3. Триггерлер. Д Триггер.
Триггер деп, электрондық есептеуіш машиналарында, автоматика мен телемеханиада әртүрлі операциялар орындауға арналған, яғни алынған информациясақтауға /сақтағыш құрылғы/, уақыт датчигі схемасында және цифрлы санауыштарда импульстарды санауға, цифрлы жиілікті бөлгіштерде қолданылатын электрондық ауыстырып қосылғыш құрылғыны немесе аударылып түскіш құрылғыны айтады.
Триггердің екі шығысында басқарушы сигналдардың /Usac/әрекетінен кернеудің бір тұрақталған деңгейінен екінші тұрақталған деңгейге дейін, Uшығ1 және Uшығ2кернеудің шұғыл өзгерістері пайда болады. Шығыс кернеудің тұрақталған екі деңгейіне сай осы мәндер артты түрде «0» және «1» деп көрсетілген триггердің тепе-теңдігіне екі орнықты күйі сәйкес келеді. t1 – t2 уақыт аралығында Uшығ1кернеудің нольдік деңгейіне, ал Uшығ2 бірлік деңгейіне сәйкес келеді /мұны триггердің бірінші орнықты тепе-теңдік жағдайы немесе күйі деп аламыз/. Осы жағдайда триггер басқарушы импульс келгенге дейін көп уақыт тұра алады.
Яғни, триггер өзіндегі информацияны сол қалпында сақтап тұрады. T2 – уақыт аралығында триггердің кірісіне басқарушы импульс әрекет еткенде, триггердің екі шығысындағы кернеулер деңгейі қарама-қарсы шамаға өзгереді, яғни триггер аударылып түседі бұл екінші орнықты тепе-теңдік жағдай – t2 – t3 уақыт аралығында өтеді.
D – триггер деген атау ағылшын сөзі «delay» — кідірту дегеннен шыққан. Триггердің шартты белісінде көрсетілгендей (86, а суретте ), оның бір информациялық кірісі бар. Осы триггер 7 – шындық кестесіне сәйкес қарапайым логика бойынша жұмыс істейді.
Сондықтан триггерлердің шығысындағы жағдай оның кірісіндегі күйге сәйкес болады, бірақ осы арада кіріс сигнал кідіртіледі. Ең көп қолданыс тапқан, И – НЕ логикалық элементтерінен құрылған (86, б сурет) синхрондық D – триггерлер. Информациялық кіріс D-әрәпімен белгіленіп, ал синхрондайтын С-әріпімен белгіленеді, D–триггер С=1сигналымен синхрондалады. Синхрондайтын импульс жоқ болса, А1 мен А2элементтер жабықта, D – кірісіне сигнал берілмеген схеманың күйін өзгетпейді. С=1 және D=1 болғанда А1 элементінің шығысы нда «0» күйі қалыптасады, бұл сигнал А3 пен А4 элементтерінің кірістеріне әрекет етіп, триггерді «1» күйіне келтіреді де, бір уақытта А2 элементінің қосылуын болдырмайды. С=1 және D=0 болғанда А1 элементі жабық болып қалады. (шығысында «1» күйі), А2элементі ашылып, оның шығысында «0» күйі қалыптасады да, триггер енді «0» күйіне келтіріледі. Сөйтіп, С=1 синхрондайтын импульсты бергенде триггерде информация жазылады, осы уақыт сәтіне дейін информациялық кіріс D – да кіріп тұрған болатын.
27-билет
1. Донорлы және акцепторлық жартылай өткізгіштер
2. Стабистордың стабилитроннан айырмашылығы
3. Компьютерлік және Интернет технологиялар
Донорлы және акцепторлық жартылай өткізгіштер.
Жартылай өткізгіштер — өзінің электрлік қасиеті жағынан өткізгіштер мен диэлектриктердің (мысалы, германий, кремний) арасынан орын алатын элементтер. Металдармен салыстырғанда жартылай өткізгіштер элексир тоғын аз өткізеді, ол сәулелену кезінде жарық энергиясының ағымымен өзгере алады. Радиолампалармен салыстырғанда жартылай өткізгіштер құралдардың көлемі мен салмағы аз, электрлік және механикалық беріктігі жоғары болады, олар ұзақ уақыт қызмет ете алады және электр энергиясын аз пайдаланады. Осындай қолайлы қасиеттеріне орай жартылай өткізгіштерді әскери радиотехникалык аппаратураларда жиі қолданады.
