4.Қ.Мұхамеджанов – драматург. Қалтай Мұхамеджанов

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Қалтай Мүхамеджанов
Дүниеге келгені:	1928 желтоқсан Қызылорда облысы, Терең-озек ауданы , Шіркейлі совхозы
Қайтыс болғаны:	2001 Мәскеу, Ресей
Мансабы:	драматург

Қалтай Мүхамеджанов (24.12.1928 жылы туған, Қызылорда облысы, Терең-озек ауданы, "Шіркейлі" совхозы - 7 мамыр 2001, Мәскеу, Ресей) — қазақ кеңес драматургі.

А.В. Луначарский атындағы мемлекеттік театр өнері институтын (1953) бітірді. 1953-56 жылы Қаз КСР Мәдениет министрлігінде, 1956-69 жылы "Қазақ әдебиеті" газетінде, "Жүлдыз" журналында, Қазақстан Жазушылар одағында жұмыс іетеді. 1970 жылдан Қаз КСР Министр Кеңесінің кинематография жөніндегі мемлекеттік комитетінің бас редакторы. Қалтай Мүхамеджанов әдеби қызметін театр сынынан бастады. Алғашқы пьесасы — "Бөлтірік бөрік астынданы" 1959 жылы жазды. Оның содан бергі уақыт ішінде сахнаға шыққан "Қүдағи келіпті" (1961), "Қуырдақ дайын" (1964), "Жат елде" (1967), "Өзіме де сол керек" (1968), "Көктөбедегі кездесу" (Ш.Айтматовпен бірге жазған, 1972) атты пьесалары республика театрларында, одан тыс жерлерде үзбей қойылып келеді. Мүхамеджановтың бірқатар пьесалары көптеген тілдерге аударылып, АҚШ, Англия, Болгария, Венгрия, Монголия т. б. елдердің театрларында қойылды. Қалтай Мүхамеджанов "Шыңдағы шынар" (1964), "Айман-Шолпан" (1970) киносценарийінің авторы. Қалтай Мүхамеджанов аудармамен де айналысып келеді. С.Айнидің "Қүлдар", Айбектің "Киелі қан" романдарын, М.Горькийдің "Мещандар", Қаһардың "Ауру тістері", Ш.Айтматовтың "Ана — Жер-ана", "Арманым, Әселім" пьесаларын, "Ақ кеме" повесін қазақ тіліне аударды.

Аударма - қазақ әдебиетінің төлтума бір саласы. Сол аударма Көркем тіл мен тілдің арасында тартылған берік көпір, ой Аударма қайткен күнде де оқырманға барлық сыр бояуымен, Көркем әдебиет аудармасы жөнінідегі практиканы дұрыс ұғынып байыптау үшін Аударма көне де, жаңа да өнер. Өнер болғанда, ол-сөз, Аударма өнері – көркем шығармашылықтың түрі және аудармашы Жалпы әдебиет тарихына көз жіберсек, өз уақытында Қалтай Мұхамеджановтың қашанда халық басындағы толғағы жеткен мәселелерді Драмтург халық басындағы осы батылсысыздықтың орнын толтыру үшін түн Мемлекет ірге тасының беріктігі – адам тәрбиесі, соның ішінде Қалтай Мұхамедженов алғаш қолына қалам ұстаған күннен бастап Алаш Қалтай Мұхамеджанов комедия, сын – мақалалар жазу мен Садриддин Айнидің “Құлдар” романының Қалтай Мұхамеджанов аударған болатын. Біз Қалтай Мұхамеджановпен Шыңғыс Айтматов арасындағы әдеби байланыстың негізін Қалтай мен Шыңғыс арасындағы шығармашылық байланыс “ Құс жолы” Әдебиет әлеміндегі көркем аудармалардың әрқайсысының өзіне тән тарихы мен Егер Қалтай Шыңғыс шығармаларын аудару кезіндегі шын мәніндегі жазушылық Қазақ аударма ісінің зерттелуіне батыл үлес қосқан Қалтай Адам баласына дүниелік алтын қорына жататын көркем шығармалар 1 Қалтай Мұхамеджановтың шығармашылық жолы.  (Қалағаң туралы бір үзік сыр)  Қалтай ағамыз творчестволық қадамын театр сынынан бастаған 1959 жылы Қалтай Мұхамеджанов 1928 жылы 24 желтоқсанда Қызылорда  1953-56 жж Қаз ССР Мәдениет министрі 1956-69 Қалтайдың балалық шағы қиыншылықпен өтті. Он жасында әкесі «халық С. Шаумаханов: «Кейін Алматыға келіп, жеңгеміз Фаридамен бас қосты. Халық жазушысы Қалтай (азан шақырып қойған аты Ғалиолла) атын Қалтайдың әкесі Мұхамеджан – Арқа мен сырға әйгілі оқымысты, Құранның аяттарын, пайғамбардың хадистерін жатқа білген дейді. Зеректігі соншалық, Бір дерек. 1960 жылы М.Әуезовті Қалтай үйіне қонаққа шақырыпты. Мұхтар Әуезов Камалатдин шейхтан, ал Қалтай Мұхамеджанов Айна софыдан Көк тәңірі жарылқап, бойына ерекше қабілет дарытып, қолына қалам 1950—ші жылдардың өзінде-ақ ұлттық сананы сақтап қалудың қажеттігін Жалпы әдебиет тарихына көз жіберсек, өз уақытында Қалтай Мұхамеджановтың қашанда халық басындағы толғағы жеткен мәселелерді Драмтург халық басындағы осы батылсысыздықтың орнын толтыру үшін түн Мемелекет ірге тасының беріктігі – адам тәрбиесі, соның Қалтай Мұхамедженов алғаш қолына қалам ұстаған күнен бастап Алаш Халықтың көңіл күйін, жазушылық дарынымен зерделеп, жіті түсініп, ондаған Сол жылдар Қалекеңнің өткір қалжыңдары «Бүйенбайдың айтқандары» деген атпен Осындай шығармалардан қолы босамай жатып әлем әдебиетінің әдемі үлгісі Қалекеңнің жай адами мінезінің өзі қандай еді. Үнемі жымия Енді міне, қоғам қайраткері, жазушы – драматург Қалтай Мұхамеджанды Қалағаңда энциклопедиялық білім бар. Бұл жөнінде К. Адырбекұлы:  Драматургиясы туралы кезінде «Правда» газетінен бастап, одақтық, республикалық Қалағаңның қысқа әзіл-қалжыңдарының өзі бір төбе. Әрқайсысының астарында терең Қалағаңның публицистикасы тың тақырып. Оған әзірге қалам тартып, талдау Халқы сүйген Қалағаң құрметтен кенде де болған жоқ. Қызылорда Иә, Қалтай Мұхамеджанов шын мәніндегі халықтық ұғым мен Ұлты бөлек, тілі басқа екі ел жазушыларының бірігіп көкем Творчестволық достық дейтіннің өзі тағдырдың таңдап берер ғажап бір Біздің елде жақсы жазушы көп.Әйтсе де жазу –сызудың «ауқымдық» Екеуміз бірігіп «Көктөбедегі кездесу» дейтін пьеса жазған едік.Қазір ол Майдан кешкен, азамат боп қалыптасқан, бірақ өз жолдасымның алдындағы Бұл бір тамаша кеш болып еді. Біз Алматының көшелерін Міне, осындай персонажды – біздің кейіпкерлерлерімізді өсіріп, тәрбиеленген бұрынғы Содан бері талай уақыт өтті, Бірақ мен сол бір Қалтай Мұхамеджановтың пьесаларыф бойынша көптеген спектакль қойылды. Қазір ол Қазақтың дара Қалтайы  «Күшің жоқ кезде тісің жоқ, тісің жоқ кезде ісің Жолыққан сайын күлуші ең:  «Бармысың, жолбарысым!» деп.  «Бармын мен, аға, - дейтінмін, - тәттінің көрдік өтімін,  Жаламай жүрсің жолбарыс,қант жаққан билік етегін!»  «Жарайсың,- деуші ең тағы да,- даңқ кімнің қонса, шашына Өзгеден жақын көрініп,шаштараз жетер қасына..»  Әр сөзің мірдің оғындай,күлкіден күмбез тұрғыздың,  Өмірде қанша түнерген Құлмахандарды күлгіздің?!  Әлемнің ойшыл қауымын айналу үшін досыңа,  Шыңғыспен бірге шырқадың Фудзияма таудың басында...  