8)Эк.Ның өндірістік мүмкіндіктері.Өндіріс мүмкіндігінің қисығы.
Өндірістің шектеулі мүмкіндіктерін автомобиль және танкі өндірісімен кесте бейнелеп көрсетеміз. Өндіріс мүмкіндіктерінің қисығында көрсетілгендей автомобиль өндірудің максималды көмегіне танкі өндірісі көлемін кеміту есебінен қол жеткізілуі мүмкін.Осының арқасында өндірістегі туындаған балама ,,өндірістің балама мүмкіндіктері,,деп аталады.Яғни қорыта айтканда,барлық ресурс турлерінің шектеулі болуы,кезкелген қолда бар тауарларды өндіру жайлы шешім ,сол ресурстарды қандай да бір басқа бұйымдарды шығару үшін қолданудан бас тартуды қарастырады.М-лы:Танкі өндірісінде жұмсалған металл,оны автомобиль өндірісінде н/се қайдағы бір басқа мақсатқа қолдну мумкін емес.
Өндіріс процесінде адамдар бір –бірімен қатынаста болады.
9)Меншік пен эк.Лық жүйе типтері:еркін сауда эк.Сы ,аралас эк.Ка,орталықтандырылған жоспарлы эк.Ка
Меншік-бұл арасындағы материалдық және рухани игіліктерді өндіру, бөлу , айырбастау және тұтыну салсындағы күрделі әлеуметтік-эк.лық қатынастарды байқатады.
Эк.лық жүйе –бұл эк.лық процестер жиынтығы.Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады.Әлемдік экономикалық әдебиеттерде эк.лық жүйені топтаудың кең таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:
МЕНШІК ТИПТЕРІ БОЙЫНША;
ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ТИПТЕРІ БОЙЫНША ;
Осындай әдістер негізінде экономикалық жүйені шешуді төмендегідей типтер арқылы бөлінеді:
a)дәстүрлі эк.ка;
b)әкімшілдік-әміршілдік эк.ка ;
c)еркін бәсекелестік нарықтық эк.ка;
d)қазіргі рыноктық эк.ка немесе аралас эк.ка.
Еркін рыноктық экономиканың негізін қалаушы А.Смит болды.Еркін нарықтық экономиканың нақты қызмет атқаруы көрсеткендей,оның бөлінбес серігі артық өндіру экономикалық дағдарысының унемі туындауы болып табылады.Аралас нарықтық экономика теориясының негізін қалаушы батыс герман экономисі В,Оукен болды.Аралас әлеуметтік бағытталған экономикалық саясатқа емес экономикаға мысал ретінде ,,швед моделі,,жатады.Мунда барлық негізгі қордың 4проценті мемелекеттің қолдауында болады,ал барлық мемлекеттің шығындардың жатрысы әлеуметтік мақсатқа бағытталады..Эк.лық жүйе –бұл эк.лық процестер жиынтығы.Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады.Әлемдік экономикалық әдебиеттерде эк.лық жүйені топтаудың кең таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:МЕНШІК ТИПТЕРІ БОЙЫНША;
ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ТИПТЕРІ БОЙЫНША ;Осындай әдістер негізінде экономикалық жүйені шешуді төмендегідей типтер арқылы бөлінеді:
a)дәстүрлі эк.ка;b)әкімшілдік-әміршілдік эк.ка
c)еркін бәсекелестік нарықтық эк.ка;
d)қазіргі рыноктық эк.ка немесе аралас эк.ка.
10) Мемлекеттік меншік. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру және мемлекеттік иеліктен алу себебі – салдаы.Ерте дүниенің өзінде ақ ұжымдық, жеке еңбектік және мемлекеттік меншік түрлері қалыптса бастады. Осылардын ішінен кейінірек жеке және мемлекеттік меншік түрі көбірек дами түсті. Мемлекеттік меншік өзіннің барынша дамуын акімшілік- әміршілдік экономикалық жүйеде бұрынығы КСРО-да жүзеге асырылып оның үлесі басқа меншік құрылымында 88,6% құрады. Алайда нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктің үлесі 5- 30 % ауытқиды. Экономикалық және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік меншік басқа меншік түрлерімен тиымды болуы мүмкін. Оның атқаратын қызметімен: жалпы қоғамның даму стратегиясының қалыптасуы экономиканы салалық құрылымының оңтайландыру нәтижесінде адамға бағытталған ең жоғарғы тиімділікке қол жеткізу арқылы сабақтастырылады. Экономикада бұл меншік түрінің басымдау болуы, нақты өмірде жағымсыз түстарда яғни мемлекеттік монополияның пайда болуына алып келеді. Ол экономика үшін аса қауыпты еді: мемлекеттік өндірушінің тұтынушыға үстемдігі пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жойю жүзеге асты және тапшылық пайда болды. Қанағаттандырмайтын сұраным қалыптасты. Рынокқа өту және ТМД елдерінде ҚР мемлекеттік меншекті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процесінің басталуы мемлекеттік меншік үлесін қысқартуға оның монополиялық үстемдігін жоюға бағытталған. Сондай-ақ қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны тұрғындардың сұранымың бағыттау қажет. Мемлекетік меншік үлесі 30-40 % шеңберінде бекітіледі.Жеке мещіктің гүлдену кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап жеке кәссіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мынез-құлқының белгілі ережелері жасалған, соеымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысының ескерту туралы шаралар қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және оның келешелі алда. Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген ғана емес , сондай-ақ ұжымдық, акционерлік және кооперативтік түрде меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болды.
