3 Лекциялардың қысқаша жазбасы

1 Тақырып. Тарихи даму аспектісінде геодезиялық өлшемдерді автоматтандыру (1 сағ.)

Лекциялар жоспары

1 Кіріспе

2 Геодезияның дамуының қысқаша тарихы жазбасы

3 Геодезиялық өлшеу құралдар мен әдістердің даму тарихы

Инженерлі-геодезиялық жұмыстары іздестіру, жобалау, көлік жолдарының құрылыс және оны қолдану, құрылыс объектілер, инженерлік істерінің маңызды бөлігі болып табылады. Осы жұмыстар құрылыстың құнын және сапасын, сондай-ақ инженерлік объектілерді қолдану жағдайын анықтайды.

Инженер дәстүрлі инженерлі-геодезиялық ақпараттардың түрлері мен, топографиялық карталармен пландармен жұмыс істеу, сондай-ақ ГАЖ негізі болып табылатын электрондық аналогтар – электрондық карталармен (ЭК) жұмыс істей алу тиісті.

Осы инженерлі-геодезиялық жұмыстар түрлері автомат құралдармен есептеу техникаларын кенінен қолданып, камералдық жұмыстарының көлемін көбейтудің нәтижесінде дала жұмыстарының көлемін және құнын максималды азайту мүмкіншілік береді. Инженерлі-геодезиялық жұмыстарына аэрофото түсіріс жабдықтар, фототеодолиттік кешендер, электрондық тахеометрлер, лазерлік аспаптар, нивелирлер, ЭЕМ, және т.б. автоматтандырылған құралдар кенінен қолданылады.

Қазіргі замандағы құрылыстар өндірісі жоғары дәлдікті қамтамасыз ететін жергілікті жердің инженерлік ғимараттарды бөлу геодезиялық әдістерін, құрылыс жұмыстарын бақылау оперативтік әдістерін және құрылыс машиналар мен механизмдер жұмыстарын геодезиялық басқару әдістерін кенінен қолдаңып келеді. Сол үшін инженерлік объектілер құрылыс кезінде лазерлік технология, спутникалық навигациялау жүйесінің аспаптарын қолдану қажет.

Геодезия – Жердегі көне ғылымдардың бірі. Көне замандағы үздік инженерлік ғимараттардың құрылысы геодезияның негізін және қажетті геодезиялық аспаптарсыз орындалмас еді.

Ресейде жер учаскелердің шекарасын бекітуі мен байланысты геодезиялық жұмыстар XI – XII ғасырда жасалған.

Грек тілінен аударсақ «жерді бөлу» деген мағынаны келтіреді. Қазiргi заманғы геодезияның жердi бөлу мағынасы шеңберiнен әлдеқашан шыққаны түciнікті.

Геодезия - жердiң немесе оның жекелеген бөлiктерiнiң пi­шiнi мен көлемiн, жердi карталар мен пландарға түcipy, сол сияқты адамның инженерлiк қызметiнiң сан алуан мiндеттерiн атқару мақсатында жер бетiн өлшеу әдiстерiн зерттейтiн ғылым.

Геодезия атам замаңғы Грецияда жоғары дамыған болатын, онда геодезия теориялық жағынан негізделді. Оған бізге жеткен Александриялық Геронның «Диоптрия туралы» және «Ауданды өлшеу» атты кітаптары дәлел бола алады. Бұл кітаптарда геодезиялық құралдардыңсипаттамалары келтірілген.

1919 ж. Мемлекеттік картографиялы-геодезиялық қызмет құрылады, содан кейін Совет үкіметінің геология және недраны қорғау Министрлігінің геодезия және картографияның бас басқармасы болып қайта құрылды.

Осы кезде ғылыми және өндірістік геодезистпен картографтарды дайындауға көп мәні аударылды. Сонымен 1928 ж. Совет үкіметінде геодезия, аэротүсіріс және картографияның Орталық ғылыми-зерттеу институты, сондай-ақ геодезиялық базасы мен ЖОО құрылды.

Соғыстан кейінгі бесжылдықта халық шаруашылығында аэротүсірістерді, ал бірінші Жер спутникті жіберілгеннен кейін ғарыштық түсіріс әдістерін кенінен қолдана бастады.

Қазіргі кезде тез және жоғары дәлдігі мен жергілікті жердің нүктелердің үшшамалық координаталарын анықтау мүмкіншілік беретін «GPS» спутникалық навигациялық жүйесі пайда болды.

Алғашқы қарапайым геодезиялық аспаптар қай кезде пайда болғанын белгілеу қиын.

Олардың пайда болуы көне замаңдағы және сол кездегі қоғамның материалдық қажеттілікпен қатысты болды.

