Сейсмикалық толқындардың түрлері

Өріс тудырушы пункттен (нүктеден) серпінді толқындар жан-жаққа тарайды. Жер беті бойымен беттік толқындар, қабаттар тереңіне тура немесе құлаушы (қума немесе көлденең) толқындар тарайды. Толқындардың тарау жылдамдықтары әр түрлі орталар шекараларында құлаушы толқын энергиясынан шағылған және сынған толқындар пайда болады. Бұл кезде құлаушы толқынмен типтес (монотипті, біртипті) шағылған және сынған толқындар немесе құлаушы толқыннан басқа типтегі (ауыспалы) толқындар құралуы мүмкін.

Сейсмикалық барлау үшін сынған толқындардан α = i ауыспалы бұрышпен құлайтын немесе сыну бұрышы 90⁰-қа тең толық ішкі шағылу бұрыштағы толқындардың маңызы зор. Бұл жағдайда бөлуші шекара бойымен сырғанақ сынған толқындар өтеді. Гюйгенс принципі бойынша, олар алғы (басқы) толқындарды құрайды. Осы толқын сынған толқындар әдісімен зерттеледі. β = 90⁰, sin β = 1 болғанда, ауыспалы құлау бұрышын sin i = V₁/V₂ формуласымен анықтайды. sin i < 1 болғандықтан, сырғанақ, демек алғы (басқы) сынған толқындардың пайда болу шарты: V₁ > V₂ .

Егер толқынның тарау жылдамдығы тереңдікпен өсетін болса, өтпелі толқын сәулелері қисаяды да қайта оралады. Бұндай толқындарды рефракцияланған деп атайды.Олар бір текті қабатпен жабылған қабаттарда пайда болады.

Сейсмикалық толқындар күрделі құрылымды ортада (сығылмалар, кемерлер, лықсымалар және т.б.) тарағанда оның көлеңке аймағында дифракцияланған толқындар пайда болуы мүмкін.

Ауа–жер беті шекарасында тереңдікпен тез басылатын Рэлей мен Ляв беттік толқындары пайда болады.

Аталған зертелерде пайдалы толқындардан басқа жазбаларда әр түрлі толқындар-кедергілер (толық және толық емес еселі шағылған-сынған, дыбыстық, микросейсмалар және т.б.) бақыланады.

Қарастырылған пайдалы толқындардың әрқайсысын бөлек тіркеуге болады, сондықтан оларды жеке немесе бір еселі деп атайды. Бірақ олардың қосылып кетуі жиі бақыланады. Сейсмикалық толқындардың көптігі (жүздеген), жүздеген толқын-кедергілердің арасынан бір немесе бірнеше пайдалы толқындарды ажырату және табиғатын тану – сейсмикалық барлаудың күрделі техникалық, әдістемелік және интерпретациялау проблемасы.

Т.ж.-ң тығыздығына әсер етуші факторлар

Таужыныстардың тығыздығы оның химиялық-минералогиялық құрамына, кеуектілігіне, кеуектерді толтыратын заттарға (су, ерітінділер, мұнай, газ) байланысты. Атқылама, метаморфтық таужыныстар тығыздықтары негізінен минералогиялық құрамға байланысты: қышқылдан негізгі және ультранегізгілерге қарай артады. Ал шөгінді таужыныстарда ең алдымен кеуектілікке, суға қанықтылыққа, аз дәрежеде оның құрамына байланысты. Әсіресе ол шөгіндінің нығаюымен (консолидация) тығыз байланысты, таужыныстың жасы, орналасу тереңдігі ұлғайған сайын арта береді.

Табиғи өріске негізделген геофизикалық әдістемесі

табиғи өріс – адамның әсерінен тыс Жер мен жер қабығында болатын құбылыстар нәтижесінен пайда болған өріс. Оған магниттік, гравитациялық, электрлік, электрлік-магниттік, сейсмикалық (жерсілкінісінен пайда болған серпінді тербелістер өрісі), ядролық сәулелену және термиялық өрістер жатады

Тауж-ң электрлік – магниттік қасиеттері

Тау жыныстарының Электрлік-магниттік өзгерісін анықтайтын негізгі параметрлер қатарына:

а) меншікті электр кедергісі ρ;

б) диэлектрлік өтімділік ε;

в) магниттік өтімділік μ;

г) магниттік төзімділігі æ.

