Кытай империясымен араздасып калып, Кытайлыктар ойраттарды тубiрiмен жерден ыгыстырды.Сондыктан олар букiл халык болып Казакстан жерiне ауа бастады.Тэуке баласы Болаттын тусында казак ауылдарына жонгарлар тосыннан шапкыншылык жасады.Жау келiп калганда бейкам отырган ауылдар мен кыстаулардан адамдар баспана iздеп жан-жакка бытырады. Кiмнiн болсын ойлаганы бiр басынын камы, эйткенi жау жауыздык кэрсетiп, тиген жерiн эртеп,эшiрiп, енкейген кэрi мен енбектеген кэрi нi де аямады. Бул сойкан халык есiнде «Актабан шубырынды,Алка кэл сулама» деген атпен калды.Казак батырлары курган кол 1726-1727ж кысында Торгай даласындагы Буланты, Бэлентi деген эзендердiн жагасында жонгар баскыншылары iрi соккы берiлдi. Кол жеткен женiс халык енсесiн кэтерiп тастады.Букiл халык басына келген зiл зала барлык жуздер мен улыстардын экпе-араздыкты койып, бiрiгiп, бас косуына ыкпал еттi. 1728 ж Ордабасы деп аталып кеткен тэбенiн аймагында барлык жуздiн хан – султандарынын, би-батырларынын, жасактарынын бас косуы болды.Бул маслихатка бауырлас кыргыз бен каракалпактын да би-батырлары эздерiнiн жасактарымен келдi.Букiлхалыктык жиында шешiлген мэселе-букiлхалык болып атамекендi жаудан тазарту, ол ушiн букiлхалыктык жасак куру болды. Онын колбасшысы болып кiшi жуз ханы Эбiлкайыр белгiлендi. Сол жылдын эзiнде казак жасагы женiске ие болды.

37. XyiiIгг.Казак халкынын тэуелсiздiк ушiн куресi. Аныракай шайкасы. Батырлар.

1729 ж Балхаш кэлiнiн онт. жонгар баскыншыларымен шайкас болды. Бiрнеше кунге созылган катты урыста жонгар нояндары женiлдi. Осыган орай урыс аланы Аныракай даласы деп, немесе калмактардын аныраган жерi д.а. 1727 жылы Сыбан-Рабдан элiп, орнына Калдан-Церен(1727-46) болды. Онын тусында жонгарлар казак жерiне шапкыншылык жасады, бiрак калмак жасактарынын бул шабуылдарын орта жуз ханы Абылай тойтарып отырды. 1746ж К-Ц олген сон, жонгар басшылары

35.Қазақ билері:Төле би,Қазыбек би,Әйтеке би.Олардың 17-18ғ қоғамдық өмірдегі ролі

Би деген атау қазақ тарихында ертеде бар.Олар барлық даулы мәселелерді түрлі талаптарды шешкен.Қазақ халқында билік айтуды шешендік сөздің бір түріне жатқызады.Олар хан кеңесініңқұрамына кірді.Әділдікпен,шапқырлықпен шешенді іспен аты шыққан,шешендік сөздері халық арсында аңыз болып қалған,мақал болып жаттанған би көп:

Әлібекұлы Төле би (1663-1756ж)Рун-Жаңыс,Дулат жұртынаншыққан.Сауатты,ақындық –шешендік өнерінен тәлім алған,көкірегі қазына,тоқығаны да мол.15-20 жасынан биліке араласқан.Тәукенің сенімді көмекшісі болып,оның Түркістан қаласының орталық етіп,3 жүз ұлыстарын бір орталыққа бағындырып,бірегей қазақ хандығын нығайтуға,жоңғар,ойрат шапқыншылығына қарсы бауырлас қырғыз,қазақ,өзбек халықтарының жауынгерлірін біріктіруге қатысты.Басшылық,шешендік дарыны Ақтабан шұбырындыда айқындалды.Қабанбай,Жәнібек батырларымен бірге біріңғай халық майданын құрып азаттық күресті басқарды.Денесі Ташкент қаласында Бабырдың нағашы ағасы Жүніс ханның жанына көміліп үлкен ескерткіш орнатылды.

