... ... ... орны мен ... ...... мен композициялық құрылысы, уақыт пен кеңістік, т.б.; І.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясының жан-жақты арнайы зерттеудің теориялық та, тәжірибелік те ... бар. Ол ... ... ... әлем әдебиетіндегі тарихи роман жанрына қосқан үлесін, оның өзіндік орнын анықтауға да септеседі. ІІ.1. Әдеби үдерістегі тарихи ... ... ... ... ... тақырыпқа деген ұмтылыс та, оқырмандық сұраныс та орасан өсті. Бұл ... ... ... де ... тақырыптың терең тамыр жайып, өркендей дамыған кезеңі болды. Тереңдей барлап ... ... ... ... жүрген белгілі қазақ ... ...... ... күн ... ... үн ... жүрген және белгілі дәрежеде жемістерге қол жеткізген жазушылар. Олардың тарихи тақырыпқа бұлайынша күрт бұрылыс жасауында ... ... ... Оның басты қозғаушы күші, ең алдымен, сол кезеңдегі жағдайдың болғандығы сөзсіз. Бүгінде «тоқырау кезеңі» деп жүрген ... ... ... ... ... кезінде қаламгерлер тіліне тиек қойылып, аяқтарына тұсау салынғаны ... Қай ... ... ... шырылдата тереңнен қозғап, айтатын көркем әдебиеттің астарлы ... де ... ... ... идеологиялық шек-шеңбер шебінен аса алмай дәрмені құрыған қаламгерлер тығырыққа тірелді. Сондықтан да, олар тарихи ... ... ең ... өз заманының адамгершілік мұратын сөз етуді діттеді. Өткеннің тәжірибесін, тарих сабағын үлгі ете отырып, ... ... ... ... проблемаларды көтеруге ұмтылды. Бұл уақытта аса зардап шеккен саланың бірі – қаоғамдық ғалымдар болды. Ұлттық ... ... ... ... ... әдет- ғұрыптары ұмытылып, тілі мен дініне нұқсан келді. Ел қорғаны болған ... ... ... ... роль атқарған ұлы оқиғалар естен шығарылды. Міне, осы жөнсіз олқылықтың орнын толтыруға ең ... ... ... ... да, ... ... ... мәртебелі осы жолдың басында Ілияс Есенберлиннің ... ... ... ... ... жол ... қазақ әдебиетінде тарихи тақырып мәселесін алғаш қолға алды десек, шындыққа жанаспас еді. Ол ... ... бар, ... ... ... ... ...биікке көтерілген дәстүрлі сәтті жалғастыра және ... ... ... ... қазақ әдебиетінің тарихына үңілсек, сүбелі деген шығармалардың қай-қайсысы болмасын негізгі өзегіне өмірде ... ... ... ... сипат қазақ прозасының алғашқы ... де тән. ... ... ... ... ... ... М.Дулатовтың «Бақытсыз Жамал», ... ... ... ... мал» ...... барлығы да шынайы өмірде болған адамдар тағдырына негізделген. Егер ... ... ... да ... ... дейінгі қазақ әдебиетіндегі шығармалардың ішіндегі прозадан гөрі ... ... ... ... ... ... болады. Проза жаңа туып, енді қалыптасып келе жатса да, тарихи нақтылықтан гөрі көркем ... ... ... ... ... көрсетуге бейімдеу. Олар белгілі тарихи кезеңдегі ұлы оқиғаны немесе тарихи тұлғаны сөз етуді емес, жалпы ... ... тән ... дерт – ... бас ... ... мұрат тұтады да, соған орай жалпы жағдайларды арқау етеді. Ал, нақты тарихи адамдар ... ... ... ... ... ... ... Оның басында М.Әуезовтың «Қараш-қараш оқиғасы» повесі тұрады. Повест 1927 жылы ... ... ... жас ... ... ... ... бұл шығарма қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыпты игерудегі басты ... ... ... ... ... – Рысқұл Жылқайдаров (Бақтығұл) белгілі революционер, үлкен мемлекет қайраткері Тұрар ... ... ... ... ... М.Әуезовке беріп, шығарма жазуға түрткі болған Тұрардың өзі. Бірақ жазушы бұл ... ... ... Ол 1924 жылы ... ... оқиға болған жермен арнайы танысып, кәрі құлақ ... ... ... ... ... ең ... артықшылығы да осы тарихи шындықтың барынша нанымды көрініс табуында. Бұл ... ... ... ... ... ... ... дәстүрін берік сақтай отырып, Еуропа әдебиетіндегі үлгіні де жете меңгергендігін байқатады. Автордың тарихи ... ... да сәл ... (Рысқұл-Бақтығұл, Саймасай-Жараспай) өзінен әдебиетке келген жаңа бір лепті, Еуропалық ... ... ... ... аяқ ... жаңа қадамды көреміз. Бұл тарихи дерек пен көркемдік шеберліктің астасып ... ... ... жаңа үлгі болды. Енді М.Әуезовтың «Абай жолы» роман-эпопеясын алсақ, негізінен ол 40-50 жылдардың еншісіне жатады. ... ... 1942 ж., ... ... ... ж. ... бұл эпопея М.Әуезовтың өз сөзімен айтқанда оның «бүкіл творчестволық өміріндегі сүйікті ісі» ... ... ... ... жылдық әзірлік, жазу үрдісіне сіңген он бес жылдық жан қияр ... осы биік ... шарқ ұрып жету ... ... ... айқын айғағы болып табылады. Сөз болып отырған кез қырық жылға тарта советтік ... ... ... ... бұл ... революциялық өскелең өмір өзгерістері мен бірге М.Әуезовтың да саяси-творчестволық өмірбаяны ... өсіп ... ... ... да ... бұл үлкен іске мол дайындықпен келді. Сол дайындықтың дәл ... ... бой ... ... ... да, ... ... «Қараш-қараш оқиғасы», «қилы заманнан» басталған ... ... ... ... ... шежіресін жасауды ол сол ... ... ... ... ... деп ... Абай ... жазушы аса байсалдылық, үлкен сабыр, мол ... ... мұра ... бар ... бар ... сарп ете ... Мұның өзі де тек М.Әуезов табиғатына тән ... ... ... ... ... ... жарты ғасырлық энциклопедиясын» (Қ.Сатпаев) жазу, Абай сияқты халықпен қабысып жатқан ... ... ... жазу үшін тек ... ғана тән ... ... еді.... сол қасиет М.Әуезовтен табылады. М.Әуезов тарихи роман жазуда материалдарды жинау мен іріктеудің, оларды тарихи романдарда пайдаланудың, тарихи ... ... ... ... ... үлгі-тәсілдерін көрсетті. Тарихи адамдар мен ойдан шығарылған кейіпкерлердің заман шындығын ашудағы образ ретіндегі қасиеттерін сомдаудың көп қырлы әдістерін жасады. ... ... ... ... ... ... ... танытып, романда суреттеліп отырған кезеңге орай, сол заманның тіл кестесін келістірудің, әр ... ... ... ... ... ... әдебиетіне эпикалық кең тыныс, әсіресе қарымы кең, ... ... ... жаңа бір сепіліс ... Бұл ... ... ... ... ... ... өз алдына. Сонымен бірге, қазақ әдебиетіне ... жаңа буын ... ... ... өзінше белсенділік танытты. Бқл орайда С.