Меншікті электр кедергі ρ.

Меншікті электр кедергісі (МЭК), жаужынысының бойымен өтетін электр тоғына кедергілік қабілеті осы меншікті кедергі арқылы сипатталады.

(12.1)

R – кедергі – Ом;

S – көлденең қимасы;

ℓ - оның ұзындығы.

Тау жыныстарының меншікті электр кедергісі өте кең аралықты өзгереді (10² – 10⁷ ом м-ге дейін).

Тау жынысының физикалық және геологиялық жағдайына байланысты өзгеруі, жыныстың кедергісіне оның:

а) минералдың құрамына,

б) кеуектігіне,

в) сұйық қуысының ылғалдығына,

г) суға қанықтылығына,

д) құрылымы мен бітіміне,

ж) температурасы мен қысымына.

Электр өткізгіштік қабілетіне байланысты минералдар үш топқа болінеді:

1) өткізгіш минералдарғ, ρ мәне 10-нан 10^-4 ом см-ге дейін;

2) жартылай өткізгіш минералдар, ρ мәне 10⁶-10⁹ ом см дейін, сульфиттер, тотықтар, графит, кейбір көшірлер, гематит, боксит;

3) өткізбейтін минералдар, ρ мәне 10¹⁰ – 10⁷ ом см-ге дейін, кварц, слюда, доломит, кальцит, мұнай и т.б.

Диэлектрлік өтімділік-деп заттардың Электрлік-магниттік өрісте поляризацияланды, яғни, электр зарядтарының бір бағытта өз-ара әрекеттесін, топтасуын айтады.

Салыстырмалы диэлектрлік өтімділік , ε_П – және ε_о-тау жынысы мен ауаның диэлектрллік отмдельги. Диэлектрлік қабілеттілік ауа үшін 0-ге тең. Тау жыныстары үшін диэлектрлік өтімділік ε₀ – ден 80 ε₀ дейінгі аралықта өзгереді, негізінен судық химиялық проценттін құрамына байланысты. Электрлік барлаудың тұрақты ток әдістерінде ε параметрің өлшеуге әсері болмайды ал, жоғарғы жиілікті Электрлік-магниттік өрістерге, тигізер жері айтарлақтай. Сондықтан радио-толқынды жиіліктерде жұмыс істейтін әдістерде қарастырылады.

Электрохимиялық қарқындылық (активность).

Электрохимиялық қарқындылық - деп тау жыныстарында, өздігінен, тұрақты табиғи электр өрісінің туындауын айтады. Бұл әдістер диффузиялық, сүзілу және электрохимиялық реакция процесстерінен туындайды.

Электрохимиялық қарқындылықты (α)-шартты түрде қабылданған кэффициент пропорционалдығы табиғи электр өрісі кернеулігі мен потенциалдар айырмасының ΔU-потенциал аиырмасы (М және N) нүктелері арасында. Негізгі потенциалдар пайда болуына әсер ететін негізгі факторлары жататындар: оттегінің концентрациясы, Жер асты суларының, қышқылдық сутегі көрсеткіштері, Жер асты сусының концентрациялық қатынастары, қысым т.б. Коэффициент α – миливольтпен өлшенеді. Таза құмда 10-15 мв болса, жартастарда нольге таман болады. Саздарда 20-40 мв-қа деиін өссе, электр өткізгіш минералдарда жүзге дейін өседі (сульфит, графит, ангидрит). Сонымен α-коптеген табиғи факторларға байланысты болады: (кеуектілігі, минералдық құрамы, отімділігі, суға қанықтылығы, химиялық құрамы жер асты суынық).

Полярлану.