Қазыбек би (1667-1764ж) орта жүз арғын ішіндегі қаракесек.Ел дауын шешуді өзіне міндет етіп бала биден дала биге дейін көтерілді.18 жасында қазақ елшілерінің құрамында қалмақ ханына барып,шешендігі мен тапқырлық арқасында қазақ елшілері теңдігіне жетеді.Сол жолы Қазыбек «Қаз дауысты» деген атаққа ие болады.Орта жүздің биі,ол да Жеті жарғы жасауға қатысады.18ғ 40 жылд жоңғар штуысқан өзбек қырғыз халықтарымен бірлесіп жауға қарсы әрекет жасайды.

Республиканың халық шаруа-ғын қалпынакелтіруде бетбұрыс жыл болды. 1 кезекте ауыл шару-қ шикізаттарын өндейтін кәс.орын. қалпына келтірілді, бұған 1922 жылғы егін шаруа-ң жақсы болуы көмектесті. Қостанай, Орал, Семей губернелерінде, Павлодарда және т.б. жерлерде ірі диірмендер жұмыс істей бастады. Солт. Қаз-да май заводтары қалпына келтірілді, жаңадан 20 май заводы салынды. Тамақ өнеркәсібінің басқа салаларында да не белгілі табыстарға қол жетті, мәселен, 1923ж тасмызда Елек және Коряков тұз кәсіпшіліктері қалпына келтірілді, олар үлкен күрделі қаржыны талап етпеді. Респуб-ң оңтус-де мақта тазалау заводтарының, тері илейтін, жүн жуатын жжәне жеңіл өнеркәс-ң басқа кәс.орын-ң жұмысы шабан болса да жолға қойыла бастады. Петропавлда 1923ж қалпына келтірілген киіз байпақ, тон, тері илейтін және шойын құятын заводтар біртұтас кәс.орын-өнеркәсіп комбинатына біріктірілді. Алматыда, Шымкентте, Талғарда тері илейтін заводтар қайтадан жұмыс істей бастады. Мұнай өнеркәсібі неғұрлым жедел қалпына келтірілді: Ембі мен Доссор кәсіпшіліктері 1925ж өзінде-ақ өнімділігі 1913ж дәрежесінен артты. 1925 жылы ғана Риддердің кәс.орын-н қалпына келтіру жұмыстары қайта жүргізілді. Қарағанды және Екібастұз көмір кендері Спасск заводы, Успенск кеніші және басқа кен қазатын және кен қорытатын кәс.орын-р қарап тұрды. Тек 1925 жылы ақырында ғана Қарсақбай мыс қорыту заводын және оның тартабанды Байқоңыр-Қарсақбай-Жезқазған темір жолынқалпына келтіру жұмыстары басталды. Респуб-ң негізгі темір жол желісі Орынбор-Ташкент магистраліне жол қатынасы халық комиссариатының тарапынан едәуір мөлшерде паровоз және вагон, отын, әр түрлі материалдар бөлінді, транспорт шаруаш-ң жоғары маман темір жол басшылары жіберілді және тағы басқа жаңа жолдар, әсіресе “Астық” жолдары Жетісу темір жолының жалғасы ретінде Луговой ға, одан Пішпек станциясына дейінгі жол, Петропавл-Көкшетау темір жолы, сондай-ақ Оңт.-Сібір магистралінің Ақмола-Қарағанды-Павлодар тармағы салынды. Алғашқы екі жол Жетісу мен Солт. Қаз-нан елдің ашаршылыққа ұшыраған аудандарына астық тасу үшін, соңғы жол Коряков (Кереку) кәсіпшіліктерінен тұз тасып әкету үшін салынды. Риддер полиметалл комбинаты, Қарсақбай мыс комбинаты, Ертіс мыс қорыту заводы және басқа қайта құрылған кәсіпорындар базасында жұмыс істеді. Шымкент қорғасын заводы, Балхаш мыс қорыту және Ашысай полиметалл комбинаттары салынды. Текелі полиметалл және Жезқазған мыс