Сейфуллиннің «Тар жол, ... ... ... ... Б.Майлиннің «Азамат Азаматыч», С.Мұқановтың «Өмір мектебі», Ғ.Мүсіреповтың «Оянған өлке» романдарында ... ... жаңа ... соны ... ... тани отырып, кең шалқарлы жаңа ... ... ... қосылған Х.Есенжановтың «Ақ жайық», Ә.Нұрпейісовтың «Қан мен тер» ... ... ... ... ... ... ішінде проза жанры ерекше қарқынмен өсті. Әсіресе, қазақ халқының октябрь революциясынан кейінгі даму жолының көркем шежіресін жасауға ... ... ... Ал, ... ... ... ... ұмтылыс 50-60 жылдар ішінде байқала қойған жоқ. Оның өзіндік себебі бар ... Отан ... ... ... ел әлі де есін жиып ... Қатарлары селдіреп қалған қаламгерлер көне тарихты қазбалағаннан гөрі өздері көрген, куә болған революцияны, Ұлы Отан ... ... тыл ... өндіріс табыстарын жазуға икем болды. Оның үстіне арғы жылдарды айтпағанда 50- ... ... ... ... ... ... саяси айыптар тағу – елді тарихқа барудан әбден үркітіп тастаған еді. Сонымен ... бұл ... ... ... ... ... барлығына есік жабық болды. Өткеннің жанды көрініс ... ...жоқ еді. ... да бұл ... тарихи тақырыптың тың қатпарларын ақтарған жаңа туындылар жарық көре ... жоқ. ... ... тарих тақырыптың тығырыққа тірелген кезеңінде дүниеге келген алғашқы күрделі туынды ... ... ... (1969) романы болды. Бұл шығарма қазақ тарихының көркем тарихын М.Әуезов ... ... ... ... ... ғана ... ... қазақ халқының тарихындағы аса бір даулы, түрлі ғылыми пікірлердің шиеленіскен саяси астары мол ... ... ... қозғаумен де мәнді еді. Оқырман қауымға талантты прозашы ретінде әбден танылып, ел ілтифатына бөленген «Айқас», «Ғашықтар», ... ... ... құс» ... ... ... ... тақырыпқа бет бұруының себебі неде? Бұл уақытта автор атақ-дәрежеден де, үкімет пен партия ... да ... ... ... ... күрт шешім жасап, кездейсоқ бұрылған жоқ. Ең алдымен осы ... ... ... ... аса бір қиын да, ... ... сол ... қоғамдық жағдай еді. Бұл уақыттарда өткен тарихтың темір сандықтарға түскен рухани мұраларды ашып, оқымағанмен де, дәл ... ... ... кездегідей «қылышынан қан тамып» тұрған жоқ еді. Кенесары-Наурызбай туралы жыр-дастандарды жасынан жаттап, аңыз ... ... ... ... ... шым-шымдап болса да, материал жинауға мүмкіндік туды. Романды жазуға итермелеген тағы бір себеп ... ... еді. Бұл ... ... болмағанмен де ұлттардың сіңісуі жөніндегі Сталиндік теория жасырын, ... ... ... ... ... ... ...ерекшеліктерді айтудан гөрі, совет халықтарына ортақ қасиеттерді көрсету әлдеқайда басым болды. Ол ... ... ... оқу орындарына дейін орыс халқының, СССР тарихын оқытты. Бұл тарихтың ... сол елде ... сан ... ... ... емес – таза орыс ... тарихы болды. Ғылыми зерттеулердің көбісі орыс тілінде жазылды. Ал, Кенесары-Наурызбай сияқты бір ... бір ... баға ... ... ... жабық тақырыпқа айналып, ондай есімдер барлық еңбектерден ... ... 70-80 ... ... ... ... ... қалпына келтіруде жазушы қауымның еңбегі орасан зор ... ... ... көш ... болған қаламгер – І.Есенберлин. «Бұл шығармасы (Қаһар) ... ... ... ... ... ... жаңашылдық көрсетті». «Қаһар» атлмыш ... ... ... ... ... бастамай, соңғы кітаптан бастауында үлкен мән бар. Ең алдымен суреттеліп ... ... ... қарағанда бір табан жақын еді, ол дәуір ... ... ... ... жасырынып үлгермеген еді. Біріншіден автор ел арасында аңызға айналып, ... ... ... ... ... ... нақты адамдар тағдырын жазуды мақсат етті. Екіншіден, Кенесары-Наурызбай ... ... ... ... ілгері уақытта ол біршама зерттеліп, ғылымда бағасын ... ... ... ... ... қылыш» (1971) романын жарыққа шығарды. Бұл ... ... ... ... ... ... ... жылжымай ортадағы дәуірді орғытып, XV ғасырға аттап кетуі ... ... Бұл ... ... ... жеке отау тігіп, қалыптасу кезеңін бейнелейтін. Автордың негізгі мақсаты – оқырманды ... ... ... ... ... ғибрат беру болды. Осы орайда ... ... ... ... қылыш» романының жұршылық үшін ең маңызды жері -- өзге мамандар түгіл тарихшылардың өзі де әлі ... жете ... ... ...ХV ... ... роман-хроника түрінде тұңғыш рет жүйелі өріп, аса көп керекті мағлұмат бере ... ... бұл ... ... XV ... ... пен Керей бастаған қазақ рулары Сарысу, Шу, ... ... ... ... бойында алғаш рет қазақ хандығын құрды деген қысқа деректен өзгені біле ... ... ... ... ... ... тұжырымның тасасында қаншама хикмет жатқанын нақты оқиғалардың хронологиялық ізіне түсе отырып ... ... екі ... ... ұшын шығарып, оқырманға айтпақ ойын «Жанталас» романы арқылы жалғап, тұтастырып, қазақ ... бес ... жуық ... ... ... Сол арқылы өзінің қаламгерлік үлкен арман міндетін қазақ халқына ... ... жас ... ... ... ... беру ... орындап шыққандай еді. Трилогияның алғашқы кітабынан бастап-ақ оқырман қауымы жылы қабылдады. Бұған ... ... ... ... ғана ... болған жоқ, көркем шығарма ретіндегі эстетикалық пәрменнің қуаттылығында еді. Бұл қуат ... ... мол еді. ... ел ... ...оқиғаның негіз болып оның бір қаһарман тағдырына байланысты (Кенесары). ... ... он ... жыл ... ... ... – шығарма композициясын ерекше ширатқан. Автордың идеялық нысанасы айқын. Ол сол ... ... ... ашу. Он ... жуық... ... әйгілі көтеріліс себебін жазушы былай айқындайды: «үш жақтан бірдей қадалған найза қазақты да оятқандай. Кеше ... ... ... батыр келген. Ол Жоламан мен Иман батырдың сәлемдемесін әкеліп, қазір Сары-арқаның қай ... ... ақ ... ... ... жұрттың көп екендігін айтқан.