Тау жыныстарының полярлану қабілеттілігі, яғни ток жіберілгенде (қосылғанда) зарядты қабылдан қорлану қабілеті, ал өшіргенде, бірден жойылып кетпей, өрістің біртіпден азайуы, осы коэффициент (η-эта) мен айқындалады η-мәні процентпен есептеледі. M және N қабылдаушы электродтарының арасындағы поляризацияланған потенциал айырмасының, толық кернеулікке, проценттік қатынасы:

Тауж-ң электрлік қасиеттеріне әсер етуші факторлар

Тауж-ң меншікті электр кедергісі өте кең аралықта өзгереді (10^-2 ден 10⁷ ом*м ге дейін ) . сонымен қатар әрбір жыныстың меншікті кедергісі тұрақты түрде қалмайды. Ол жыныстың физика-геологиялық жағдайына байланысты мыңдаған есе өзгеруі мүмкін. Өйткені жыныстың кедергісі минералдық құрамына , кеуектілігіне, жыныс қуыстарының сұйықпен толтырылу деңгейіне және сұйық фазасының меншікті кедергісіне тікелей байланысты.

Таужыныстар мен рудалардың радиоактивтілігі

Таужыныстар мен рудалардың радиоактивтілігі табиғи радиоактивті уран, торий, калий-40 тобы концентрациясы көбейген сайын артады. Радиоактивтілігі жағынан таужыныс құраушы минералдар 4 топқа бөлінеді:

• ең жоғарғы радиоактивтілікпен уран минералдары (бастапқы - уранит, настуран, туынды – уранил карбонаттары, фосфаттары, сульфаттары т.б.), торий минералдары (торианит, торит, монацит т.б.), сол сияқты шашыраңқы күйдегі уран, торий элементтері және т.б.

• жоғарғы радиоактивтілікпен құрамында калий-40 мөлшері бар далашпаттар, калий тұздары сипатталады.

• орташа радиоактивті минералдарға магнетит, лимонит, сульфидтер жатады.

• төмен радиоактивтілік кварцке, кальцитке, гипске, тас тұзына тән.

Келтірілген жіктемеде көрші топтар радиоактивтілігі ретке өсіп отырады.

Таужыныстар радиоактивтілігі:

- оларды құраушы минералдарға;

- түзілу жағдайына;

- жасына;

- метаморфизм дәрежесіне байланысты және кең аралықта өзгереді. Таужыныстар радиоактивтілігі уранның эквивалентті пайыздық мөлшеріне қарай келесі топтарға бөлінеді:

- радиоактивті емес таужыныстар (U < 10^-5 %), ангидрит, гипс, тас тұзы, әктас, доломит, кварцті құм сияқты шөгінді таужыныстар, ультранегізгі, негізгі, орта таужыныстар;

- орташа радиоактивті таужыныстар (U < 10^-4 %), қышқыл атқылама таужыныстар, шөгінділерден – құмтас, саз, әсіресе, суда еріген радиоактивті элементтерді адсорбциялайтын жұқа дисперсиялы теңіз ұйығы;

- жоғарғы радиоактивті таужыныстар мен жұтаң рудалар (U < 10^-3 %);

- мардымсыз радиоактивті рудалар (U < 10^-2 %);

- қатардағы және бай радиоактивті рудалар (U > 0,1 %).

Радиоактивті рудалар (жұтаңнан бастап байға дейін) эндогенді және экзогенді уран немесе уран-торий кенорындарында кездеседі. Таужыныстар радиоактивтілігімен табиғи сулар мен газдардың радиоактивтілігі тығыз байланысты. Жалпы гидросфера мен атмосферада радиоактивті элементтер мөлшері өте аз. Жер асты сулары радиоактивтілігі әр түрлі. Ол, әсіресе, радиоактивті кенорындар жер асты суларында, сульфидті-барийлі және хлоридті-кальцийлі типтегі суларда жоғары. Топырақ ауасының радиоактивтілігі радон, торон, актинон сияқты радиоактивті газдардың эманация сандарына байланысты. Оны таужыныстардың эманация коэффициентімен (С_э) көрсетуге болады. С_э таужынысқа берілген ұзақ сақталатын эманацияның (негізінен Т_1/2 ең көп радонның) жалпы эманация санына қатынасы болып табылады. Массивті таужыныстарда С_э= 5 - 10%, болбыр, жарықшақтыларда С_э = 40 - 50 %. Демек С_э диффузия коэффициентімен бірге өседі.