11) Жекешелендірудің Қазақстандағы кейбір ерекшеліктері. Рынокқа өту және ТМД елдерінде ҚР мемлекеттік меншекті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процесінің басталуы мемлекеттік меншік үлесін қысқартуға оның монополиялық үстемдігін жоюға бағытталған. Сондай-ақ қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны тұрғындардың сұранымың бағыттау қажет. Мемлекетік меншік үлесі 30-40 % шеңберінде бекітіледі.Жеке мещіктің гүлдену кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап жеке кәссіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мынез-құлқының белгілі ережелері жасалған, соеымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысының ескерту туралы шаралар қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және оның келешелі алда. Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген ғана емес , сондай-ақ ұжымдық, акционерлік және кооперативтік түрде меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болды.
12) Тауар шаруашылығның мәні, пайда болу шарттары және типтері.Тауарлы деп өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндіршілер мне тұтынушылар арасындағы байланыс рыноктың көмегімен жүзеге асырылатын шарушылық аталады. Тарихи тағлымның көрсеткендей , тауар өндірісінің пайда болуы төмендегідей үш жағдайда жүзеге асады. 1) ең ірі қоғамдық еңбек бөлісінің болуы 2)алғашқы тұрмыстық қауымдастық қойнауында жеке меншіктің пайда болуы 3)тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы. Тауар өндірісінің екі түрі бар: жай және каиталистік . Олар бір типті , себебі олардың негізінде өндіріс құрал жабдығына деген жеке меншік жатады және ол екеуіде өнімді сату үшін өндіреді. Соған қарамастан өз олардың арасында принситі айырмашылық бар. Жай тауар өндірісінде өнім тауар өндірушінің өзіндік еңбегімен жасалады. Мұнда жұмыс күшін талдау жоқ. Капиталистік тауар өндірісінде өнімді өндіріс құрал-жабдығы жоқ жалдамалы жұмысшы жасайды .Қазақстанда тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы рынокқа көшу кезінде еркін кәсіпкерлер тобының қалыптасуын қарастырады. Әр рынок үлгісіне тауарлы өндірістің ерекме моделі сәйкес келеді. 1)Дамыған рыноктың тауар өндірісі өндіріс құралдарына жеке меншік болуына, тауар өндірушілердің өз еңбектеріне негізделген. 2)Еркін рыноктың тауар өндірісі түбегейлі жаңа белгіге ие болды, ол ортақ сипат алды,яғни ол келесі құбылыстарды білдіреді. 3)Реттелетін рыноктың тауар өндірісі экономикада мемлекеттік және жек сектордың болуымен сипатталынады. 4)Деформацияланған рыноктың тауар өндірісі әміршіл-әкімшіл экономикаға тән және дамыған қоғамдық еңбек бөлісін, дамыған машиналы өндірісті, ұлттық экономиканы ұдайы реттеуді, еркін нарықтық қатынастарды басып тастауды білдіреді.
13) Тауар және оның қасиеттері. Маркстың ойынша , тауар екі касиетті иеленеді: біріншіден, қандайда бір адамның сұранымын қанағаттандыруы, екіншіден, зат бола отырып, басқа затқа айырбасталу қабілеттігі. Заттың пайдалылығы, оның адамның анау-мынау сұранымын қанағаттандыру қасиеті-тұтыну құны деп аталады. Кейбір тұтыну құны адам сұранымын тікелей қанағаттандыса , басқалары-жанама қанағаттандырады. Тұтыну құнын жасайтын еңбек нақты еңбек деп аталады. Еңбектің құндық теориясының негізін А Смит ,Д Рикардо қалаған. Олар туардың айырбасталу құны оған сіңген еңбек мөлшерімен анықталады, сондықтан адам еңбегі – тауар құнының қайнар көзі деген тұжырым жасады. Еңбектің екі сипатын Маркс ашқан оның ашқа жаңалығы қан заңы іс әректінің механизмін және одан туындайтын әлеуметтік –экономикалық салдарлрды түсінуге көмектесті.Тауар табиғатының екі жақтылығы еңбек сипатының екі жақтылығынан туындайды.Кез-келген тауар өндірушінің еңбегі екі жақты сипатқа ие болады:бұл белгілі тұтыну құнын жасайтын пайдалы еңбек,екінші жағынан-бұл адамның жұмыс күші шығындары,оның нақты түріне тәуелсіз жалпы еңбегі.
