43 XYIII-XIX ғасырдың ортасындағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік жіктер.

Қазақ қауымның ХҮІІІ ғ.мен ХІХ ғ.-дың орта шені аралығындағы қоғамдық топтарға бөлінуіне жеке адамдардың “ақ сүйек” және “қара сүйек” дегендерге жатқызылуы ерекше тән болды. Бірінші әлеуметтік топ қоғамдық қатынастар құрылымында өздерінің әлеуметтік оңашаланғандығы мен жоғары қоғамдық мәнділіктеріне қарай сырттан ешкім өте алмайтын жеке адамдардың артықшылықтармен пайдаланатын жабық корпорациясы тұрғысында табылды.Оларға екі ақсүйектік топ-төрелер мен қожалар жатты. Ақ сүйектен өзгешелігі “қара сүйектің” сословиелік-бірлестік топтары жеке басының сапасы мен мүліктік жағдайына қарай кезкелген жеке адамның қол жеткізуіне болатын ашық статус саналды. Оларға билер, тархандар, батырлар, ағамандар (ақсақалдар) дәрежесіндегілер жатқызылды. Көшпелі қоғамның ерекше пұрсатты іріктелген қалаулы тобын “ақ сүйектің” негізі саналатын төре (сұлтандар) аристократиялық тобы құрды. Ол Шыңғыс әулетінің аға тармағы-Жошы ұрпақтарына жататын адамдар тобын біріктірді. Көшпелілердің екінші бір іріктелген қалаулы тобын мұсылман діні қызметкерлерінің сословиесі-қожалар құрды. “Қара сүйектің” артықшылықпен пайдаланатын әлеуметтік топтары арасынан көшпелілер ұжымдарында сот билігін атқарушы билер сословиесі аса маңызды орын алды. “Би” деген сөздің астары, -деп көрсетті Я.П.Гавердовский, - сөзге шешен, бай әрі шамдағай адамдар екенін біз ұғынуымыз керек. Е.К. Мейендорфтың айқындауы бойынша қазақтар батыр деп “батыл, әділ және тапқыр адамдарды айтады, соғыс кезінде-бұлар нағыз шабандоздар”. “Батыр” атағы ешқашанда мұрагерлікке қалдырылған емес, оны әркім жеке басының ерлігімен алып отырды. Қазақ қоғамының әлеу-к жіктелуінде әр түрлі еңбектері үшін жоғарғы

ғұрпынан байқалады.Қазақтарда ауыз әдебиеті мазмұны жағынан байып,жетілді.Қазақ халқының жат ел шапқыншыларына қарсы күресі ауыз әдебиетте барған сайын айқын көрініс тапты.Қазақтардың 15-17ғ өмір сүрген ақын –жыраулардың өлеңдерінен халықтың салт санасын,ой-өрісін,тілек мақсатын айқын аңғарамыз.Өйткені жыраулар толғауларында халықтың не бір нәзік сырларын,келер ұрпаққа айтар өсиетін,мұң-мұқтажын,қайғы –қасіретін ,қуаныш-сүйінішін аша білді.15-17ғ жыраулар:Доспамбет,Марқасқа,Жиембет,Шалкиіз,Ақтамберді,Бұқар жырау.

Ақтамберді Сарыұлы 1675-1768ж өмір сүрген,әрі жырау,әрі қолбасшы батыр,қоғаш қайраткері.17жасынан бастап соғыста қолбасшылық қабілетімен көзге түскен.Ол елді отырықшылықққа баулыды,арық қаздырып,елді егіншілік кәсібіне бейімдеген.Семей обл,Абай ауданында «Жүрекадыр » жерде оның бейіті тұр.Жырлары нақыл,өсиет толғауларға,толы келеді.Халқымыздың тіршілік тынысы мен кәсібі,мінез-құлық ерекшелігі,жыраудың өмірге деген көзқарасы осы толғауларыннан көрінеді.Көпті көрген көне жырау ата-анаға көрсеткен сый-құрмет құдай жолын қуып,Мекеге барумен пара- пар деген ой қорытады.

Бұқар Қалқаманұлы -17 ғ өмір сүрген ақын жыраулардың ішіндегі биік тұлғаның бірі.1668ж Павлодар обл, Баянауыл ауд туып, 1781ж сол жерде қайтыс болған.Ол Тәуке ханның тұсында ел билеу ісіне белсене араласқан. Абылай ханның ақылшысы, қабырғалы билерінің бірі болған Өлеңдерінде өз кезіндегі әлеуметтік мәселелерді көтерді.Заманның аумалы-төкпелі болып келуін заңды құбылыс деп санаған.Ол қазақтың 3 жүзінің басы қосылып, бір орталыққа бағынған күшті мемл болуын аңсаған..Сонд Абылай осы арманды жүзеге асырушы деп есептеп,хандық үкіметтің берік болуы жолында күреседі.Ол елдің келешегі бірлікте,бейбіт өмір сүруде ,көрші

62.Казакстан 1917 ж акпан тэнкерici кезенiнде.

27.02.1917 ж Ресей Акпан буржуаз-к-демок-к революциясы болып, монархия кулатылды. Петрограддагы окигалар туралы хабарды Казакстан халкы куанышпен карсы алды. 1917ж наурыз, сэуiр айларында жер-жерде жумысшы жэне солдат депутаттарынын Кенестерi курылды. Мэселен, наурыз айында Омбыда, Ташкентте, Семейде, Верныйда, Петропавлда, Перовскiде, Костанайда, Актэбеде жумысшы жэне солдат депутаттарынын кенестерi курылды. Казак кенестерi жекелеген калаларда кыргыз депутаттарынын Орал облыстык, Актэбе, Акмола, Павлодар уездiк кенестерi шаруа, кыргыз, казак депутаттарынын Эскемен уездiк кенесi сайланды. Кенестермен бiрге уакытша укiмет органдары , курамына Бэкейханов, Тынышбаев енген Туркiстан комитетi жумыс iстедi. Бiрiншiсi торгайдын, екiншiсi Жетiсу обл-н комиссары болды. Казакстанда да кос экiмет орнады. Уакытша экiмет пен эртурлi когамдык саяси козгалыстардын арасында когам дамуынын белгiлi бiр жолын тандау тургысында курес басталды.Верныйда «Мусылман жумысшыларынын бiрiккен одагы», Эулиеата уезiнiн Мерке селосында Т.Рыскуловтын бастауымен «Казак жастарынын революцияшыл одагы», Акмолада Сейфуллин уйымдастыруымен «Жас казак» уйымы курылды.

Акпан революциясынын нэтижесiнде Ресей бiр мезетте элемдегi ен демок-к елге айналды. Уакытша укiмет саяси бостандыктарды сэз, баспасэз, жиналыс, уйымдар бостандыгын саяси, амнистия жариялады, 8 сагаттык жумыс кунi енгiзiлдi, патша жануясынын шет елге кетпеуiне бакылау койды. Букаралык козгалыс басылмай, Уакытша укiмет бiр дагдарыстан екiншi дагдарыска душар болды. Елге ашаршылык каупi тэндi , энеркэсiп эндiрiсi токырап, егiс кэлемi азайды, кэп мал кырылды, ен кажет тауарлар табылмады, инфляция болды.