Таужыныстардың абсолюттік жасын анықтау

Таужыныстардың абсолютті жасын анықтау үшін ядролық және изотоптық геохронологияны қолданады. Оның негізін барлық геологиялық замандарда радиоактивті ыдырау жылдамдығы тұрақты болған деген тұжырым құрайды. Таужыныстардағы радиоактивті қатардағы алдыңғы және келесі элементтердің жартылай ыдырау периоды біле және мөлшерін (N_M және N_Д) анықтай отырып, оның жасын табуға болады:

tабс = 1,44 Т1/2М ln [1 + NД/NM]

(22.5)

Таужыныстардың магниттік қасиеттері

Таужыныстардың магниттік қасиеттері магнит қабылдағыштықпен æ және қалдық магниттелумен J_r анықталады.

Магнит қабылдағыштық æ таужыныстың сыртқы өріс әсерінен магниттелу шамасын білдіреді және оның нәтижесінде индукцияланған магниттелу J_і орын алады.

æ (3.3)

шамалары таужыныстардағы ферромагнитті минералдардың мөлшеріне байланысты. СИ жүйесінде æ өлшем бірліксіз шама. Іс жүзінде оны 10^-5 СИ бірлігімен өлшейді. Әр түрлі таужыныстарда олар 0-ден 10-ға дейін СИ бірлігі аралығында өзгереді.

Барлық заттар (минералдар) магниттік қасиеттері жағынан 3 топқа бөлінеді:

- диамагнетиктер ( æ < 0, μ < 1). Оларға металдар – алтын, висмут, цинк, мыс, минералдар – фосфор, күкірт, галит, гипс, галенит және т.б.

- парамагнетиктер ( æ > 0, μ > 1). Оларға платина, гранаттар, турмалин, мусковит, сульфидтердің көпшілігі.

- ферромагнетиктер ( æ ≥ 0, μ < 1). Оларға магнетит, титаномагнетит, гематит, маггемит, пирротин, гетит жатады.

Магнит қабылдағыштық таужыныстардың үлгілерінде және олардың табиғи орналасқан жерінде өлшенеді. Өлшеу жұмыстары астатикалық магнитометрлермен, каппаметрлермен жүргізіледі. æ – ны өлшеу нәтижелері статистикалық негізделген болу үшін бірнеше ондаған үлгілерде жүргізілуі тиіс.

Қалдық магниттелу J_r – магнит қабылдағыштықтың æ сыртқы өріс пен температураға байланысты өзгерісі туралы мәлімттер беретін өзгеше параметр.

Қалдық магниттелуді куб немесе цилиндр пішінді 2 - 5 см үлгілерде өлшейді. Ол үшін үлгіні кеңістікте (х,у,z) бағыттап, оған компас бойынша белгі қойылады. J_r өлшеуге астатикалық немесе жоғары өткізгішті СКВИД-магнитометрлері қолданылады.

Магнит өтімділік μ=1+4πæ, ферромагнетиктерден басқа барлық таужыныстарда, ауаның магнит өтімділігіне тең.

Магниттік деңгейі бойынша рудалар мен таужыныстар шартты түрде келесі топтарға бөлінеді:

- магнитсіз, æ < 50 ∙ 10^-6;

- әлсіз магнитті, 50<æ< 1000∙ 10^-6;

- орташа магнитті, 1000∙ 10^-6<æ< 5000∙ 10^-6;

- күшті магнитті, æ > 5000∙ 10^-6.

Таужыныстардың серпініділік қасиеті

СЕРПІНДІЛІК – заттардың механикалық әсерлерден көлемі мен пішіні өзгеруіне ішкі энергиясының өсуімен қарсыласуы.

Таужыныстардың серпіндік қасиеттері әр түрлі, сондықтан оларда толқындардың тарау жылдамдықтары да әр түрлі. Бұл фактор жылдамдықтардың өзгеру шекараларында шағылған, сынған, рефракцияланған, дифракцияланған және т.б. толқындардың пайда болуына әкеліп соғады. Жер бетінде аталған толқындарды тіркей отырып, ортаның жылдамдық қимасын жасауға, ол арқылы геологиялық құрылысын анықтауға болады.