Қазір бас көтеруге еңбір қолайлы кез. Қиянат ... ... ... ... шөп ... тисе болды лап етіп бүкіл Сары-арқаны, Сыр бойын, Жайық, Маңғыстау үстірт ... алып ... ... ... [7; 82-83 бб] ... осы ... дәл ... «Абылайлап» атқа қонған Кенесарының артынан елдің үдере еруінің ... ... ... ішкі ... ... ... «қалың бұқараның тәуелсіздігін қорғау арманымен сенің жұрт ... ... ... ... тілегің ұшстасып жатқанда, соңыңнан ерген қолдың артында емес, алдына шығу қажет» [7; 86-87 бб.] Бұл ... ішкі ... бас ... ... толы ... образын жасаған. Ол халық мүддесін өз мүддесіне бағындырған ... ... ақыл ... ер жүрек, қайсар, жігерлі, қаһарман ... ... ... ... ... аса күрделі мінездердің сипатын жиі кездестіреміз. Қулығы мен сұмдығына ... ... өз ... да ...... ... ақ ... айлакерлігімен шен алып, халықты сүліктей сорған Қоңырқұлжа ше? Күнімжан, Ақбөкен, ... ... ... ... ... ... образы өзінше бір сала. Шығармада халық көтерілісі, атыс-шабыс, ... ... ... ғана ... ... халық тұрмысының сан ... ... Онда ... ауыр ... ... қайғы мен қуаныш, реніш пен күлкі аралас ... ... ... жанды суреті бар. «Алмас қылыш» пен «Жанталаста» негізінен «Қаһарда» суреттелетін кезеңге дейінгі тарихи ... ... ... ... ... XIV - ... Дешті Қыпшақтан ірге ажыратып, ... отау ... ... ... ... ...... арпалыспен жүріп ұзақ жылдардағы күрес нәтижесінде қол жеткізген ұлы жеңістің, ... елі ... ... екі ... бір ...айырыла бастаған «жанталас» жағдайлар баяндалады. Әсіресе, «Алмас қылышта» ... ... ірі ... бірі ... ... ... ... кезінде ішкі-сыртқы күштердің ... ...... ... оның ... ыдырап, жеке хандықтарға бөліне бастаған алмағайып шағы қым-қуат ... ... ... ... ... хандардың бастамасымен шаңырақ көтерген қазақ хандығы да оңай бой түзеп кете алған жоқ. «Алмас қылыштағы» ... ... тым ... желісі шытырман, бұралаңы көп. «Жанталас» -- Абылай кезіндегі қазақ хандығының үш тараптан қыспаққа алынып, ... ... ... ел ... ... күн ... ... аса бір сындарлы кезеңді сөз етеді. Кітаптың алғашқы беті ... ... ... ... ... ... деген атаумен қалған ұлы қырғын Жоңғар шапқыншылығын сипаттаудан басталады. Осы халықтың азаттық үшін ... ... ...«Абылайлап» атқа қонған Әбілмансұрдың аты шығып, ел көсемі болған Абылай ғұмыры халық ел тағдырымен ... ... ... жырау бастаған қазақ ақын-жырауларының, Үш жүздің берекесі, бас қосар ұйытқысы болған Қазыбек, Төле, Әйтеке ... ұлы ... ... ... ... ... шапқан асыл ерлердің жарқын бейнелері бар. Күші басымның көксегені болып, құдіреті ... ... ... ... ... қоғамның уысынан шыға қоймаған жері кең, саны шағын халықтың отаршылдық құрығынан қара үзіп құтылып кетуі тек бос қиял ... ... Өзі ... ... ...озбырлығынан елін алып шыққан Абылай енді екі алыптың арбауынан құтылудың жолын таба алмай ... ... ... ... ... ... ...елдігі мен жерін сақтап қалуы – Ұлы Отан соғысына бара-бар ерлік еді. Бұл ... жеке ... ең ... және соңғы қуатты тегеуріні болды. Романда бұл шайқасты кезең де жақсы көрініс тапқан. «Жанталаста» осы ... ... өз ... деп ... келе ... ... ... Ресей Империясына бағындырылу үрдісінің қиын да, ... ... ... ... ... тапқан. Бұл романда Әбілқайыр, Барақ, Абылай сияқты әртүрлі көзқарастағы ... ... ... арқылы көрініс табады. Қай кезеңде болсын қатыгез заман, қате ... ... ... – халық. Қандай тығырықтан болмасын халық өзін-өзі ғана шығарады. Түйіндей айтар болсақ, трилогияның үш кітабының да негізгі өзегі ... Ол – ... деп ... ...осы уақытқа дейін өзіне де беймәлім болып келген тарихын өзіне ... ... ... терең меңгерген сөз зергері ғана ... ... сай ...сипатты көре білген үлкен зерденің адамы. Суреттеліп отырған заманның ерекшеліктері мен өзіндік ... ... ... нанымдылығы осының дәлелі. Сондықтан да, ... ... ... ... ... жағдайынан туындап отыратын поэтикалық қиял, тіпті ... ... ... ... сипатқа ие. Уақыт елбетін, заман шындығын дәл бейнелеуде жазушы қазақ ... ... кең ... Ол – ...... мен ... әлемін түгел бойына сіңірген жанды тарих. Фольклорлық мұрадағы әңгімешілдік дәстүр, халықтың ... мен ... ... жинақтаған шежірешілік жазушыға сол заманның тарихи деректерге түсе бермейтін қалтарыстарын ашуға жәрдемдеседі. Трилогияның үш ... ... да ... бір ... идея ... биік ... отырады. Ол халықтың қай кезеңде болмасын ... ... ... шыдамайтындығы. Қазақ халқы тарихының аса бір күрделі кезеңдерін ... ... үш ... осы ... ... жолы көркем тілмен баяндалады. ІІ.2. Тарихи және көркемдік шындық тағылымы. Әдеби-теориялық және эстетикалық сананың даму ... ... ... даму ... ... ... түсетін «көркем қиял және көркемдік болжам» атты екі ... ... ... ... ... суреттердің нақты шындықты қаз-қалпында, өмірді дәл өмірдегідей суреттеуден ауытқу ... деп ... ... ... көп әсірелемей, негізін сақтай отырып суреттеу тәсілін болжау деп ... ... ... ... ... тізіміне көз салсақ, шығармадағы ... қиял мен ... ... ... ... ... жоқ. Бұл ... «қиял мен болжалдың» жалпы теориясы оның әдебиеттегі ... ... ... белгілерін анықтаудағы қызметін анықтауға талпыныс жасады. Көркем қиял өнердегі дүниені танудың өзінше ерек құралы. Көркем образ өмірлік ... бен ... ... ... ... шығарманы жазуда жазушы өзінің творчестволық қиялында образ туғызады, содан кейін барып оны көркем бейнелеуге ... ... ... ... өмірде нақты болған тарихи тұлға жөнінде жазып отырған күннің өзінде, оның барлық сипатын ... ... ... шығармаға көшірмек емес, оның басты қасиеттерін, өміріндегі үлкен әрекеттерін негіз ете отырып, өз прототипін көркемдік ... ... ... жаңа ... ... Сондықтан да, көркем қиял -- өнердің табиғатын анықтайтын басты сипат болып табылады. Ал, ... ... ... документті шығармаларға тән. Дегенмен, ел тарихи шағармалар табиғатына етене жақын. ... ... ... ... ... ... ...