14) Ақшаның пайда болуы, мәні және қызметтері. Ақша айналыс заңы. Қазіргі ақша ерекшеліктері. Қазір және несие ақша айналу жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктері. Ақша- өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасында белгілі бір экономикалық қарым қатынастардың көрсететін экономикалық категория және де абсолютті икемді айырбас құралы болып табылады. Ақшаның атқаратын келесідей қызметтері болады: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, қазына жинау және дүниежүзілік ақша қызметтері. Құн заңы-бұл тауар өндірісінің дамуын басқаратын баға заңы. Оның негізгі атқаратын функциялары мынадай: тауар өндірісін реттеу, еңбек өнімділігін ынталандыру, тауар өндірушілерді дифференсалдау. Қазіргі таңда қағаз ақшаларға қарағанда несиелік ақшалар көптеп қолданылады. Өйткені, олар өте икемді әрі тиімді. Ақшаның рөлі әрқашан оқымыстыларды қызықтырған. Құн формасының ақшалай түрге көшуінің өзіндік ерекшелігі бар. Әр түрлі халықтарды ақша ретінде ерекше танымал айырбас құралдары қолданылған. Олардың құны тұрақты деп есептелген. Олар мал, қол өнер бұйымдары, маталар, тері, жүн,қару жарақта және т.б. Ақшаның пайда болуының зерттелуінде екі көз қарас бар: Субъективті және объективті. Субъективті көз қарас кезінде ақша адамдар арасындағы сапалы, тиімді келісімнің нәтижесінде пайда болады депр есептеледі. Ал объективті көз қарас кезінде ақшаның жалпы эквивалент рөлі бекітілген.
15) Меншік экономикалық категория. Көп меншікті экономикалық жүйе. Қоғам өмірінде меншікке байланысты қатынастар әрқашан да маңызды рөл атқарады. Меншік белгілі бір затты жеке мүлік ретінде адамның иеленуінен шыққан ұғым. Ол қоғамдық негізгі бастауларға жатады. Сондықтан да, кез-келген үкімет туралы заңдар шығады. Меншік құқықтық мағынасында мүліктік қатынастарды білдіреді. Меншік иесіне заңмен алдын-ала белгіленген мүлік өана тән. Меншік категориясының эконормикадағы орны мен рөлін, мәнін түсіну үшін материалдық игіліктерді қндіруге мүмкіндік беретін өндіріс тәсілдеріне жалпылама сипаттама беру қажет. Өндіріс тәсілінде екі жақты зерттеу жүргізіледі. Атап айтқанда.Өндіргіш күштер. Ол материалдық игіліктерді өндіруге өолданылатын адам күші мен өндіріс өқұралдарын өамтиды.Өндірістік өатынастар. Бұл өндіріс процесі кезінде адамдар арасында туындайтын байланыстар. Экономикалық өатынастардың ішінде шешуші рөлді меншік қатынасы алады. Меншік – бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншік ретінде кез келген тұлғаның затты пайдалануына байланысты құқығы көрінеді. Меншік объектілері болып жер, ғимараттар, материалдық және рухани-мәдениет заттары және т.с.с. табылады. Ал, субъектілері ретінде мемлекет, ұжым, жеке тұлға мен заңды тұлғалар болады. Экономикалық жүйе- бұл материалдық, рухани игіліктер мен қызметтерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыстардың ерекше реттелген жүйесі. Қазіргі таңда экономикалық жүйені анықтаудың келесідей бағыттары бары құрылымдық – басқарушылар (Нойбергер, Даффи), технологиялық ; уәжімдемелік, яғни мотевациялық – Бекингей, Ландауэр; институациалды-социологиялық (Гросман, С. Кузнец). Экономикалық жүйе – бұл өндіргіш күштермен өндірістік қатынастардың өзара бірлігі.