Таужыныстардың тығыздығы, формуласы, өлщем бірлігі

Гравитациялық барлауды қолдану үшін, әсіресе оның нәтижелерін түсіндіру үшін таужыныстардың тығыздығын - σ білу қажет. Себебі, σ гравитациялық барлау негізделетін бірден-бір физикалық параметр.

Қоршаған таужыныстар мен зерттеу объектісі тығыздықтарының айырмасы «әсерлі немесе артық тығыздық» деп аталады: σ_а = σ_з.о. – σ_қ.т. Оның мәні теріс немесе оң болуы мүмкін.

Тығыздық σ деп белгілі бір V көлемдегі m массаны айтады: . Өлшем бірлігі - г/см³. Тығыздық таужыныстардың ашылымдардан, ұңғылардан, таукен қазбаларынан алынған үлгілерде анықталады. Тығыздықты анықтаудың ең қарапайым тәсілі - таужыныс үлгісі салмағын ауада m және суда m’ өлшеу. формуласы арқылы тығыздық анықталады. Осы принципте жасалған денситометр аспабы тығыздықты 0,01 г/см³-ге дейінгі дәлдікпен анықтайды.

Таужыныстардың физикалық қасиеттері

Кеңістікте физикалық өрістердің тарауын зерттеу кезінде объект пен оның орналасқан ортасы таужыныстарының физикалық қаситеттері де зерттеледі. Олар барынша дәл жүргізілсе, аномалиялы өрісті геологиялық түсіндіру де соншалықты нақты болады.

Таужыныстардың физикалық қаситеттері олардың табиғи орналасқан күйінде немесе бөліп алынған үлгілері бойынша анықталады.

Таужыныстардың негізгі физикалық қаситеттері:

1) Тығыздық σ;

2) Кеуектілік К_п;

3) Магнит қабылдағыштық (магниттік қабілеттілік) æ;

4) Қалдық магниттелу J_r;

5) Электр кедергісі ρ;

6) Жылу өткізгіштік λ;

7) Радиоактивтілік.

Таужыныстардың физикалық қаситеттері кейде аз (мысалы, тығыздық 1-мен 6 г/см³-ге дейін), кейде көп (мысалы, меншікті электр кедергісі 0,001-ден 10¹⁵ Ом·м-ге дейін) аралықта өзгереді. Кейбір физикалық, геологиялық факторларға байланысты бір таужыныстың қасиеттері әр түрлі, ал әр түрлі таужыныстардың қасиеттері бірдей долуы мүмкін.

Таужыныстардың физикалық қаситеттері, олардың минералдық және петрографиялық құрамға, суға, газға, мұнайға қанықтылығына байланыстылығын петрофизика зерттейді.

Таужыныстардың электрлік қасиеттері , олар бойынша түрлері

Электр өткізгіштік қабілетіне байланысты минералдар үш топқа болінеді:

1) өткізгіш минералдарғ, ρ мәне 10-нан 10^-4 ом см-ге дейін;

2) жартылай өткізгіш минералдар, ρ мәне 10⁶-10⁹ ом см дейін, сульфиттер, тотықтар, графит, кейбір көшірлер, гематит, боксит;

3) өткізбейтін минералдар, ρ мәне 10¹⁰ – 10⁷ ом см-ге дейін, кварц, слюда, доломит, кальцит, мұнай и т.б.

Таужыныстардың тығыздығын анықтау әдістемесі

Гравитациялық барлауды қолдану үшін, әсіресе оның нәтижелерін түсіндіру үшін таужыныстардың тығыздығын - σ білу қажет. Себебі, σ гравитациялық барлау негізделетін бірден-бір физикалық параметр.

Қоршаған таужыныстар мен зерттеу объектісі тығыздықтарының айырмасы «әсерлі немесе артық тығыздық» деп аталады: σ_а = σ_з.о. – σ_қ.т. Оның мәні теріс немесе оң болуы мүмкін.

Тығыздық σ деп белгілі бір V көлемдегі m массаны айтады: . Өлшем бірлігі - г/см³. Тығыздық таужыныстардың ашылымдардан, ұңғылардан, таукен қазбаларынан алынған үлгілерде анықталады. Тығыздықты анықтаудың ең қарапайым тәсілі - таужыныс үлгісі салмағын ауада m және суда m’ өлшеу. формуласы арқылы тығыздық анықталады. Осы принципте жасалған денситометр аспабы тығыздықты 0,01 г/см³-ге дейінгі дәлдікпен анықтайды.