Бұл өмір кімнен өтпеген түлкідей қызыл алтайы,  Пейіште нұрың шалқысын, қазақтың дара Қалтайы!  Мұхтар Шаханов  1.1. Ұлықтауға арналған ұлы достық.  ( Қалтай мен Шыңғыс арасындағы әдеби байланыс)  Әдебиет әлемінде бір жазушы мен екінші жазушының арасындағы Ал енді ұлты бөлек, екі жазушының бірігіп көркем шығарма Ал, М.Әуезов пен Л.Соболевтің Абай трагедиясын жазуға қайсысы көбірек Міне. Жауабын күтіп тұрған, осындай бірнеше сауалдар жазушылар арасындағы Ал енді, Қ. Мұхамеджанов пен Ш. Айтматов арасындағы шығармашылық Оы дәстүрдің лезде етек алып кеткенін 1964 жылы шыққан Әдебиет әлеміндегі көркем аудармалардың әрқайсысының өзіне тән тарихы мен Егер Қалтай «Құс жолын» аудару кезіндегі шын мәніндегі жазушылық Шындығында да, Ш. Айтматов «Құс жолы» повесінің қазақ тіліндегі Арада он жылдан астам уақыт өттің. Бұл кезде Шыңғыс Шыңғыс қандайда бір тыйым салынған шындықты астарлап айтудың шебері. Қос жазушының туындыларына жан-жақты зер салып, үңіле зерттей түссек, Енді «Қуырдақ дайын» комедиясымен «Боранды бекет» романының жазылу мерзімдерінің Ал, қос жазушының техникалық прогрестің ұлттық болмысқа тигізген әсерін Жазушы дүние танымы-үздіксіз процесс. Ол жазушылық тәжірибемен бірге толысады.Ш. «Көктөбедегі кездесу» пьесасы Кеңес Одағы қарауындағы республикалармен қатар әлемнің Шындықты шыжғырып айтудың жолы тәжірибелі жазушылар түгілі Шыңғыс Айтматов Жалпы «Көктөбедегі кездесу» драмасының хазылу тарихы қос жазушының шығармашылық Сол қолда бар материалдар Ш.Айтматов пен Қ.Мұхамеджановтың адамгершілік моральдық Екі қаламгерді бір пьесаға түйістірген авторлық концепцияның үйлесімділігі екендігін Тақырып табу, тақырып таңдау – күрделі мәселе. Бұл мәселеге «Көктөбеде кездесу» пьесасындағы кейіпкерлер саны онға жуықтайды. Жас шамалары Бірі ғылым докторы, бірі артистка, бірі журналист, бірі агроном, Шыңғыс пен Қалтайдың дүниетанымындағы ұқсастықтарын айқындауға пьесадағы Сабыр образы Сабырды кеудесінде жанды бар тірі өлік ретінде алғанда қос Ия, Сабыр образының символдық та мәні бар. Басқаша айтсақ Драматургтер дүниетанымы мен ойлау жүйесінің бірлігін қамтуда үлкен роль Драматургтің шығармашылық лабораториясы «Көктөбедегі кездесу» драмасының жазылу тарихымен қызық. Дос болу – кездейсоқтық емес. Қызылорда мемлекеттік университетінің профессоры Қалтайдың Шыңғыспен ажырамас достыққа айналған шығармашылық байланысы Ш.Айтматовтың «Құс Қос қаламгер шығармаларының тоғысуының алтын діңгегі – «Көктөбедегі кездесу» Шыңғыс пен Қалтайдың тағдыр қосқан достығы кейінгі жылдары нығая Академик Манаш Қозыбаевты студенткезімізден білетінбіз. Қазақстан тарихынан дәріс оқығанда, Қызылордаға біздің университеттің арнайы шақыртуымен студенттерге дәріс оқуға келіп, Қалекең мен Манаш арасындағы достықтың мәніне ол кісімен университетте Қалекең дүниеден озғанда: « - Құрмет пен Құдіретті қоса 2 Қалтай Мұхамеджановтың прозалық шығармаларды аудару шеберлігі  Заманымыздың ұлы суреткері Шыңғыс Айтматов шығармаларының дүниежүзі тілдеріне ең Асылы, талантты туындының рухани әлемі – көпке ортақ. Аудармасы Асылы үлкен суреткерлер өз шығармаларының аудармасы өте-мөте сын көзбен Бір ғажабы. Шыңғыс туындыларын қазақ аудармашыларының зор сүйіспеншілікпен., ерекше Шыңғыс Айтматовтың «Қош бол, Гүлсары!» - атты повесті жүйрік Қалтай Мұхамеджановтың «Қош бол,Гүлсары» шығармасын аудару барысында көркемдік ізденіс Қ.