16)Нарықтың пайда болуының экономиканың алғышарттары. Нарық функциялары және құрылылымы.Нарықтың қалыптасуы еңбектің қоғамдық бөлудің пайда болуымен тікелей байланысты. Еңбекті бөлудің күшеуі, оның дифференсалдануы мен мамандануы тек қана қоғамдық өндірістің өнімділігі мен артуына алып келген жоқ, сонымен қатар осы еңбектің өнімдерін міндетті түрде айырбастауға да әкеледі. Мұндай айырбас бірте-,бірте күшейе түсіп, қазіргі таңдағы нарыққа дейін жетілдірілді. Тауар өндірісінің дамуымен қатар нарықта дамыды және күрделене түсті. Нарық көпжақты, оны әртүрлі зеттеуге болады. Сондықтанда да экономикалық әдебиеттерде оның анықтамалары да көп. Қорыта айтқанда, нарық – бұл ұдайы өндірістің барлық буынында, өндіру,бөлу,айырбас және тұтыну аясында сату және сатып алу арқылы жүзеге асырылатын ұйымдық-экономикалық қатынастардың жүйесі. Қысқаша айтқанда, нарық дегеніміз сұраныс пен ұсыныс негізінде сату сатып алу процесі жүретін ресми орталық. Кез келген нарық, оның нақтылы түріне қарамастан, үш негізгі элементке негізделіп құралады: баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке. Нарықтық тепе теңдікті дәл осы элементтер анықтайды. Нарықтың белгілі бір құрылымы болады. Нарықтың құрылымы – бұл нарықтың жекелеген элементтерінің ішкі құрылысы. Ол өзіне тән әртүрлі белгілері бойынша жіктеледі. 1.Экономикалық белгіленуі бойынша тауар мен қызмет көрсету нарығы,өндіріс құралдары нарығы, бағалы қағаздар нарығы, қаржы нарықтары болып бөлінеді.2.Географиялық орны бойынша жергілікті, ұлттық, аймақтық,әлемдік нарықтар болып бөлінеді. 3.Бәсекені шектеу дәрежесі бойынша: монополиялық,олигополиялық,еркін, аралас деп аталады.4.Сату сипаты бойынша бөлшек және көтермн деп бөлінеді.
17) Нарық инфрақұрылымы және оның нарықтың қызмет етуіндегі рөлі.Қазіргі кезде нарық дамыған инфрақұрылымсыз, яғни қосалқы көмекші салалар мен ұйымдарсыз мүмкін емес. Нарық инфрақұрылымы дегеніміз нарықтық қатынастардың қызмет етуін табысты қамтамасыз ететін мекемелер, мемлекеттік және коммерциялық фирмалардың жиынтығы. Барлық нарықтардың олардың формаларының, көлемдерінің көптүрлілігіне қарамастан экономикалық қызметті ұйымдастырудың басқа да типтерінен ажырататын бес белгісі бар. Олар мыналар: Нағыз нарық оған еркін кіруді және одан еркін шығуды көздейді. Сондықтан да, нарыққа қатысушылардың еш уақытта да шектелмейді.Нарыққа қатысушы тауар өндірушілердің елеулі санының әрқайсысының белгіленген бағаларының жалпы нарықтық бағаға әсерінің төмендігінен, кез келген тауар өндіруші нарықта тұтынушыға өзінің бағасын еріксіз жіктеу үшін нарыққа сонша тауар шығара алмайды.Нарықта материалдық, қаржылық және еңбек ресурстары емін еркін қозғалады.Нарық, оған қатысушылардың барлығына бірдей мүмкіндіктер беруі қажет.Еркін нарықта белгілі бір сатушылар тобы үшін артықшылықтар көзделмейді.
18)Сұраныс пен ұсыныс заңы және олардың өзара әрекеті. Нарықтық тепе-теңдік.Сұраныс дегеніміз- адамдардың тауар сатып алуға талабы мен қабілеттілігі. Баға мен бағадан тыс факторлар сұранысқа ықпалын тигізеді. Сұраныс заңы- сұраныс көлемінің бағаға кері тәуелділігі деп білеміз: тауардың бағасы неғұрлым төмен болса, тауар сұранысы соғұрлым жоғарылайды. Ұсыныс дегеніміз- сатушылардың рынокқа тауарларды сату үшін ұсынудағы талабы мен қабілеттілігі. Ұсынысқа баға және бағадан тыс факторлар әсер етеді. Ұсыныс заңы- ұсыныс шамасының баға деңгейіне тікелей тәуелділігі: баға жоғарылаған сайын, рыноктағы ұсыныс шамасы ұлғаяды.Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттестігі баға механизмі мен бәсеке негізінде іске асырылады. Бұл сұраныс пен ұсынысты теңестіріп, тепе-тең бағаның құрылуына әкеліп соғады. Егер нарықтық баға тепе-теңдік бағадан артық болса, артық ұсыныс пайда болады, немесе ұсыныс шамасы тауар сұранысынан асып кетеді. Егер нарықтық баға тепе-тең бағадан төмен бекітілетін болса, қанағаттанарлықсыз сұраныс пайда болады, бұл жағдайда сұраныс шамасы ұсыныс шамасынан басым болады.Сұраныс мөлшері мен ұсыныс қөлемі бір- біріне дәл келеді. Егер ұсыныс сұраныстан асып кетсе, онда тауарды сатып алу азаяды, сондықтан сатушылар тауарларының бағасын түсіруге мәжбүр болады. Ал егер сұраныс ұсыныстан көп болса, онда тауар бағасы өседі.