Өлшеулер анық және жеткілікті болу үшін 50 данаға дейін үлгілерде жүргізілуі тиіс. Бір литологиялық кешенге жататын таужыныстар үлгілерінде өлшеу жұмыстарының нәтижесінде вариациялық қисықтар жүргізіледі. Бір литологиялық кешендегі үлгілердің тығыздығын көп рет өлшеу арқылы вариациялық қисық тұрғызады. Осы қисықтың максимумы аталған таужыныс тығыздығының ең ықтимал мәнін көрсетеді. Тығыздықты анықтаудың гравиметриялық және ұңғылық тәсілдері бар.

Таужыныстардың тығыздығы оның химиялық-минералогиялық құрамына, кеуектілігіне, кеуектерді толтыратын заттарға (су, ерітінділер, мұнай, газ) байланысты. Атқылама, метаморфтық таужыныстар тығыздықтары негізінен минералогиялық құрамға байланысты: қышқылдан негізгі және ультранегізгілерге қарай артады. Ал шөгінді таужыныстарда ең алдымен кеуектілікке, суға қанықтылыққа, аз дәрежеде оның құрамына байланысты. Әсіресе ол шөгіндінің нығаюымен (консолидация) тығыз байланысты, таужыныстың жасы, орналасу тереңдігі ұлғайған сайын арта береді.

Тұрақты ток өрісіннне негізделген электрлік барлау әдістері

Тұрақты ток өрісіне негізделген әдістердің арасындағы пең таралғаны кедерсі әдісі. оның бірнеше түрлері бар:

1. Вертикаль (тік) электрлік зондылау (ВЭЗ).

2. Дипольдық элетрлік зондылау (ДЭЗ).

3. Электрлік профильдеу (ЭП).

Электрлік барлау көмегімен инженерлік және гидрогеологиялық зерттеулер жүргізу

Инженерлік-геологиялық зерттеулерде электрлік барлау гидротораптар, өндірістік ғимараттар, темір жол, теңіз порттары құрылыстары кезінде грунт ерекшеліктерін анықтау мақсатында жүргізіледі. Бұл кезде ВЭЗ, электрлік профильдеу сияқты әдістер қолданылады. Аталған зерттеулерде электрлік барлау басқа геофизикалық әдістермен кешенді қолданылады.

Электрлік барлауды инженерлік-геологиялық мақсатта қолданудың тағы бір мысалы құбыр желілерінің жерасты коррозиясын зерттеу. Бұл зерттеулер коррозия учаскелерінде гальваникалық токтардың пайда болуымен байқалады. Аталған зерттеулерде табиғи өріс және кедергілер әдістері қолданылады.

Гидрогеологиялық зерттеулер кезінде электрлік барлаудың минералданған сулар арасында тұщы сулардың жерасты линзаларын іздеуде маңызы зор. Бұл міндетті шешу үшін тұрақты және төмен жиіліктегі айнымалы ток өрістерін қолданады.

Көрсетілген геологиялық міндеттер жеке электрлік барлау әдістерімен немесе олардың кешенімен шешіледі. Электрлік барлаудың басқа геофизикалық әдістермен кешенді қолданылуы экономикалық ұтымды: кенорынды анықтау дәлдігі арта түседі. Сейсмологиялық жағдайы (мысалы, рельефі) қолайсыз аудандарда (Сахалин, Якутск, Тәжікстан) геофизикалық әдістер кешені арасында электрлік барлау жетекші роль атқарады.

Электрлік барлауды жүргізу масштабтары

Электрлік барлау жұмыстары төменгі масштабпен жүргізіледі:

1) Алдын-ала байқау жұмыстары 1:1 000 000 және 1:500 000.

2) Іздестеру-карталау 1:200 000 және 1:100 000.

3) Нақты іздестіру-қарталау және зерттеу жұмыстары 1:50 000 және 1:25 000.

4) Іздестіру-барлау жұмыстары 1:10 000, 1:5000, 1:2000 және ірілеу.