уакыттар алуга женiл киiз уйлерде, кыста туракты жылытатын жер уй, агаш уйлерде турады. Уй жихаздары агаш жэне терi заттардын, киiзден жасалган буйымдардан, эрме, токымалардан, кiлемдерден куралады. Аспаптар мен ыдыстар аяккаптарда, киiз кораптарда, кос калталы кiлем коржындарда сакталды. Агаш буйымдар устiне кэрпе тэсек жиналды. Тагамдар салынатын кебежелер кэркем оюланды. Казакстаннын кэптеген аудандарында агаштан, тастардан, кыштан тургызылган уйлер таралды. Казактын улттык киiмiнде этникалык, экономикалык, климаттык жагдайларына байланысты ежелгi дэстурлерi бейнеленедi. Киiм жун, жiбек, киiз, ан терiсiнен тiгiлдi. Шалбарлар шугадан, кудерiден тiгiлiп эшекейлендi. 15-17гг. женi жок женiл сулык киiмкебенек пен ак киiзден тiгiлген шапан – каттау эйгiлi болды. Байыргы киiмдер катарына туйе жунiнен токылган узын сулык киiм-кешекпен де жатады. Еркектер мен эйелдердiн сырт киiмдерiнiн негiзгi турi – жун мен жiбектен тiгiлген шапандар. Жазда ерлер iш жейде мен дамбал жэне желбегей женiл шапан, эйелдер - узын етек кэйлек женсiз камзол кидi. Еркектердiн бас киiмi-калпак, жука ак киiзден тiгiлдi. Кэктемде, кузде бэрiк, кыста, тымак, кидi. Кыздардын бас киiмi «кэмшат бэрiк», «алтын бэрiк», «калмаржан бэрiк» д.а. Кыздардын турмыска шыгардагы бас киiмi-сэукеле. Казактардын негiзгi асы - ет болды. Багалысы-жылкы етi. Кой етi негiзiнен жазда желiндi. Малшы казактардын ыдыс-аяктары мен уй аспаптары олардын кэшпелiлiк турмысына бейiмделiнiп, терiден жэне агаштан жасалды. Казактын халыктык эдет-гурыптары, уйлену жоралары – «кудалык салтта» айкын ашыла тустi.

Казакстан жерiнен Тарбагатайда, екiншiсiн iле эзенi устiнен Кулжада, ушiншiсiн Урiмжiде ашкан. Осыдан кейiн Кытайга жылда Казакстаннан елшiлiк жiберiлетiн болды. Кей жылдары 2 елшiлiктен жiбердi(1762-64). Абылай хан улгiсiмен экесiнiн Ресейге бодан болганына карамай, Кiшi жуз ханы Нуралы Кытаймен байланыс орнатпакшы болып, 1762ж эз елшiлiгiн жiбередi. Уш жуздiн эзiнiн ткымдары аркылы билей отырып, Абылай хан казак хандыгын билеуге бiркатар жана эзгерiстердi зандастырды. Кабылданган зандардагы хан билiгiне койылган шектеулердi мойындамады. (жетi жаргы). Iрi улыстарды билеуге хан эзiне жакын султандарды тагайындады. Сот iстерiн шаригат ережелерiн негiзге алып жургiзетiн билер кызметiне шек койды. Халык батырларынын колдауына суйенiп, эз жоспарларын iске асырып отырды. Карсы тургандарды катыгездiкпен басып тастап отырды. Ол казак елiнiн шаруашылык курылысына да эзгерiстер енгiзуге тырысты. Казактардын Ертiс пен Есiл бойында, онда Кэкшетау, Тарбагатай энiрлерiнде жер шаруашылыгын дамытуды кэздедi. Казак халкынын дэстурлерiн, мэдениетiн дамытуга туракты кэнiл бэлдi. Бухар жырау ханнын iшкi жэне сырткы саясатына эсер еткен дарынды адам болды. 1781 ж. Абылай элдi. Урпагы-30ул,40кыз.