19,20)Бәсеке, оның мәні, түрлері және оның әдістері. Рыноктық қатынастардың мән- мағынасын байқататын ұғымдардың бірі- бәсеке(латын сөзі конкурро- түйістіру) болып табылады. Бәсеке нарық субъектісінің тепе- теңдік құқықтағы тауарды пайдалы өткізу үшін өзара экономикалық жарысын көрсетеді немесе қаржыны өте пайдалы жұмсау. Бәсекенің болмауы монополизмге алып барады. Рынок субъектілері көп болса, бәсеке тиімді жүреді. Себебі бәсеке мен монополия бір- біріне кері ұғымдар.Бәсеке түрлері: 1\ Ішкі салалық- бір салалық кәсіпорындар арасындағы ең үлкен табыс үшін күрес. 2\ Салааралық- түрлі салалық кәсіпорындар арасындағы капитал салудың ең пайдалы жағдайы үшін күрес. Бәсекелік күрестің әдістемелері: 1\ Баға бәсекесі- өндіріс шығындарын азайтып, ассортименті мен сапасын өзгертпей тауар бағасын төмендету негізінде қосымша табыс алу үшін күрес. 2\ Күрестің нарықтан тыс нысандарын пайдалану- қаржылық қулық-сұмдықтар, құнды қағаздармен алып-сатарлық жасау, өнеркәсіптік тыңшылық, мемлекеттік органдар арқылы қысым жасау, бәсекелестің көзін жою. 3\ Бағадан тыс бәсеке- тауар қасиетінің өзгеруі және оған сапалы жаңа ерекшіліктердің берілуі, субститут-тауарлардың құрылуы, сатудан кейінгі техникалық қызмет, жарнама.
21)Таза бәсекелі нарық үлгісі және оның мазмұны. Таза бәсеке- кезкелген ұқсас тауарларды сатушылар мен сатып алушылардың көптеген құрамынан турады. Бірде- бір сатып алушы мен сатушы жеке дара сұранымды, рынокқа тауардың түсуін немесе оның бағасын бақылай алмайды. Сатушы бағаны нарықтық бағадан жоғары қоюға дәрмені жетпейді, себебі сатып алушы өзіне қажетті мөлшерде тауарды рыноктық бағамен еркін ала алады. Әрбір сатушы бір ғана тауар өнімін сатады.
22)Таза монополиялы нарық үлгісі. Табиғи монополия.Таза монополия рынокта ешқандайсыз бәсекелестерсіз бір ғана сатушы болған кезде пайда болады. Оның ерекшелігі, сатушы өз бағасын өте кең шектіктк ауыстыра алады, ал максималды жоғары баға тек төлем қабілеттік сұраныспен шектеледі. Кейбір жағдайда рынокта тек бір ғана сатып алушы болады. Ол монопсония деп аталады. Монополиялық бәсеке кезінде рынокта сатушылар мен сатып алушылардың саны бірнешеу болады. Бірақ жаңа құбылыс пайда болады - өнімнің дифференциясы, яғни өнімнің даярлығы оны басқа бәсекелестің ұқсас тауарларынан айырып тұратын қасиетінің болуы. Ондай қасиеттер: өнімнің жоғары сапасы, әдемі орамы, сатудағы жақсы шарттар, дүкеннің жағымды орынға орналасуы, жоғары деңгейдегі сервис және т.б. болып табылады. Олигополиялық бәсеке дегеніміз бірнеше фирма үстемдік ететін рынок (грек. Oligos - аздаған, polio - сату). Оған біртекті немесе әртүрлі өнімді сипаттама тән, ал басты белгісі – баға лидердің принципі бойынша бекітіледі. Бұл бринцип көптеген фирмалардың бағаны осы рыноктағы мықты фирманың бағасы сияқты қоюға ұмтылатынын білдіреді.
23) Монополиялық бәсекедегі нарық үлгісі.Осы нарықтағы бағалы емес бәсекенің рөлі. Монополиялық бәсеке кезінде рынокта сатушылар мен сатып алушылардың саны бірнешеу болады. Бірақ жаңа құбылыс пайда болады - өнімнің дифференциясы, яғни өнімнің даярлығы оны басқа бәсекелестің ұқсас тауарларынан айырып тұратын қасиетінің болуы. Ондай қасиеттер: өнімнің жоғары сапасы, әдемі орамы, сатудағы жақсы шарттар, дүкеннің жағымды орынға орналасуы, жоғары деңгейдегі сервис және т.б. болып табылады.