болғанмен екеуінің арасындағы елеулі айырмашылықты да есте тұтқан жөн. Яғни ... қиял ... ... ... ... тәсілі, көркем ойлаудың ерекшелігін айқындайтын сипат. Ал, көркемдік болжал болса документтерге, ... ... ... ... ... ... көрсетеді. Демек, көркемдік болжал белгілі бір фактілер төңірегінде туындайды. Тарихи романдардың жанрлық ерекшеліктерінің ең ... ... ... ... ... ... документтерге сүйене отырып ашуында дегенге қол қояр ... ... сол ... деректерге негізделген көркемдік болжалдың табиғатын ашудың ролі зор. Ол үшін әрине, ең алдымен сол кезеңдегі сақталып қалған деректерді ... ... ... қажеттігі туады. Тарихи факт – ол біздің санамыздан тыс өмір сүретін және өзіне ғана ... ... бар ... ...Көркем шығармалардағы тарихи деректермен көремдік шеберліктің жігін ажырату ежелден келе ... ... да ... ... ... қызық та, күрделі мәңгілік проблема. Тарихи шығармадағы ... пен ... ара ... айналып келгенде жазушының шеберлік қырын ашады. «Көшпенділер» трилогиясының да тұтас табиғатына осы тұрғыдан ... ... ... ... бас ... көз... ... кезеңі бірер жыл немесе белгілі бір тарихи кезең, әлде тұтас дәуір емес, қазақ халқының ... ... ... ... дейінгі небір қиын-қыстау уақыттардың ... ...... ... Сондықтан да, бұл кезеңдерге қатысты ... ... мен ... ауызекі мағлұматтар өте ... ...... жүйеге құрылған тарихи шығарма. Ондағы баяндалатын оқиғалар негізінен тарихи жүйемен дамып, өрбіп ... ... ... оқиғалар басты қаһармандар тарихта болған, автор оның барлығын тарихи ... ... ... ... шығарма табиғатынан көркем қиялдан гөрі көркемдік болжалдың ... ... ... ... ... ... ғалымдар еңбектерін барынша тереңдей зерттегені шығарма табиғатынан айқын аңғарылады. «Әбілқайыр ірбіс терісінің үстінде аунап түсіп, ... ... ... бағы тая бастаған жеке билеушісінің осы ішкі толғанысы ... ... ... ... ... ... Әбілқайырды іш-құсаға салған бұл толғаныс роман желісінің бүкіл тамыр-тамырына таралатын ... ... ... ... ...ата ... есіне алып, шиеленіскен ... ... таба ... шерменде болған Әбілқайыр толғанысының сырын «Көк Орда ел-жұртын жеке билеп ... ... ... Ордасын бөліп аламын деген Жәнібек сұлтанның таласы әлдеқашан-ақ басталған. ... ... жан ... ала ... ... ... мен арлан тазы теңдес араларында бітім болуға тиісті ... ... әлі ... шабар күн туған жоқ, тек қазір сол күнді күтіп жүрген жағдайлары бар» деп түсіндіреді автор. Ақыры бұл тартыс ... ... ... пен ... Моғолстан ханымен бір ай бірге болып, бір ыдыстан ас ішіп, бір ауыздан сөз ... ... ... Исан Бұғы ...... ... руларына бүкіл Шу, Сарысу, Талас, Бадам өзендері ... ... Қара ... ... ... жағын тегіс қонысқа берді». Осылайша, роман желісіне негіз болған ... ... ... ... ұлы ... ... енді оқиға бұның қалыптасу дәуіріне ұласады. Романның тең ... осы ... ... ... ... ... ...алғышарттарына арналған. Бұл орайда да ... ... ... гөрі ... ... негізделген көркемдік әрлеуге көбірек жүгінеді. Жазушы қолына ... ... ... ... ... айналдыра отырып, өзінше дамыта пайдаланған. Қобыландының Дайырқожаны ... ... ... ... Ол – Қобыландының Әбілқайырдың ... – ... ... ... Ал, ... би ... сүйгені Саян батырды қашырып, көмек көрсетеді. Екі алыптың соқтығысуының ... ... ... ... Оның ... ...... жатыр. «Әбілқайыр Ақжол мен Қобыландының арасына астыртын шам тастап, ... ... Оның ... енді ғана ... ... ... келе ...Арғын, Қыпшақ руларының арасына жік салып, Керей мен Жәнібек одағын бұзу болатын. Әбілқайыр ... ... іске ...мақсатқа жеткізбейді, қайта керісінше Жәнібек пен Керейге сұлтау болады. Ақжол бидің ... ... ... ... Әбілқайырдың зорлығына әзер шыдап отырған ел ... ... ... ... ... Бұл ... жазушы тарихи деректер негізінде көркемдік әрлеуді дамыта пайдаланған. Тарихи деректерге негізделген ... ... тағы бір ... Қотан, Қазтоған жыраулардың айтысынан ... ... ... ... мағлұматтарды өзгеріссіз пайдаланып, ... ... ... ... өрнек басқашалау. Айтысқа түсуші тарландар қазақ әдебиеті тарихынан орын алатын белгілі жыраулар – ... ... ... ... Асан ... ... ... айтқызады. Автор тарихта болған үш ... ... бір ... ... тоқайластыра отырып, олардың шығармашылық зертханасына үңіледі. Жазушы қолында олардың өз шығармаларын ... ... ... ... ... дерек жоқ. Сондықтан шығармашылық өрлеуге бой ... ... ... ... ... өлең жырларының табиғатына орай оларды өзінше сөйлетеді: «Хан Ордасының алдында кілең би, батырлар алқа қотан ... ... ... ... ... Ол ... өзі ...