Электрлік барлаудың кедергілер әдісі

Оның бірнеше түрі бар:

1) Электрлік профильдеу (ЭП),

2) Тік электрлік зондылау (ВЭЗ),

3) Дипольдік электр зондылау (ДЭЗ).

Вертикаль электрлік зондылау (ВЭЗ).

ВЭЗ әдісі төрт электродты қондырғы номегімен тұрақты тоқтың өрісін өлшеуге негіздемен (А және В қоректендіруші электродтары, M және N қабылдаушы электродтары бір түзудің бойында орналасқан, MN«AB).

ВЭЗ жер қырытысының горизонталь немесе колбеу орналасқан қабаттарын құрайтын геологиялық қималарын зерттейтін кедергі әдісінің маңызды бір түрі болып саналады.

Электрлік профильдеу (ЭП).

ЭП әдісінде AMNB қондырғысының мөлшері өзгермей тек қана әрбәр келесі өлшемде профиль бойымен бүкіл қондырғы белгілі бір шамаға жылжытылып отырады. Сондықтан да бұл әдісте ρ_к-ның профиль бойымен горизонталь бағытта өзгерісі зерттеледі.

Электрлік барлаудың қолданылуы\

Электрлік барлаудың геологиялық міндеттерді шешуде қолданылуы

Аймақтық зерттеулерде:

• жоғарғы мантияда Жер қыртысының төменгі бөлігіндегі жоғары өткізгіш қабаттардың тереңдігін анықтау;

• жоғары омды кристалдық іргетастың тереңдігін анықтау;

• іргетас бетінің аймақтық құрылысын зерттеу;

• іргетастағы және шөгінді тыстағы жарылымдарды зерттеу;

• шөгінді тыстағы жоғары омды және аралық төменгі омды қабаттардың беттерін зерттеу;

• литологиялық кешендердің сыналану аймақтарын бақылау.

Жергілікті және нақты зерттеулерде:

• іргетас бетінің рельефін нақты зерттеу;

• шөгінді тыстың нақты құрылымдарын, оның ішінде мұнай мен газға перспективалы құрылымдарды, анықтау және болжау;

• қатпарлы облыстарда тұзасты нақты құрылымдарды іздеу;

• бастырма және бастырма асты құрылымдарды карталау;

• мұнай мен газдың антиклинальді емес риф, литологиялық, стратиграфиялық және тектоникалық экрандалған тұтқыштар сияқты кенорындарын болжау;

• жоғары меншікті кедергілі аймақ ретінде мұнай мен газ кенорындарын тікелей іздеу.

Электрлік барлаудың тура және кері есептерін шешу

Кері есеп. Кері есептің шешімі электрлік барлауда бақыланған өрісті пайдаланып геоэлектрлік қиманы анықтау. Бүл мәселені шешу барысында, осы, зерттеутің тау жыныстарының электрлік қасиеттері, геологиялық құрылымы жайында мәліметтер, басқада геофизикалық әдістердің нәтижесері пайданылады.

Кері есеп шешу әдістері электрлік барлау мәліметтерін, сандық талдаудың, негізі болып саналады олардың маңызы, далалық график терді таңдап және теориялық қисықтармен (палетка) салыстыру.

Электрлік профильдеу әдісі, қолданылуы

Электрлік профильдеу (ЭП).

ЭП әдісінде AMNB қондырғысының мөлшері өзгермей тек қана әрбәр келесі өлшемде профиль бойымен бүкіл қондырғы белгілі бір шамаға жылжытылып отырады. Сондықтан да бұл әдісте ρ_к-ның профиль бойымен горизонталь бағытта өзгерісі зерттеледі.

Профиль бойымен жылжытылып өлшенетін төрт полюсты ВЭЗ қондырғысы алайық. Профиль бойымен жоғарғы кедергілі рудалы дене кездескенше ρ_к-ның өзгерісі бірқалыпты болады. (I және III жағдайлар). Ал, қондырғы рудалық дененің үстіне жеткен кезде, қабылдаушы электродтар арасындағы тоқтың тығыздығы осіп ΔU көбейеді, яғни ρ_к өседі. Ал, бұл өзгеріс графикте ρ_к-ның аномалиясының осуін көрсетеді. Егер рудалық объект электроткізгіш дене болса, онда ρ_к-ның аномалиясы төмен болады.