24) Олигополиялық нарық үлгісі. Олигополиялық нарықтағы бағалық емес бәсекенің рөлі. Олигополиялық бәсеке дегеніміз бірнеше фирма үстемдік ететін рынок (грек. Oligos - аздаған, polio - сату). Оған біртекті немесе әртүрлі өнімді сипаттама тән, ал басты белгісі – баға лидердің принципі бойынша бекітіледі. Бұл бринцип көптеген фирмалардың бағаны осы рыноктағы мықты фирманың бағасы сияқты қоюға ұмтылатынын білдіреді
25)Экономиканың монополизациялануы және оның әлеуметтік – экономикалық зардаптары. Антимонополиялық реттеу. Монополяның мақсаты – рынокта баға мен өндіріс көлемін бақылау арқылы мүмкін болатын жоғары табыс алу . Мақсатқа жету құралы болып орташадан жоғары пайданы қамтамассыз ететін монополиялық баға құрлымын ұсынады. Монополия рынота үстемдік етеді және монополды жоғары баға арқасында жоғары пайда ала отырып, өнімді шығаруды шектейді. Сонымен қатар бәсеке жоқ жағдайда монополия техникалық прогресс есебінен тиімділікті жоғарлату ынтасын жоғалтады. Антимонополиялық зандар 1880 ж АҚШ- та қабылданған. Қазіргі антимонополиялық заңдар 2 бағытта жұмыс істейді: бағаны бақылау және компаниялардың қосыуын бақылайды. Қазақстанда 1996 ж “Бәсеке және сауда рыногындағы монополиялық қызметті шектеу туралы заң қабылданды және антимонополиялық саясат бойынша мемлекеттік комитет құрылды.” Бірақ заң әлі жетілмеген және толық қолданылмайды.
26) Өндіріс факторлары. Өндіріс функциясы. Өндіріс факторларының өнімділік кему шегінің заңдылығы. Еркін нарықты жақтаушылардың бірі – Жан Батист Сэй (1767-1823жж.) “Саяси экономия трактаты” (1803ж.) еңбегінде “Өндірістің үш факторы” теориясын ұсынды. Бұған еңбек, капитал, жерді жатқызады. Ал маржинализдер осы үш факторға кәсіпкерлік қабілеттілікті қосқан. Осы факторлардың қызметін пайдаланғаны үшін жалақы, пайда, рента төлем жүзеге асады. Өндірістік функция дегеніміз - өндіріске енгізілген факторлар мен өнімнің шығарылуы арасындағы өзара тәуелділік.Q=f (L, K),мұндағы L-еңбек (жұмыс күші); K-капитал; Q-өнім. Әдетте, факторлар шамасы өзгермей, тұрақты болады. Яғни барлық факторлар бір мезгілде өзгереді н/е тек олардың біреуі өзгереді. Бұл жағдайда табыстылыққа шектеулі әсер етеді, ол төмендейді.
27) Өндіріс шығындары. Айқын және айқын емес шығындар.Өндіріс шығыны – бұл өндірістің сатып алынған факторларының төлемі. Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу т.б. Айқын емес шығындар деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі (сырттан сатып алынған) ресурстардың құнын айтады. Мысалы, ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айқын емес шығындар көрсетілмейді.
28)Нарықтық экономикадағы фирманың мақсаттары мен қызметтері.Фирма – бұл осы кәсіпорындардағы шаруашылық қызметтерді жүргізетін және иемденетін ұйым. Жеке фирма өзіне бір немесе бірнеше кәсіпорындарды кіргезе алады, ал фирмалар көп кәсіпорындарды қосады, олар «тік», «көлбеу» немесе кангломерат бірлестіктері түрінде бола алады. Кәсіпкерлік қызметтің субъектілерінің арасындағы жаңа комбинацияларды орындауда, белгілі экономикалық жүйелер теориялық бағытта бекітілуі керек. Субъектілердің ішкі қатынасы олардың сыртқы ортамен, яғни сыртқы әлемнің әсер етуіне байланысты сынақтан өтеді. Адамдар қоғамдарының әлеуметтік жағдайы, өндірістік жағдайы, өндірістік кәсіпорындар, сауда фирмалары үнемі айналымдағы өзгерістерді зерттейді (өткізу нарығы, бәсекелердің тәртібі, баға динамикасы, жеткізушілер мен серіктестердің сенімділігін) және өздернің ұйымдарының басқару жүйесін жетілдіреді. Шағын бизнесте негізгі орынды өнеркәсіптің өндіріс ауыл шаруашылығының өнімін өңдеу құрылыс, көлік байланысы болады. Нарықтық механизмге өту негізделеді. Шағын бизнесті ашу үшін кәсіпкер банктен несие алады. Банк несиені шағын деңгейдегі тәуекелділігімен береді. Сондықтан да несиені қанша қаржы керек, қандай мақсатта қажет екендігін білетін кәсіпкер алады. Ақша тек бизнес жоспарға байланысты беріледі. Нарықтық экономиканың кедергісіне қарсы тұруы үшін кәсіпкерлер бірігеді. Ал кәсіпкерлікті ашу үшін көмек қажет. Осыған байланысты консалтингтік қызметтің рөлі ерекше. Фирма, егер ол нарықта үлгеоуге ұмтылса, мына ережені бұлжытпай орындауға тиіс табыстарды көбейтуді, шығындарды азайту арқылы емес, сату көлемін арттыру арқылы жүзеге асыру арқылы,шын мәнінде осы факторлар өзар байланысты болса да. Фирма үлкен икемді, өнімді тез өзгерту және өнімді тез жаңартуға қабілетті болуы керек.Фирма жаңа технология мен өндірісті ұйымдастырудың жаңа нышандарына көшуге ұмтылуы тиіс.Өз өнімінің сапасын және сатудан кейінгі сервистің деңгейін көтеруге ерекше көңіл бөлуі керек.