күйігін сыртқа шығара ел- жұртының қамын сөз етіп, біраз толғау айтты. Халыққа тарап кеткен: Таза мінсіз асыл тас, Су түбінде жатады. Таза мінсіз асыл ... ... ... ... ... ... ... шығады, - деп басталатын ұлы толғауын да осы жолы айтқан еді», деп жыраудың ... ... шығу ... осы оқиға төңірегінде тоқайластырады. Автор Қазтоған жыраудың да ... ... ... ... Жазушы суреттеп отырған кезеңнің ыңғайына орайластыра Асан қайғының аузына: Сұмырай, сұрқия, сұм заман, Шаққалы ... сұр ... емес ... шер ... - ... ... салса, Қазтоғанның аузына: Алаңда алаң, алаң бар, Баталмай жау алаңдар. Сақтан шыққан Кейсақ бар, Қайсақ, қайсақ, қыпшақ-қыпсақ ... екі ... ... – деген тәрізді бөгде жолдар салады. Бұл өлеңдер бұл ақындардың сақталған шығармаларының ... ... бұл ... ... ... ... оқиғалар тізбегі кейіпкерлер ерекшелігінің негізгі басым көпшілігі тарихи деректерге құрылған. Оған мысалды кез-келген тұстан келтіруге ... Бұл бір ... ... ... ... ... әрін ... қызмет етсе, екінші жағынан шығарманың ... ...... әсер қалдырады. Жазушы кезеңдік шындықты тарихи деректер негізінде ... бар ... ... қылышта» негізінен XV ғасырдың екінші жартысынан XVI ғасырдың бас кезіне дейінгі оқиғалар сөз болады. Автор ... ... ... ... ... отырып, өзіндік көркемдік әлемін жасайды. Осы тұрғыдан келгенде «Алмас ... ... ... ... ... ... романның басты мұратының бірі – қазақ ... ...... көрсету. Керей мен Жәнібек, Бұрындық, ... ... ... билеуінен өтіп, көршілес елдермен жаға жыртысып, арпалысқа түскен халық өмірінің қысталаң шақтарын бейнелеген. ... ... ... ... ... ... баяндайды. Шығарма қазақ хандарының ішіндегі ең көрнектісі «Қасым салған ... жол» деп ... ел ... жұрт есінде мәңгіге қалған Қасым хан дәуірімен аяқталады. Қазақтың мұнан кейінгі мықты ... бірі – ... ... «Қазақ хандары Түркістан үшін сексен жылдай соғысты. Ақырында, осы Хақназар хан болған кезінде ғана тегіс өз ... ... ... ... Хан ... ... ... кейін барып оны Түркістан деп атап кетті және осы Хақназар кезінде үш жүз жылдан көп әңгіме болып ... жәй ... ... Үш жүзге бөлінуімен аяқталады», - деген қысқа ғана хабарлармен ... ... ... – қазақ халқының ел болып қалыптасуындағы ең сындарлы кезеңдерін көрсету. Сондықтан, ол XVI ... ... ... ... ... ... ғасыр қазақ халқының қаласын-қаламасын әлемдік өркениетке тартыла бастаған кезеңі. Өркениетке келудің түрлі-түрлі жолы соның бірі – ... ... ... ... ... саяқтап, феодалдық-патриархалдық қоғам деңгейіндегі қалған елдердің өз еркіндігін құрбан ... басы ... ... ... ... қол созуы. Қазақ халқының алдында басқа таңдау жоқ. Өйткені екі ... ... ... Қытай сияқты үлкен державалар өз олжасын асықпай арбап, аузына түсіріп, ... ... таяп келе ... Оның ... өзі сияқты көшпелі ... ... күш ... ... ... ... де, қандай ел болмасын өз еркіндігін тәрк ... ... ... ... ... ұсына қоймасы анық. Трилогияның үш кітабында да соңғы тарих халықтың өз тарихын көрсету көзделген. Дегенмен, халық ... ... ... ... қарамайтын тұстар да жоқ емес. XVIII ғасырда да ондай айналып өтуге болмайтын ... ... ... аз ... ...ең негізгісінің бірі ... ... ... ... ... документпен растаған кіші жүз ханы - Әбілқайыр. Бұл тарихи оқиға романда негізінен ... ... та, ... ... Бұл ...Әбілқайырдың аузынан мына сөзден білеміз: «Ресей қарамағына креміз дегеннен бері менің қасым ... ... ол. Қай ... ... да, басқа жұртқа бағынышты болу өте қиын. Бірақ біздің жағдайымыз да басқа жол жоқ. Жоңғарды жеңсең ар жағында ... ... ... бағыну – тіліңнен де, діліңнен де айырылу деген сөз. Ал, Ресей оған қарағанда әділ де, адал жұрт. Жеріміз де ... да бір. ... ... де ... ... – ... ...жалғыз жол». Бұл Әбілқайырдың ... ... ... Бұл жерде Әбілқайырдың жаулары талданып айтылмайды. ... ... ... мен ... ... ден ... оның ... сұлтан қолынан өлуімен аяқталады. Әбілқайыр ханның халық құрметіне ие болған уақытының шарықтау шегі ... ... бас ... ...сайлануы еді. Бірақ бұл ... ... ... ... ... ... жөніндегі талпыныстары ғана суреттеледі. Қазақ халқының Ресей қол астына бодан болмауға енді ... ... ... ... ... ... сол бір ұлы ...қалай жүзеге асты, халықтың қолына бұғау, ... ... өз ... сала қоюға асықпағаны белгілі. Еркіндік тәуелсіздік үшін күрес айналып келгенде өмір үшін ... ... ... да бұл ... ... анық. Бұл күрес тіпті ресей құрамына әбден бағынып, құзырына қарағаннан кейін де тоқтатылған жоқ. ... осы ... ...... ... Бұл ... бойы озық көрінетін қайраткер Абылай болды. ... ... ... ... ... рет бас ... Жоңғар, Қытай басқыншыларына тойтарыс берген кезеңін суреттейді. Абылайға қатысты оқиғалардың басым көпшілігі ... ... ... ... ... ... ... тұтқынға түсіп, Орынбор губернаторы Неплюевтің араласуымен ... ... ... ... да ... деректер негізінде беріледі. Романда Абылай бейнесін аша түсуге қатысты қолданылған тағы бір ... – оның ... ... ... Ел ... әйгілі Көтеш ақын: Абылай, Ботақанды сен өлтірдің, Есіл ер жазығы жоқ неге өлтірдің? Сұлтаным, қарашыңмен даулы болып, Үстіне Ақ Орданың қол ... ... ... ... ... не ет ... жапқан жалаң? Жанайды бүгінгі күн босатпасаң, Болады ертең жесір қатын-балаң, - деген екі ауыз өлең ... ... ... бұл ... шығу ... әртүрлі түсіндіріледі. Ал, аңызда Жәңге батыр бидің аузымен айтылатын «маңын жалмаған Қалмақ оңбаған, ханын жаулаған қара ойбайды, хан ... бәрі ... - ... ... білмесе, хан тарпақшы жазасын, хан қадірін білмесе, халық тарпақшы сазасын деген Абылай мен ... ... ... ... жарассын», - деген ақылгөй сөздің бүкіл мәні романдағы эпизодтқа сіңген, бойына таралып кеткен. Ақылға ... ... ... Абылай халық тегеурініне шыдай ... ... ... иіп, ... төлеп барып құтылады. Романда Абылаймен қатар кейде одан ойы озық көрінетін ... – ... ... ... ... мұра ... өз дәуірінің жыршысы романда да сол тарихи мағлұматтар ауқымында көрінеді. Ол абылайдың ақылгөйі, тіпті қай ... де ... ... ... ғана ... ертеңін де болжап, ханмен халықты жақындатып отыратын дәнекер Бұқар Абылайдың ... оның ... ... ... ... ... ...