Мұхамеджановтың аудармасында фразеологиялық тіркестер жиі кездеседі. Фразеологизмдер мазмұны жағынан Қ.Мұхамеджановтың «Қош бол, Гүлсары!» повесіндегі сәтті қолданған фразеологиялық тіркестерінен «Дорога взбирались на плато томительно долго» деген сөйлемді: «Өрге «Будут ждать, пока мы помрем, так нам немного уже Қ.Мұхамеджанов психологиялық сәттерді де фразеологиялық тіркестермен көркем де бейнелі « - Ну, спасибо, Торгай-аке, хорошего коня вырастил.  На душе даже веселой стало,» - /12,145/ деген Танабайдың « - Торғай-аға, көп-көп рахмет сізге! Тамаша тай өсіріпсіз. «Но тишина эта была жуткая» /12,458/ - деген сөйлемді «И тогда он побежал по кругу, побежал, ожидая, что «Кружилась голова, кружилась земля вокруг, кружились юрты, кружились разбежвшиеся «Жорғаның басы айналды, көзінің алды бұлдырап, жер дүние қоса Бұл жолдардан Ш.Айтматовтың көркемдік стилімен қатар, автордың ойын дәл Бұл сөйлемнің қазақша нұсқасы былай берілген: «Гүлсары оның «Қош бол, Гүлсары» повесінің аудармасында фразеологиялық тіркестер жиі кездеседі. Бейнелі сөздің негізгі тілдік метафараға жатады. Сондықтан да аударма Метафорала саласындағы Қ.Мұхамеджановтың еңбегі – жаңа тіркестер ұсынуы деп «...Для Танабая этот подъем всегда был сущим наказанием. Не «-Хочешь знать, Танабай, почему тебе не везет? От терпения. «- Неге жолың болмайтынын білесіңбе, Танабай? – деуші еді Қ.Мұхамеджанов аударма барысында сөзбе-сөз әдісті де ұтымды пайдаланған. Мысалы: «И ничего, бог миловал, один раз контузило в обозе, «Забуранило однажды ночью в горах – Ссыпал колкий снег» «... Посмотри в каком рванье мы ходим! Посмотри на «Қош бол,Гүлсары!» повесіндегі құрмалас сөйлемді аударуда Қ.Мұхамеджановтың өзіндік кейбір «...Сошли глубокие снега,открылась, зазеленела земля, и Гульсары быстро набирал Қалтай Мұхамеджановтың Шыңғыс Айтматов шығармашылығынан аударған келесі повесі – «У него были две сказки.Одна своя, о которой никто «Ол екі ертегі білетін. Біреуі - өзінен басқа тірі Аудармашы көбінесе қазақтың ұғымына сай етіп аударуға тырысқан. Мәселен: «..Мальчик редко видел фильмы и поэому крепко запоминал виденное» «..Бала киноны сирек көретін, сондықтан да оның көргенінің барлығы «Ақ кеме» повесінің қазақ тіліне аударуда фразеологиялық тіркестер кең «Были бы ноги,убежали бы, наверное, куда глаза гледят»..  «Әттең, аяғы жоқ, аяғы жоқ болса беті ауған жағына «..Женщины стали отступать,пыл их умерился, они как бы даже «Не будь продавца, как бы она сейчас отчитала тетку Орыс нұсқасындағы «отчитала» дегенді « жерден алып жерге «Кто другой на месте Момуна лопнул бы от оскарбления. «Мальчик любил разговаривать сам с собою» /12,201/- деген сөйлемді: Мақал-мәтелдер ғасырлар шежіресі. Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. «..