29) Бугалтерлік,қалыпты және экон.қ пайда. Экон.қ пайданың қалыптасу шарттары. Пайда жеке кәсіпорынның,саланың тұтас ұлттық шаруашылықтың қызметінің экономикалық нәтижелерін бейнелейтін экономикалық категория. Бухгалтерлік пайда дегеніміз өнімді (жұмысты, қызметті) сатудан түскен жалпы түсім мен аталмыш сыртқы шығындар, яғни жабдықтаушылар ресурстарына төлемдерінің арасындағы айырым. Экономикалық пайда жалпы түсімнен барлық шығындарды (сыртқы және ішкі, соңғысына кәсіпкердің қалыпты пайдасы да жатады) алып тастағанға тең. Қалыпты пайда бұл кәсіпкерлік қызметті орындағаны үшін сыйақы; ішкі рентамен және ішкі жалақымен қатар ішкі шығындардың элементі болып табылады. Қалыпты пайда кәсіпкерлік ресурстарды қызметтің белгілі бір саласында ұстап тұруға мүмкіндік береді.
30)
Пайданы жалпы және шекті көрсеткіштерді
пайдалану арқылы максималдау шарттары.
Максималды пайдалылықтың тепе-теңдігін
талдау мен анықтау үшін жаңа экон-қ
ұғымдарды енгіземіз: жалпы өнім, орташа
ж/е шекті өнім. Жалпы
өнім
(ТР) – бұл өнімнің жалпы саны, осы
фактордың сандық анықталуы кезінде ж/е
басқада өзгермейтін өндіріс факторында
өндіріледі. Шекті өнім (МР) – бұл қосылған
өнім, осы өндіріс факторының бір бірлігіне
ұлғайған кезде алынады:
н/е
;
Шекті өнім еңбегінің қалай өзгеретіндігін
байқастық. Белгілі мәнділікке дейін ол
өсе түседі; онан соң төмендей бастайды.
Оның мән-мағынасы мынада: егер бір фактор
ұлғайса, ал басқа факторлар өзгеріссіз
қалады, онда өндіріс факторының қосымша
өнімі кеми бастайды.
31) Кәсіпкерлік ұғымы. Кәсіпкердің экон.ғы қызметтері. Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950жж.) мән берген. Оның айтқан мынандай сөзін эпиграф етіп алуға болады: «Кәсіпкер болу – басқаның істегенін істеу». «Кәсіпкерлік» терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734жж.) ендірді. Кәсіпкерліктің 3 түрі бар: 1)бір тұлғалы жекеленген шаруашылықтар 2)серіктестіктер 3)акционерлік қоғамдар; Жалпы шағын фирманың жұмыс атқаруы экон-ның икемділігін көтеру үшін шешуші фактордың бірі болып табылады. Шағын бизнестің даму деңгейіне қарап, мамандар елдің экон-сының ауыспалы кезеңге икемді болуының деңгейін анықтайды. Нарықтық қатынастардың бастапқы деңгейінде тұрған Қазақстан экон-сы үшін әсіресе, осы фактор шешуші болып табылады. Қиыдықтар, сәтсіздіктерге қарамастан, шағын кәсіпкерлік экон-қ, қоғамдық, ғылыми техникалық проблема-ды шеше дамып келе жатыр.
32) Кәсіпкерліктің Қазақстанда дамуы. 2020 жол картасы. Қоғамдық санада кәсіпкер-бұл тек адам, индивидум деген пікір берік ортыққан.Рынок қатынастарының құрылу және даму практикасы мемлекеттік қоғамдық мүдделер үшін белсенді кәсіпкерлік қызметпен айналыса алатынын көрсетті.Меммлекет қызметтің кәсіпкерлік саласына ерте қосылады, соғұрлым өтпелі экономиканың ұзақтығы қысқа, мемлекеттік кәсіпкерлік қызметтің арыдан ойластырылған дағдарысқа қарсы және инфляцияға қарсы бағдарына бола нарық экономикасы тиымды дамиды, соғырлым мемлекетте халық аралық инвестициялық ахуал өте жақсы,соғырлым әлемдік экономикада осы мемлекеттің мәртебесі биік болады. өтпелі экономика жағдайында мемлекеттік кәсіпкерлік ерекше сипатқа ие болады. Мемлекет нарықтық жүие жолында заңды тұлға ретінде жаңа функцияны-кәсіпкерлік қабілетті игеру қажет. Кәсіпкерлік қызметтің дамуының экономикалық негізгі мемелекеттік меншік болып табылады. Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасы (бұдан әрі – Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауын және Қазақстанның 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын іске асыру үшін әзірленді.