шындықты бетке айтатын сыншы да. Бұқардың ғұмыр бойына армандап өткені – ел ... Оның ... ... ... ... ... үндеуі де осы идеядан ... Ол ... ... ... де ... Жазушының басқыншы жаудан аман қалудың бірден-бір жолы Үш жүз ... ... ғана ... ... ... да ... ... жыршысы Бұқар жырау: Шүршіт келсе Сырға көш, Ішетғұн суы бар, - деп жан ... ... ғана ... ... ... ат ... алмай жат өлсін. Жат бойынан түңілсін, Бәріңіз бір анадан туғандай болыңыз, - деп ел ... ... ... қазақ елінің тағдыр-талайы бар күрделі табиғаты мен тарихи деректер негізінде көрініс тапқан. Романда ... ... ... жүретін, тіпті соңғы сапарға аттандыратын да – Бұқар ... Ал, ... ... ... ... ел батырлары. - Түнде түс көрдім. Табытта жатыр екенмін. Басыма ілінген үш ... үш ... жұрт ... тұр. ...бір ... арыстан, екінші бүйірінде айдаһар отыр. Аяқ жағымда бір топ үрім-бұтағым. Уәлиден тараған бір ұрпағым маған құран оқып ... ... ... бір ... ... ... мені ... тұр. Ал, мен өліп жатсам да, екі ... ... мен ... ... ... ... ... құтыламын деп жанталасудамын. Осы түсімді жрып берші Бұқар аға. Бұқар ... ... ... үй іші де тына ... ... уақытта жырау: - Түс жору – түлкі аулаумен тең, кейде ізіне дәл түсесің, кейде шет кетесің, әйтсе де жорып ... ... ... ... ... ... ... жатсаң, -өмірің ұзақ болады екен. Басыңа жалау тігіліп, оған үш бірдей топ таласып жатса, үш жүзге ... ... ... хан ... ие ... да, халқыңа ие бола алмайды екенсің. Сен ... күні ... үш ... ... ... ... жатып, екі бүйіріңдегі арыстан мен айдаһардан қалай құтыламын деп қорықсаң, өле-өлгенше еліңнің екі бүйірінде тұрған екі мемлекетке жалтақтаумен өтеді ... Ал, аяқ ... ... ішінен бірі құран оқып, бірі қанжар қайраса, Уәлидің ұрпағынан шыққан бір тұқымың атын қағазда, ал, ... бір ... ... ... ... ... ... түс жорыту дәстүрін тамаша пайдаланған жазушы осы екі әңгіме арқылы ... ... ... баға ... ... сөзімен оның ұрпақтарының болашағын дәл болжайды. Бұл – «Жанталас» романына әр ... ... ... ғана емес, трилогияның екінші кітабын үшіншісімен жалғастыратын көпір. Яғни, «Қаһар» ... ... ... ... ... ... ең көркемді кітабы. Романның кейінгі ұрпаққа тарих тағылымын жеткізудегі мәні ерекше. Роман композициялық құрылымы ... ... ішкі ...бағындырылған, бір-бірімен тығыз байланысты ... ... ... ... ... ... өзіне баурай тартатын тамаша суреттен басталады. Сурет болғанда табиғаттың тамылжыған суреті емес, ... ... ... ...... ... келе ... Сейтен мен Ожар екеуінің әрекеті арқылы автор ел ішіндегі жағдайды ... ... ... ... ... ... ... ер (Сейтен), енді бірі отарлықтың ... ... жолы жоқ деп ... тереңіне батып, сатқындық жолына түсіп, азған азамат араларындағы тартыс оқырмандарды оқиға желісіне жетелейді. Романда Кенесары образын жасауда ... ... ... ... толғаныс әрекет үстінде көбірек ашылады. Оның бірде ақылгөй дана, бірде көзсіз ер, мақсатынан таймайтын ... ... ... ... ... зымиян, қу, қатыгез, жақсылық атаулы өзім үшін ғана ... ... ... ... дейтін бір беттік адал арамға да қарамайтын, бүкіл халық атаулыны ... ... ... жұмырымда ұстаймын деген билік құмарлықпен араласып келіп, оқырман жіп таға ... ... ... ...Кенесарыға деген көзқарасының бір ұшын мына үзіндіден аңғарамыз: «Иосиф ... ... ... анық ... ... болса да, ұлт бостандығының қолбасшысы деп ... ... ... ... ... ... бәрі тек елінің еркіндігін аңсап, патша отаршылық қиянатынан құтылу тілегінен туған ерекше қасиеттері деп түсінген. Осынау шоқша сақал, шебір көз, ... ... ел ... шығуы арқылы жетпек болған жеке басының мақсаты бар екенін аңғармаған. Ал, ... ... ... ... ... адам. Оның ішкі дүниесі де сала- сала. Онда Абылайдың ақ туын құлатпай ұстайын деген арман да бар. ... ... ... ... ... ...де ... Осының бәрі де Кенесарының басында, ал Иосиф Гербург оны тек отаршылдыққа қарсы ... деп ... ... ...... ... ... өшіріп тастауға келмейтін ірі тұлға болған – Кенесары образын өз ... сай ... ... ... ... Отыз ... ... ауызға алынбай келген «үрейлі» есім жөнінде роман жазудың өзі ерлік десек ... ... ... жасаған барлауымызды қорытар болсақ, романның ... ... ... тарихи дерекке негізделген. І.Есенберлинде үш романға қазақ тарихының ең белесті үш ... ... Ол – ... ... отау тігіп, өзінше хандық туын көтеруі (Алмас қылыш). ... ел ... ... бас ... қарсы шығуы, оны тұқырата жеңуі (Жанталас), старшылыққа қарсы соңғы тұяқ ... ... ... ... Осының барлығында да автор өз шығармасын тарихи деректер негізінде өрбітеді. Тарихи ... ... ... тарихилығын жоғалтқан болар еді. ІІ.3. Романдар құрылысындағы психологиялық ерекшеліктер. Автор романдар оқиғасын негізінен тарих дөңгелегімен бірге жылжытып отыраы. ... ... ... де ... тарихи шежірелік деректер аясында өріс алып, халық тарихының темірқазығына байлана өрнектеледі. ... ... ...табиғатынан айқын көрінеді. Мұндағы әбілқайыр, Керей, Жәнібек хан, ... ... ... ... ... ... ... ешқайсысының да бас қаһарман ретінде бөлектеуге ... ... ... ... ... ... топтастырылмайды. Әрқайсының тұсындағы оқиғалар уақыт тізбегімен өрлей, ... ... ... өрілгін. Автор әр хан тұсындағы ... ... ... ... ... жанама сюжеттік желілірмен байыта әрлеп отырады. Мәселен, «Алмас қылыштағы» Әбілқайыр мен ... ... ... қазақ халқының құрылуына келетін негізгі сюжеттік желі. Бұл тарихта дәл осы қалпында болған автормен шығарманың басты арқауы еткен романдағы ... ... ... ғана ... ... ... шегіністер (ретроспекция) арқылы тарихты суреттей отырып, одан да бұрынғы оқиғаарды еске салу, алуда байытып отырады. ... ... ... ... ... ... ... төрт ұлы болған: Жошы, Шағатай, Үдегей, Төле. Тқртеуі әлем қожасы. Шыңғыс хан жаулап ... ... ... ... ... бір-бір ұлысты басқарған. Шыңғыс хан өлісімен ... төрт ... ... ... ... Жанжал Шыңғыс Ордасы Қарақорым ұлы тағын кім ... ... да, аяғы