А что денег нет, так ведь на нет и «Ерте келген тырналар» повесіндегі мына сөйлемді аласың: «Почему люди «Ақ кеме» повесіндегі жай сөйлемдер мен құрмалас сөйлемдердің аударылу «Днем, обычно в полдень, мальчик любил забираться в заросли «Күндіз, бала түс таянғанда мынау қаулап өскен.Шыралжынның ішіне барып «А в ширалджинах тихо, и она не заслоняют небо. «Шырылжынның іші сондай, құлаққа ұрған танадай тыныш. Қанша биік Ш.Айтматовтың, «Ерте келген тырналар» повесінің қазақ тіліне аударуда Қ. «Ха, да ему врезать в ухо так, чтобы в Повестің құрылымында ұлттық ерекшелімізге сай фразеологиялық тіркестер мен идиомалық «Поеживаясь в стылом классе, терпеливо пережидая приступы кашля у Қазақ тіліндегі аудармасы мынадай: «..Іңкамал апай ара- арасында қиқылдап «Отец подшучивал, цену себе набивал: я говорит, не простой «Мен жай арбакеш емеспін. Жүрген жерім қып-қызыл ақша.Өзім ушін «..А у Бекбая кони всегда были на свежем ходу»- «Ал, Бекбайдың аттары қашан көрсең де тарпып тұрады»/6,140/  «Султанмахмут чуть не задохнулся от радости»/12,348/  «Қуанғаннан жүрегі жарылып кете жаздады./6,140/  «Где это видано, чтобы мальчишка так тосковал по живому «Еркек баланың қасында жүрген әкесіне емешегі үзіле қалғаны қайбір «Мать отшипчется, отплюется, подзатылышка отвесит Аджимурату, но бабке Аруукан «Анасы байғұс ондайда өзінен-өзі күңкілдеп біраз бүлініп бағады; Әжмұратты «И потому к неумной радости и ожиданию завтрашнего путешествия «Соны ойлағанда, ертең жолға шығам-ау деген тәтті қиялға інісінің «С этой просьбой люди обращались к Султунмурату почтительно». /12,351/.  «Ондайда бәрі бетегеден биік, жусаннан аласа бола қалады». /12,143/.  Осы жоғарыда келтірген сөйлемдердегі: «на свежем ходу» - «жер Енді, Шыңғыс шығармаларын аударған аудармашылардың шеберлігін салыстырып көру үшін, Мысалы:  «Ну и кого из людей не было таких ласковых («Прощай, Гульсары!»)  Аудармасы:  «Адам баласында, ешкімде мұндай аялы алақан жоқ. Бұл бір («Қош, Гүлсары!»)  « - А где я был, когда меня не Вот смеху-то... сеялись они с женой молча, лишь глазами. Теперь бы отец ему сказал, что он был в («Пегий пес, бегущий краем моря»)  Аудармасы:  « - Мен жоқ кезде мен қайда болыппын? – Ал кеп күл дейсің... Әйелі екеуі үнсіз жымыңдасады. Күйеуінің Енді ғой әкесі баласына: сен әлі дүниеге келмеген кезде («Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет»)  «Инопланетяне оказались активными партнерами в смысле углубления и сближения («И дольше века длится день»)  Аудармасы:  «Шет планеталықтар бізбен байланысты күшейтіп, жақындаса түсуге құштарлана тілек («Боранды бекет»)  « - Так вот, допустим, твое ученье верно, тогда - Сомнения твои понятный, правитель римский, ты мыслишь грубо, («Плаха»)  « - Сонымен, сенің ілімің дұрыс-ақ делік. Онда сен - Сенің күдігің түсінікті, римдік әміршіл. Сен өзіңнің ұстаздарың («Жан пида»)  Шыңғыс Айтматовтың төрт туындысына тән төрт түрлі мысалды әдейі «Қош, Гүлсарыдағы!» - үзіндіден сыршыл поэзия; «Теңіз жағалай жүгірген Өйткені, аудармашы Шыңғыстың жалпы ең күрделі деген туындыларының басынан 2.1.