Ресейде алғашқы геодезиялық аспаптар Х – ХІІ ғ. пайда болған.

Х ғ. бағдад астраном Худжанти секстантты ойлап тапқан. 1606 ж. Голландиялық көзілдірік мастер Липперсгей үкіметтен дүрбіні жасау рұқсаты алыңды. Сол жылдар Липперсгейдің отандасы Янсен микроскорты ойлап тапты.

1609 ж. Г. Галилей дүрбіні жасады.

1611 ж. Кеплер қыл сызығы мен дүрбіні жасады. Кеплер дүрбі микроскоп және көз аппараттарының алғашқы оптикалық аспаптарының теориясын шығарды.

И. Ньютон параксиалдық оптиканың негізгі формулалар, бір сфералық бетіндегі сфералық аберация және дисперсияны ашыға арналған формулаларды ойлап тапты.

Л.Эйлер дүрбінің ахроматикалық объективті есептеуді тапты.

М.В. Ломоносов «түңгі дүрбіні», рефрактометр, шағыстыру айналық телескоп және жыирмадан астам теңіз саяхатының астрономияға арналған аспаптарды ойлап тауып жүзеге асырды, сондай-ақ түрлі түсті көрсету мен астрофизиканың ғылыми негізін тапты.

XVII және XVIII ғ. Шкала бойынша есеп алу әдістер пайда болды.

1674 ж. Италия ғалым Моктанаримен дүрбідегі ғашықтық өлшеу сызығы қолданылды.

Қазіргі теодолитке ұқсайтын алғашқы теодолит 1730 ж. Ағылшын механигі Д. Сиссон құрды. 1791 ж. Д. Рамсден оны микроскоппен окулярды орнатып жетілдірді. 1812 ж. Т. Рейхенбах ғашықтықөлшегіш қылсызықпен қайталу жүйесін қолданды.

Мензуланы 1590ж. И. Преториус ойлап тапты. Сол кезде кипрельдің орнына диоптрамы мен сызығыш қолданды.

1643 ж. Италия ғалым Торричелли алғашқы ртуттық тотқанды (чашечный) барометр құрды да, оны 1947 ж. Паскаль тәжірибеде қолданды. 1800 ж. Сифондық ьарометр пайда болды. 1847 ж. Барометр-анероидты ойлап тапты. Дифференциалды баромктрді 1847 ж. Д.И.Менделеев, ал теңіс барометрді 1759 ж. М.В.Ломоносов құрастырды.

XIX ғ. ортасында (1857 Амслера—Лаффон шеберханасында қолдаңбалы деңгейі мен нивелир құрастырылған) нивелир тәжірибелік қолданысын тапты. 1890 ж. орыс геодезист Д. Д. Гедеонов дүрбісінде деңгейі мен жоғары дәлдікті нивелирді құрды.

XVIII ғ. аяғында және XIX ғ. басында тік осьтің жаңа жүйесін тапты.

Геодезиялық аспаптарды игеру және геодезиялық өлшеу әдістерінің даму тарихында 1816 жылдан 1855 жылға дейін Ресейде 40 жыл бойы әскери геодезист генерал К. И. Тоннер, Пулков обсерваторияның бірінші директор академик В.Я.Струвтардың басшылығымен жүргізілген градустық өлшеулер ерекше орны алады.

1850 ж. П.А.Зарубин планиметрді ойлап тапты. Новороссиялық университетінің профессор Ф. Н. Шведов оптикалық ғашықтық өлшегішті өңдеді.

ХІХ екінші жартысында Батыс Европада өнеркәсіптің тез дамуына байланысты оптикалық және басқа дәл аспаптардың шығарылым көбейе бастады.

ХІХ ғ. 70-80 жылдар қозғалмалы сызығышпен, тангенциалды винттермен немесе шкаласы мен тахеометрлерді дайындай бастады.

ХІХ ғ. аяғында ішкібасистік ғашықтық өлшегіштер пайда болды.

1923 ж. «Геодезия» және «Геофизика» заводтар құрылды.

Ұсынылатын әдебиеттер

1. Поклад Г.Г., Гриднев С.П. Геодезия. – М.: Академический проект, 2007. – 592 с.

2. Федотов Г.А. Инженерная геодезия. – М.: Высш. шк., 2004.- 463 с.

3. Киселев М.И., Михелев Д.Ш. Геодезия. - М.: Издательский центр « Академия», 2004.- 384 с.

4.Кузнецов П.Н., Васютинский И.Ю., Ямбаев Х.К Геодезическое инструментоведение - М.:Недра, 1984.- 450с.

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары (1-тақырып) [14]