Ұлыс ... ... бақ ... ... Бұл ... ойы. Автор өз кейіпкрінің ой- дүниесі, ішкі толғанысы арқылы кейіннен Алтын Орда сияқты ... ... ... ... тарихтың біраз парағын оқырман алдына тастайды. Сюжеттік желілерге жүк болған мұндай авторлық ... ... ... ... ... ... ... тұрғысынан келгендн «»Алмас қылыш» романы екі романнан өзгешерек. Оның ... ... ... қым-қуат тарихи оқиғалардың тарихи қаһарман төңірегінде жиналмағандығынан болса керек. - «Жанталас» пен «Қаһарда» сюжеттік желілер ... бір ... ... ... ... елі бұл ... көкпарға тартуға дайындалған серке тәрізді еді. Жан-жағынан анталаған қай жауының тақымында кетеді? Әлде өз-ара қырылысқан хан-сұлтандар ... ... ... аяғын, біреуі қолын қанжығаларына байлап әкете ме кім білсін?». Бұл «Жанталас» романының алғашқы беті. Ал, «Қаһардың» ... ... бұл ... ... Оның ... ... – романда суреттелетін уақыттың тым ықшамдылығы және бүкіл оқиғалардың Кенесары ... ол ... ... ... ... ... Мұнда автор көтерілістің басталып, өріс ... ... ...хронологиялық жолмен баян етеді. Романда көтеріліс оқиғасынан тыс өрістеп отыратын қсалқы ... ... аз. ... ... ... ... өзі Кенесары алдынан келіп шешімін тауып отырады. «Көшпенділер» ... ... ... ... ... ... күрделі. Оны белгілі жүйеге салу да қиын. Ең алдымен трилогияда баяндау, сипаттау ... ... өте ... ... босаңсытып жіберген тағы бір жәйі оқиғалардың тым ... ... ... тыс ... ... романдағы композициялық элементтердің қай-қайсысы болмасын автордың негізгі идеялық ұстамына бағынады. Ал, автор ... ... ... кезеңдік тарихи шындыққа, сол кезең жайында жинақталған мағлұматтарға тәуелді. Көркемдік әлем адамзат ғұмыры ... ... ... пен ... ... ... шығарманың кеңістік пен уақыт категорияларын сипаттаудағы өзіндік заңдылықтарын ашу аса ... ... ... Аса ... ... ие роман тәрізді шығармаларда авторлық оймен үндестік тауып отыратын ... – ... ... күрделі сюжеттік композициялық құрылымымен, баяндау формасымен тікелей байланысты болады. Біз сөз етіп ... ... ... ... ... XV ... ғасырлардағы қазақ халқының тарихы деп шектеуге болатын сияқты. Шығармадағы көркем уақыт ... ... ... ... бірі ... ... ... романдық формаларда негізінен терең реалистік көрікке ие ... ... ... ... ол ең ... ... болып табылады. Бір қарағанда «Көшпенділерде» тарихи ... ... ... тым нақты суреттелетін тәрізді. Тіпті оқиғаның жылы, айы, ... ... ... ... «бір мың екі жүз отыз ... ...яғни ... жылы, Қарақұрымға бағынышты елге жар салып, Үгедей бүкіл ... ... ... осы ... яғни ... ...бойынша сегіз жүз жетпіс төртінші, тышқан жылы елу жеті жасар ... ... өзі жүз мың ... ... ... ... ... шығыпты. Мұндай нақты даталар әсіресе, «Қаһар» романында мол. Тіпті онда Кенесарының хаттарының ... ... анық ... ... бұл ... ...... өте мол еді. «Алмас қылышта» уақыт тым тез жүреді. Роман басындағы уақыт қалыпты, байсалды қалыппен басталғандай болып, ... ... ... ... де, ... ... хандығы өзінше отау тіккеннен кейінгі кезең тым жедел үрдіспен баяндалады. Демек, тарихи уақыт категориясының да ... ... ... табуы авторлық көзқараспен, мақсат-мұратпен тығыз байланысты. Тарихи уақытты жеделдету іріктеп, басты кезеңдерін қамту немесе ... ... ... ... ... кең ... автордың еркіндегі нәрсе. Оның әртүрлі көріністерін біз көшпенділердің үш кітабынан аңғарамыз. Әрине, «Көшпенділердегі» тарихи уақыт шегі ... ... ... ... ... ... ... болар едік. Автор белгілі кезеңдік ... ... ... ... ... ... кейде алдағы кезеңге де ой жүгіртіп отырады. «Көшпенділерде» әсіресе өткенге көз ... мол. ... ... ... ...... түрлі формада көрінеді. Автор кейде бірнеше ғасыр өтіп кеткен кезеңге бүгінгі ... ... оны ... ... ... ... ой-дүниесі арқылы кеше ғана өткен ата-бабасының істеріне талдау жасайды. ... өз ... ... ... ... ... да... оралады. Романдағы тарихи оқиға әрқашан өткен уақытпен бірге өріліп отырады. Жазушы ұғымында уақыт шексіз. «Көшпенділер» трилогиясындағы уақыт мәселесі сөз жоқ ... ... ... ... ... ... қиындығы сонда, оны өмірдегідей сағатпен өлшеп, күнмен белгілеп, ғасырмен мөлшерлеуге ... ... ... ... де ...... ... хандығы құрылғаннан кейінгі кеңістік өлшемі сол ел мекен еткен төңіректе, ... ... ... ... жер үшін ... ... ... отырады. «Тағы үш жылдан кейін Керей қайтыс болуы, Жәнібекті хан етіп ақ ... ... ... ... бастары бірігіп, Шу, Талас, Сарысу, бүкіл Көкше теңіз ... ... ... Есіл, Нұра, Тобыл өзендеріне дейін тегіс алып болған еді». Міне, қазақ жері осылайша өз іргесін кеңейте ... де, ... ... ... Ал, ... пен ... ... желі осы жер үшін болған шайқастар төңірегінде ... ... ... ... ... ... ... өзіндік қол таңбасын танытатын ерекше жүйе құрайды. Жоғарыда талдау жасаған сюжет пен ... ... ... ... ... пен ... ... көркемдік жүйенің құрамдас бөліктері өзара іштей ... ... ... бір ... ... Ол ... ... ерлік шежіресін бүгінгі ұрпаққа мүмкіндігінше кеңірек ... көз ... ... заманның толымды картинасын жасауды мұрат тұтқан авторлық мақсат. ҚОРЫТЫНДЫ Сонымен, І.Есенберлиннің (Көшпенділер) трилогиясын арнайы ... ... ... шама-шарқымызша талдау жасадық. «Көшпенділер» трилогиясы жетпісінші жылдардағы қазақ прозасында ... ... ... ... ...көшбасшылық роль атқарған өзіндік орыны бар әдеби ортадан да жоғары баға алған іргелі ... ... ... арғы ... (XV ғасырдан) қопарып, «біз осындай ел болғанбыз, бір қомақты тарихы, жоғары мәдениеті бар ... деп ... ... дүниеге алып келіп, қазақ халқының ешқандай ... ... ... жоққа шығарады. XV ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейінгі әдебиеттегі тарихи тақырып дәстүрі де аса ... ... ... ... ... ... ... «Еңілік-Кебек», М.