Қалтай Мұхамеджановтың шығыс тілінен жасаған аудармалары  Халықаралық әдеби ауыс-түйісті айтпас бұрын ең әуелі сол жағдайдың Тарихи қарым-қатыс. Көне тарихтың бетін ашсаң, көп нәрсеге куә Араб елінің үстемдік алып, дәуірленген кезі Харун әл-Рашидтен (Х Арабтың «Мың бір түн» ертегісі ерте жайылды. Қазақ фольклорында «Зарқұм», «Дариға қыз», «Мұғыраж», «Әбу-Шахма», «Жүсіп – Зылиқа», «мұхаммедия», «Әбу-Шахма» қиссасында, Әзірет Омар халифаның жалғыз баласы Әбу-Шахма Құддысқа Жатқызды қара жерге туған айды,  Ұруға Әфлахұн құл бата алмайды.  Қамшымен біразырақ ұрып еді,  Шырқырап ғазіз Сұлтан жата алмайды, -  деп суреттеледі. Әділ Омар халифа бұйырған жүз қамшының «Дариға-қыз» қиссасында Әзірет-алының мықтылығы әңгімеленеді. Балуан қыз Дариғаның әзірет-Алымен Алладан Дүлдүл деген ат алғанмын,  Өзіңнен он жасымда бата алғанмын,  Барма деп мәселемді қайтарасың,  Алланың арыстаны атанғанмын, -  деген салмақты да салқын желеу айтады әзірет-Алы. Сондықтан Мұхаммет «Мұғыраж» («Жеті қат көк»д. м.) атты қиссада Мұхамметтің жеті «Кербаланың шөлі» («Сайқалда» да кездесед») атты поэма бар, мұнда «Мұхамет бу Ханифа білсең атым,  Жәһән, хайуанға мағлұм сифатым», -  деп, қарсы алдында тұрған Омар-Сағитты көздеп атады, табан астында «Зарқұм» қиссасы да, «Мұхаммедия» атты кітап та, - бәрі ХІХ ғасырдың аяқ шенінде жазылған қазақтың төл шығармаларында да Әуелі аят-хадіс сөздің басы,  Қосарлы бәйітсәмал келді арасы, -  деп, данышпан Абай тауып айтқан. Осы өлеңде айтылған «аят-хадіс», «Ләйлі – Мәжнүн» атты поэма да – шығыстікі. «Ромео Әрине, Шығыс елі «Ромео мен Джульеттаны» ХІХ ғасырға дейін ХІ ғасырдың орта шенінде иран еліне шыққан жолаушы насир-и «Ләйлі мен Мәжнүн» туралы тұңғыш жазылған дастан азербайжан Өзінің «Араб әдебиетіндегі «Ләйлі – Мәжнүн» атты повестің көне Осы «Ләйлі – Мәжнүн» уақиғасы қазақ халқының аузында ертеден М.Сералиннің «Гүлқашима» атты поэмасында да қосыла алмай арманда кеткен «Жүсіп – Зылиха» қиссасы да араб діні арқылы тарады. «Тақ Сүлеймен» ертегісі де – «Тәуретте» айтылатын патша Соломон Қазақта «Қызыр – Ілияс» жөнінде ертек бар, осындағы Қызыр «Мұхаммедияны» («Кітаби Мұхаммедия») Стамбулдан шыққан Челеби Мұхаммед деген кісі Мәгер күнләр де бір күн әмри тағдыр,  Отырмыштым Кәлибулиде сыра.  Кәлибулиниц ол ғашықларинден,  Дірілдиләр келіп хатыма тұрра, -  деген өлең бар. Мұның қазақша мәнісі:  Күндерде бір күн тағдырдың әмірімен,  Кәлибулиде (қаланың аты) жасырын отвр едім.  Кәлибулидің қызғылықты әйелдерінен  Біразы келіп, қасыма тізіліп тұра қалды, -  деген екен (Челеби – мұхаммед осы кітабында көрген түсін Молдалардан да мұны түсінетіндері кемде-кем еді. Бертін келе Ғабдолла Мәгер күнләр де бір күн әмри трактир,  Отырмыштым ки бір пивнойда сирра:  Колыми сілтедім фани жиһ әнден.  Ауызда –папирос, алдымда – сирра,  Трактирының ол ғашыкларындән  Тізілдиләр келіп хатыма тұрра, -  дейді. Заты, Тоқайдың түсінде ұжмаққа аттанатын мекені осы арақхана Қазақ халқына араб әдебиетінің неше түрлі жолмен келгені – Академик И.