40. XYIII ғ аяғы - XIX ғ басындағы Ресей империясының Қаз-ғп енуі, жаулауы және отарлауы.

1742 жылы 20 мамырда Ресейдің сенаты қазақтарды және шекаралық өңірдегі бекіністерді қорғау жөнінде арнайы жарлық шығарды. 1742 жылдың 2-ші қыр-де Орынбор комиссиясының бастығы Неплюев Қалдан-Церенге жолдаған хатында Ресейдің қарамағындағы қазақтарға қысым жасамауды талап етті. Қазақ жерінде салынған Жоғарғы Ертіс бойындағы бес бекіністен (Семей, Өскемен, Жәміш, Коряков, Омбы) басқа қосымша 31 форпост салынды. Яғни қазақ-жоңғар тартысын пайдаланған Сібір губерниялық басқарманы Петербургтың талабын орындай отырып, кенге бай Алтай өңірін отарлауды тезірек аяқтауға тырысып бақты. Кіші жүздің ханы бірте-бірте иелігін

«Қазақ» газетіне берілген. 1913ж қыркүйекте Петропавлда 2 тілдегі (татар,қазақ) «есіл даласы » газеті шықты.1916-17ж Ташкенте Көлбай Тоғысовпен шығарылды. «алаш апталық» газеті шықты.

Ғылым:1902ж көктемде батыс сібір бөлімінің Семей-гі қосалқы бөлімінің ашылуы болды.Бөлімінің қызметі негізінен өлкені зертеуден,әр түрлі жергілікті мәселелерді бұқаралық баяндамаларды ғылыми ж/е нәсихаттың сипаттаудағы талқылаудан құрылды.1902ж орыс-ң көрнекті шығыстанушылары В.В. Бартольд , Н.И. Веселовский ,В.В.Радлов ж/е т.б. Қ-ң Солт. ж/е Шығ. аудандарын тарихи, археологиялық ж/е этнографиялық қарым-қатынастарда оқып білу үшін орыс комитетін құрды.Қ мен Орта Азияның тарихы мен мәд-тін оқып білуге Бартольд зор үлес қосты. Оның қорытушы зерттеулері п.б. ғалым еңбектері Орыс тарихнамасында зор орын алады. 1914ж оның маңызды еңбегінің бірі жарияланды. Жазба ескерткіш материялдық мәд-ң көлемді шеңберін ежелгіден біздің уақытымызға дейін зерттеу-ғалымға жерді жасанды суландыру тарихын ғана емес, сонымен бірге Оңт. Қ-ң ғылымның жалпы тарихи дамуымен байланысты барлық шаруа-ң тарихын елеулі түрде жаңадан жасауға мүмкіндік берді.Қ халқын этнографиялық оқып білуде А. Диваев (1856-1933) үлкен рөл атқарды. Ол Қ-ң тарихы мен этнографиясы б-ша көп материал жинады. Ә. Бөкейханов (1870-1937)- көрнекті этнограф, экономист. Ол «Қырғыз өлкесі» жұмысының авторларының бірі.

Әдебиет 1895ж бастап А. Байтұрсынов педагогикалық ж/е әдеби қызметпен айналысты. 1-ші еңбегі Крылов мысалдарынан аударған «40 мысал» жинағы. 1911ж «Маса» жинағы Орынборда шықты. М.Дұлатов (1885-1937) –орыс ж/е шетел шығармаларын оқыған. М. Жұмабаев (1893-1938) «Батыр Баян» поэмасы. Ж. Аймауытов (1889-1931) 1917ж «Абай» журналында қызмет етті. Шығармалары: «Ақұбілек», «Қартқожа» прозалық туындылар. С.Сейфуллин (1894-1938) «Ақсақ киік», «Аққудың айрылуы», «Сырсандық» жырлары, «Тар жол, тайғақ кешу» романы, өлеңдер. Б.Майлин (1894-38) «Шұғаның белгісі» , «Раушан коммунист»хикаяты, «Азамат Азаматыч» романы, «Майдан», «Неке қияр» драмалары. І. Жансүгіров (1894-1938) «Кек», «Түрксіб», «Исатай-Махамбет» пъесаалары, «Жетісу суреттері», «Гималай» жыр-толқулар.