Жұмабаевтың «Батыр- баян», «Оқжетпестің қиясында» тәрізді осы уақытқа дейін аты аталмай келген көптеген ... ... Ал, ... ... ... тақырып дәстүрінің өзі де бұралаңы мол, қиын ... ... ... Бұл ... ... кезеңдерінің жабық тақырыпқа айналып, біраз жазушылардың содан жапа шегіп, көптеген туындылардың туралып кетекнін атсақ та жеткілікті. Қазақ прозасының ... ... ... ұлы ... ... ... ... Ал, Абай жолына дейін бұл тақырып мүлде қозғаусыз болды деуге тағы ... ... қиын ... ... да, ... ел тарихына деген ықыласын суытқан жоқ. «Абай жолы» болса тарихи шындықты ... ... ... ... ... ... ...Міне, біз осы дәстүрге кеңірек шолу жасап, І.Есенберлин шығармашылығына әсер ... ... ашып ... ... ...жылдарға дейінгі кезеңде қазақ халқының және ... ... ... жазушылар ықыласын тежеген бірнеше объективті себептер болды. Оның ең ... – ... ... әдебиеттің саясат қолшоқпарына айналып кетуі болды. Тарихқа қатысты архив деректерінің барлығының қатаң есепке алынып, көп дүниелердің құпияға айналуы да ... ... ... Бұл ... ... ... үшін үлкен талант, мол тәжірибе, шығармашылық батылдық қажет ... ... ... бел буған қаламгер І.Есенберлин болды. Сол кезең тұрғысынан алғанда мұның өзін қаламгерлік ерлік деп ... ... ... ... өз ... ... соңғы кітабынан бастайды. Ол талай адамдардың тағдырында ... орын ... ... ... ... ... Кенесары Қасымов көтерілісіне арналған болатын. Ал, «Алмас қылыш», «Жанталас» романдарында қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырып шеңберін бес ғасырға әрі ... ... ... ... мен ... тарихының тұтас картинасын жасады. «Көшпенділер» ... ... ... ... ... ... тереңдетумен ғана бағалы емес, қазақ тарихи прозасының белгілі кезеңінің көркемдік жетістігінің көсеткіші ... ... ... ... әсіресе тарихи роман жанрының қаулай өсуіне ... ... ізін қуа ... ... ... ... шықты. Мәселен, Ә.Әлімжанов, М.Мағауин, Ә.Кекілбаев, С.Сматаев, Қ.Жұмаділов сияқты талантты қаламгерлер шығармашылығы бұған толық дәлел бола ... ... ... І.Есенберлин суреттеген дәуірдің әр кезеңін жеке шығармалардың тақырыптық ... ... ... ... шығармалардағы әдебиет тану ғылымының аса мән ... бірі – ... пен ... ... ... ... Бұл мәселе әр жазушы шығармасында өзінше көрікке ие болады. Ол айналып келгенде жазушының тарихқа деген ... оның ... ... ой-санамен астасып жатқан дүниетанымын танытпақ. Ең алдымен, «Көшпенділер» романын ... ... ... ...фактілерді, ауызша жеткен ел әңгімелерін молынан пайдаланғанына көз жеткіздік. Жазушы шығармада ... ... ... ... қолданады. Бірде тарихи деректі тек негіз етіп алып, оқиғаны ... ... ... ... астарындағы тарихи ... ... ... ... ... қаңқасын ғана сақтайды. Енді бір жағдайда жазушы тарихи деректерді нақтырақ келтіреді, бұл ... ... ... ... ... көбірек кездеседі. Тағы бір орайда жазушы тарихи фактілерді нақты көрсетеді. ... сол ... ... қай ... ... да ... ...жасайды. Жазушы өз еңбегінің тарихи негізін бекіте түсу үшін осындай тәсілге мақсатты түрде барғанға ұқсайды. «Көшпенділердегі» тағы бір ... ... ... ... ... Бұл ... қазақ халқының тарихи ерекшелігінен туындаған қажеттілік болса керек. Өйткені қазақ халқы өзінің көне тарихын ... ... оны ... ... ... ...ұрпақтан-ұрпаққа ауызша таратып келген. Демек, І.Есенберлин өзінің өткен заманының тарихи ... ... ... нақты елестетіп, оның жанды көрінісін жасай білген. Автор бұл орайда жазба деректерге тарихи ... ... иек ... Әрине шығармада жазушының көркемдік әрлеу нышандары да мол, бірақ оның өзі сол кезеңдік тарихи шындық ... ... ... ... ... ... шығармаға тән жарасымға ие болған. Қандай шығарма болмасын негізінен белгілі көркемді құралдармен әдіс- тәсілдердің нәтижесінде дүниеге келетіні мәлім. Олар ... жүйе түзе ... ... ... ерекше тұтас табиғатын құрайды. «Көшпенділер» трилогиясындағы көркемдік ... ... ... ... ... Ол мұрат – осы ... ... ... ... бола... қазақ халқының көне тарихын барынша мол қамтып, оны халық ретінде пайда болып, ... ... ... ... ... толық жеткізу. Көшпенділердегі сюжет пен композиция мәселесі де роман хроникалық жүйеге бағындырылған. Үш ... ... ... ... ... тұтас сюжеттік желі жоқ. Әр кезеңдік келелі оқиғаларға құрылған жеке сюжетерді халық тарихының шежіресі ... ... ... Үзік ... ... ... қылышта» басым көрінеді. Хронолгиялық сипаттың басым көрінетін тұсы да осы бірінші ... Бұл ... ... өлшемнен асып кететін тұстар да баршылық, оны да көрсетуге тырыстық. «Жанталаста» сюжеттік желіліер ... ... ... ... ... ... ... шоғырланған. Шығармада өзінше сюжеттік ... ... ...де мол. Айналып келгенде осының барлығы ерекше композициялық құрылым түзейді. Трилогияның үш кітабының басты қаһармандары тарихта ... ... ... бола тұра көркемдік кейіпкерлер ... ... ... ... қосындысынан тұрады. Қандай оқиға болмасын белгілі уақыт пен кеңістік ауқымында өтеді. Трилогиядағы уақыт ... ... ... ... деп екі ... ... Олардың шығармадағы көріну формасына, суретелу принциптеріне ... ... ... кегенше талдау жасадық. «Көшпенділердегі» кеңістік ұғыы да аса ауқымды проблема екендігіне көз жеткіздік. Қорыта келгенде, ... ұлт ... ... ... ... құрсау кезеңде алғашқы болып халқына сыйлаған ...... ... ... да ... күн тақырыбына да қатар алып, ... ... ... ... ... ... «Алтын Орда» трилогияларын жазуға ... ... ... ... өзге ... желідегі туындыларының өзі де бір адамның ғұмырына аз табыс емес.