Ю.Крачковскийдің айтуынша Россияда арабистика (араб тану ғылымы) В.В.Розеннен Бұлардан бұрын да бөгде тілдер арқылы арабтан орыс тіліне Сөйтіп, бір тілден екінші тілге көшіп, онда өзгертіліп айтылып, Бұл тәрізді жеке сөздер былай тұрсын, тіпті күрделі шығармалар Арабтың бір сөзі әр заманда әр елден келіп, не Айта берсек мұндай «қозы қоспай» адасулар толып жатады. Тіпті, Бұған қарағанда араб мәдениетін зерттеу орыс халқында, әсіресе, Бірінші Қалайда араб әдебиетінің зерттелуі орыс тілінде XVIII ғасырдың өзінде Қорыта айтқанда, араб әдебиетін, тілін зерттеу дүние жүзіндегі елдердің Біздің қазақ елі араб халқымен қоян-қолтық алысып, көзбе-көз Қазақ халқына көп жайылған, ауыздан ауызға тараған «Қорлан» өлеңіндегі:  Құранда бір аят бар – Хазірет Ясин,  Кім жаман болсын дейді жар жолдасын.  Тақтайда ләуһіл – махфуз жазбаған соң,  Ей, құрбым, оның несін қайғырасың?! -  құран (парсыда: фурқан «ақты қарадан айыру» д. м.) қазақтағы Әуелі аят, хадіс сөздің басы,  Қосалық бәйітсымал келді арасы, -  деп Абай біліп айтқан ғой.  Бері келе қазақ елінен араб әдебиетін, дінін терең зерттеген, Бұл әңгіме оқырманды толғантады. Қыздың өлгенін өз тұсынан ойлап «Ләйлә - Мәжнүн» поэмасында ұшырайтын махаббат ырғақтары қазақ халқының Қазақ ауыз әдебиетінде «Мың бір түн» әңігімелерімен сарындас ертегілердің Әлемдік мәдениеттің жауһарларының бірегейі саналатын «Мың бір түн» хикаяларының «Мың бір түн» ертегісінің Қалмахан Әбдіқадыров пен Қалтай Мұхамеджанов «Мың бір түннен» жасаған еркін аудармасы екі хикаясын салыстыра Әңгіме ішіндегі өлең шумақтарын да мейлінше қысқа әрі нұсқа Йа харқатә-д-дәһри кәфи  Ин ләм тәкфи фә ғаффи  Фә лә би хази ағта  Уа лә санғати кәфи  Хараджту атлуба ризқи  Уәджатту ризқи тәуәффи  Кәм джәһилин фи зуһур  Уа ғалимун мутахаффи (5, 3-4 )  Алтын, күміс толтырған  Торға ілініп бұл көзе.  Су қызыры кез келіп,  Бай болмаймын мен неге?.. – (4,30)  Осы келтірілген үзіндіден пақыр шалдың бүкіл өмір бойғы кедейшіліктен «Мың бір түн» әңгімесінің өн бойынан қазақ «Мың бір түн» әңгімелерін барша халықтың өмірден түйген философиялық Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің жаңа Қазақ халқының белгілі сатирик-жазушысы Қалтай Мұхамеджанов түрік сатирігі Әзиз Қазақ жазушыларының орыс тілінен аударылған романдары мен әңгімелері жыл Кеңес өкіметі дәуірінде қазақ жазушылары Әзиз Несин әңгімелеріне айрықша Түріктің тамаша сатирик қаламгерінің қазақ тіліне аударылуы әдеби ағымға Енді Қалтай Мұхамеджановтың орысша нұсқасын негізге ала отырып «Қалатын Әу баста әңгіменің аты «Қалатын болды» деп аударылған. Ал Орысша нұсқасы: После долгих поисков он нашел наконец, то Қазақшасы: Іздеп-іздеп ақыры іздеген тапты да. Жаяу адамға қаладан Бұл сөйлемдегі бірден көзге түсетін қателігі «поселок» сөзінің аударылмай Аудармашы орысшасында «Нам все известно» деген сөйлемдегі тағы да Орысшасы:- Вообще это жилье недостойно вас, - сказал бакалейщик, Қазақшасы:- Жалпы, бұл үй сізге қол емес,- деді