Электрлік барлау әдістерінің түрлері

а) Электрлік-магниттік зондылау;

б) Электрлік-магниттік профильдеу;

в) ұңғымалық электрлік барлау.

Әр-бір топ екіге бөлініп, тұрақты және айнымалы электрлік-магниттік өрістерді зерттеуге (арналған) негізделген.

Электрлік-магниттік зондылау дегеніміз-геологиялық қиманы тігінен зерттеу тәсімі. Электр тоғының жер астына таралу тереңдігін, Жер бетінде бір нүктеде, өрістің элементтерін өлшеп, тіркеуге негізделген.

Зондылаудың мақсаты-геологиялық қабаттарды кезек-кезегімен жүиелі, әр түрлі электрлік қасиеттерімен орналасуын және олардың қалыңдығын, тереңдігін, тірек болар беткейін анықтау.

Электрлік-магниттік профильдеу деп – профиль бойымен белгілі бағытта геологиялық қиманы зерттеу немесе, белгілі бір тереңдікке тараған электр тоғымен, геоэлектрлік қимадағы, кедергенің өзгерісін зерттеу. Бұл қатарға айнымалы және тұрақты токпен электропрофильдеу әдістеренің барлығы жатады: СЭП, ДЭП, КЭП әдістері бойынша (ЭП-СГ), (ЭП-ВП) және ЕП. Шағын топтары: (ДЭМП), НП, ДК, МПП, инфратөменгі жиілік модификациясы (ИНФАЗ-ВП), МТП. Айнымалы табиғи Электрлік-магниттік өріс (ПЕЭМП) – модификациясы – аэроэлектрлік барлау (АЭР).

Эманациялық түсірулер

Эманациялық түсірулер деп ауадағы, топырақ астындағы, ұңғыдағы, үңгідегі, үй бөлмелеріндегі ауадағы радиоактивті заттар ыдырауының газ түріндегі өнімдерінің құрамын зерттейтін түсірулерді атайды. Радиоактивті газдардан жартылай ыдырау периоды ең ұзағы (3,82 күн) радон болғандықтан, іс жүзінде эманациялық түсірулерді радондық десе де болады. Таужыныстар эманациясы уран қатары элементтерінің мөлшерімен қоса, таужыныстың құрылысына, тығыздығына, бұзылуына, жарықшақтылығына, ылғалдылығына, температурасына және т.б. факторларға байланысты. Эманацияның болуы радонның аз концентрациясы бағытындағы диффузияға, жер бетіне қарай конвекцияға байланысты. Бұл себептер метеорологиялық және т.б. жағдайларға байланысты эманация концентрациясының жоғарғы қабаттардағы күрт өзгерісіне әкеліп соғады. Далалық эманациялық түсірулер әдістемесі 0,5-1 метрге дейінгі тереңдіктен топырақ асты ауасын алып, эманометр көмегімен ондағы радон концентрациясын анықтаумен сипатталады. Ол үшін эманометр зондын топырақ қабатына ендіріп, насос көмегімен камераға ауа жинайды, сосын ондағы радон концентрациясын өлшейді. Эманацилық түсірулер маршруттық және алаңдық болады, масштабтары 1:2 000–1:10 000 арасында, тиісінше, профильдер арасы 20-100 м, қадамы 2-10 м. Нақты түсірулер (10 - 50) x (1 - 5) м тормен жүргізіледі.

Эманациялық түсірулер нәтижесінде радон концентрациясының С_э графиктері мен тең мәндері карталарын түсіреді. Оларда аномалиялы учаскелер анықтайды. Радиоактивті рудалар кенорындары үстінде аномалиялар дециметр кубына жүздеген және мыңдаған беккерельге жетеді.

Эманациялық түсірулер тереңдігі 5-10 метрден аспайды.

Ядролық геофизиканы қандай әдістерге бөлуге болады

Ядролық геофизиканы әуелік, далалық, жер асты, зертханалық деп бөледі, бірақ кең түрде қолданылатыны ұңғылық ядролық әдістер.