Акцептор (acceptor - кабылдаушы) — шалаөткізгіш ішінде валенттік аймақтан электронды тартып алуға қабілетті қоспалы атом. Бұл валенттік аймақта кемтіктің пайда болуымен пара-пар. Электрондық аспаптар жасауда электр өткізгіштігі төмен болғандықтан, шалаөткізгіштердің тікелей таза түрі емес, олардың белгілі бір қоспасы пайдаланылады. Акцепторға тән ауыстыру қоспалары болып Ge мен Si үшін Менделеев кестесінің III тобының элементтері В, Аі , Ga, In пайдаланылады. Акцептор шалаөткізгіштің рұқсат етілмеген аймағында валенттік аймақтың төбесінен аз қашықтықта, акцепторлық деңгей деп аталатын жергілікті энергетикалық деңгей құрады. Акцептордың ионизация энергиясы рұқсат етілмеген аймақтың енінен әлдеқайда кіші, сондықтан акцепторлары бар шалаөткізгіште валенттік электрондардың акцепторға өту процесі олардың өткізгіштік аймағына жылулық өту процесінен басым түседі. Осыдан валенттік аймақтағы кемтіктер концентрациясы өткізгіштік аймақтағы электрондар концентрациясынан әлдеқайда артық болады. Қоспалы атомдар саны көп болса, пайда болатын кемтіктер саны да көбейеді. Сол себепті мұндай қоспалы шалаөткізгіштің электр өткізгіштігі осы кемтіктердің қозғалыс салдарынан жоғарылап, шалаөткізгіштің өзі р типті деп, ал өткізгіштігі кемтіктік деп аталады. Кемтіктік электр өткізгіштікті қамтамасыз ететін қоспа атомдар акцепторлық (электрон алушы) деп аталады.
Донорлар Шалаөткізгіштерде негізінен электрондық немесе n-типтік өткізгіштік тудырады. ҚV топ элементтерінің (Ge, Sі, Sb) кристалдарына енгізілген ҚҚҚ топ элементтерінің (Al, Ga, Zn) қоспалары кристалл ішінде “кемтіктер” тудырады. Мұндай қоспалар акцепторлар деп аталады. Акцепторлар Шалаөткізгіштерде негізінен “кемтіктік” немесе р-типтік өткізгіштік тудырады. Электрондар мен “кемтіктер” саны шамалас Шалаөткізгіштердің электр өткізгіштігі аралас өткізгіштік деп аталады. Шалаөткізгіштердің электр өткізгіштік сипаты (электрондық немесе “кемтіктік” болуы) Холл эффектісінің таңбасы бойынша анықталады. Екі түрлі Шалаөткізгіштердің немесе Шалаөткізгіштер мен металдың түйіскен жеріндегі электрлік кедергінің шамасы ток бағытына тәуелді өзгеріп отырады. Түйісу аймағында бір бағытта ғана ток өткізетін жапқыш қабат түзіледі. Бұл құбылыс айнымалы ток түзеткіштерінде (диодтарда) пайдаланылады. Жарық әсерінен кедергісі өзгеретін Шалаөткізгіштер (фотокедергілер) оптик. өлшеулерде және фотоэлектрондық автоматикада кеңінен қолданылады. Шалаөткізгіштердің температура өзгерісіне сезімталдығы өте жоғары термометрлер жасауда пайдаланылады. Осындай құрылғылардың (термисторлардың) көмегімен биологияда,медицинада өсімдіктердің немесе тері бетінің әр нүктесінің температурасы анықталады. Әр түрлі Шалаөткізгіштердің немесе Шалаөткізгіштер мен металдың дәнекерленген түйінін бір жағынан қыздырғанда, олар ток көзіне (жылу генераторына) айналады. Күн сәулесінің энергиясын тікелей электр энергиясына айналдыратын күн батареялары ғарыш кемелеріне орнатылады. Радиоэлектрониканың негізгі тетіктеріне жататын транзисторлар р және n типтік өткізгіштігі бар, тізбектеп жалғанған үш жартылай өткізгіштен тұрады. Олар мынадай ретпен жалғануы мүмкін: n-р-n немесе р-n-р. Бұлардың түйіскен жерлерінде электр тербелістері пайда болады және күшейтіледі. Қазіргі заманғы радиотех. аппаратураларда шала өткізгіш диодтар мен транзисторлар кеңінен қолданылады.