бақалшы, Осы сөйлемдегі «бұл үй сізге қол емес» деген аударманың Енді Қалтай Мұхамеджанов аударған « Машина -ділмәр» деген әңгімесін Орысшасы:Когда мы, люди, ошибаемся обычно говоря: «что поделаешь, людям Қазақшасы: Кейде біздер, кәдімгі адамдар жайлы: «амал қанша, адамға Бұл жолдар өте жақсы аударылған. Орысшасында «человеку свойственно ошибаться» Осындағы тағы бір сөз – «робот». Бұл да халықаралық Орысшасы: - Ты что так глубоко задумался? – спросил Қазақшасы: - Бір ауыр ойға шомған сияқтысыз ғой, - Қалта Мұхамеджанов аудармасынан азды-көпті техникалық қателер мен кейбір түсініксіз Қорытынды  Біз бұл еңбекте қазақ әдебиетіне еңбек еткен  Аудармаларымен төл шығармаларынаң көп жағдайда іштей үндес келіп Сонымен, Қалтай Мұхамеджановтың аудармашылық шеберлігін талдай келе мынадай Аударылатын шығарма тілін білу аударманың тұпнұсқаға сай шығуының алғы Аудармашы түпнұсқадағы өмірді сол халықтың ұлттық мәдениетін, тұрмыс жағдайын, Аудармашы өз ана тілін оның әдеби көркем сөз Сөзбе - сөз аудармаға сүйену жақсы аудармашының өзінде шатастырады. Аудармашы бір тілден екінші тілге жай көшіруші немсе кәсіпқор Аудармашы өзі сүйген, өзіне ұнаған творествосымен іштей үндес Аудармашыға, мейлі ол поэзияны, мейлі прозаны қай тілден қай Қалтай Мұхамеджановтың проза саласындағы орыс және өзбек тілдерінен жасаған Драматург – жазушы Қалтай Мұхамеджановтың творчествосын, көркем аудармалары мен Қалтай орыс, өзбек, тәжік, қырғыз әдебиеттері түпнұсқаларынан тікелей жасаған Драматург – жазушы Қалтай Мұхамеджанов жан-жақты әрі көп қырлы

5.С.Жүнісовтің «Ақан сері» романындағы тарихи тұлға бейнесі.

Ақан сері, Ақжігіт Қорамсаұлы (1843 жылы бұрынғы Көкшетау облысы, Үлкен Қоскөлдің маңы — 1913 жылы, сонда) — ақын, әнші, композитор.Әкесінің есімі Қорамса, шешесі — Жаңыл. Ақан сері жас кезінен өнерімен көзге түсіп, кейін ақындық, әншілік өнері кемелденген соң алты алашқа аты мәлім сері атанған. Әуелі ауылда, содан соң Қызылжардағы Уәли молдадан оқыған. 16 — 17 жасынан өнер жолына түскен. Ақан серінің бірінші әйелі Жұман қызы Бәтимадан туған жалғыз ұлы Ыбан (Ыбырайым). Оған Ақан сері жазу-сызу үйреткен. Бәтима өлген соң, аз күн отасқан әйелі Тінәлі қызы Ұрқия. Ақан серінің тірідей айрылған сүйген қызы — Ақтоқты. Бұл — арты аңызға айналған оқиға. Ақтоқты есімі Ақан серінің шығармаларынан кең орын алды. “Ақ көйлек”, “Аужар”, “Алтыбасар”, “Ғашық жарға”, “Тағрипың”, “Ж-ға” — Ақтоқтыға арналған махаббат толғаулары. Құлагердің мерт болуы (80 жылдардың ортасы) да егде тартқан Ақан серінің өмірі мен шығармашылығында ұмытылмас оқиға болды. Керей Сағынайдың асындағы аламан бәйгеде Құлагер кісі қолынан мерт болды. Құлагер туралы өлеңдерінде ақынның көңіл күйі, ашу-ыза, күйініш, үміт-сезімі тебірене жырланған.

Ә!шілік өнерде Ақан сері жалғыз болмайды. Айналасына әнші-күйші жастарды жинап, өзгеше бір өнерлі топ болып ел аралайды. Ақын, әнші серілердің бәрімен достасады. Балуан шолақ, Жаяу Мұса, Естай, Иман Жүсіп, Құлтума сияқты атақты ақын-әншілер Ақан серінің ең жақын достары болған..