Бағдарлама Мемлекеттік бағдарламаны іске асыру тетіктерінің бірі болып табылады.
Бағдарлама 2009 және 2010 жылдардағы жол карталарын іске асырудың қисынды жалғасы болып табылады, бұл ретте дағдарыстан кейінгі дамуға, қазіргі тұрақты жұмыс орындарын сақтап қалуға және жаңаларын құруға мән беріледі.
Бағдарламаны іске асыру шеңберінде:
жобаларды іріктеуді және қаржыландыру (қайта қаржыландыру) жөніндегі шешімді екінші деңгейдегі банктер (бұдан әрі – Банктер) Бағдарламада белгіленген шарттарға сәйкес дербес қабылдайды;
уәкілетті мемлекеттік орган мен арнайы белгіленген комиссия және кеңестер арқылы мемлекет субсидиялау, кепілдік беру және (немесе) мемлекеттік қолдаудың басқа да шараларын ұсыну мүмкіндігі бойынша шешім қабылдайды;
Бағдарламаны іске асыру шеңберінде мемлекет тарапынан барлық келісулерді жергілікті деңгейде «жалғыз терезе» қағидаты бойынша
33) Қысқа мерзімдегі өндіріс шығындары:тұрақты, айнымалы,орташа. Тұрақты шығындар FC(Fixed cost)-өндіріс көлеміне байланыссыз шығындар.Оларға құрылыс және ғимараттарға амортизациялық аударымдар, ренталық төлемдер, әкімшілік басқару шығындары т.б. жатады. Бұндай шығындар тіпті кәсіпорын жұмысын тоқтатқанда да төленуі тиіс.Айнымалы шығындар VC(variable cost)- өндіріліп жатқан өнім көлемі санына тәуелді шығындар.Олар шикізатққа, материалдарға, еңбекақыға және т.б. кететін шығындардан тұрады.Өндіріс көлемі өскен сайын олар өседі.Шығындарды шартты түрде тұрақты және айнымалы бөлу талдау жасалып отырған кееңге де байланысты болады.Ұзақ мерзімде барлық шығындар айнымалы болады,себебі ұзақ мерзімде барлық құрал-жабдықтар ауыстырылады.Айнымалы және тұрақты шығындардың қосындысы жалпы шығындарды құрайды TC(total cost).Орташа шығындар фирманың кірістерін анықтау үшін маңызды: егер баға орташа шығындарға тең болса, фирма пайда алмайды. Егер орташа шығындардан кем болса, онда фирма зиян шегеді және банкрот болады.Егер баға орташа шығындардан жоғары болса, фирма баға мен шығындар арасындағы айырма мөлшерінде пайда табады.Орташа жалпы шығындар жалпы шығындарды өнім көлеміне бөлгенге тең болады: ATC=TC/Q. Орташа тұрақты шығындар, жалпы тұрақты шығындарды өнім көлеміне болгенге тең:AFC=TFC/Q. Орташа айнымалы шығындар жалпы айнымалы шығындардың өндірілген өнім санына болгенге тең: AVC=TVC/Q.
34) Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формалары.Кәсіпкерлік әр түрлі формада болады.Оларды топтастыру негізінде екі белгі жатыр:меншік формасы және фирма көлемі.Меншік формасына байланысты кәсіпкерлік мемлекеттік және жеке болып бөлінеді.Мемлекеттік кәсіпкерлік әдетте тұрақты және капитал сыйымдылығы жоғары,-себебі,үкіметтің қаржылық және ұйымдастырушылық жағынан қамқорлығында.Сонда да,жеке сектор мемлекеттікке қарағанда бір қатар артықшылыққа ие:түсімділігі жоғары қызмет сферасын таңдауға еркін;бизнес көлемі шектелмеген;қатаң бағамен шектелмеген. Кәсіпкерлікте де үш түрді бөліп алады:жеке тұлғалар;серіктестік; корпорация. Жеке кәсіпкерлік деп бәр адам ғана айналысатын бизнесті айтады. Оның жауапкершілігі шктелмеген және оның капиталы көп емес,жеке кәсіпкерліктің кемшіліктері осында.Оның артықшылықтары:әр меншік иесі өз пайдасына өзі ие,кез келген өзгерісті өзі жасай алады. Серіктестік деп екі немесе одан да көп адам бірлесіп айналысатын бизнесті атайды. Серіктестікке де табыс салығы салынады.Корпорация деп бірге кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен тұлғалар жиынтығы аталады.Корпорация меншігінде құқық акциялар бойынша бөліктерге бөлінген,сондықтан корпорация иелері акция ұстаушылар,ал корпорация акционерлік қоғам деп аталады.
35) Жалақы еңбек бағасы ретінде.Жалаңыны бөлшектеп (дифферианциалдап) тағайындау. Жалақы-еңбек құнының ақшалай өлшемі. ҚР-ның аралас әлеуметтік бағытталған рыноктың экономикаға көшу кезінде минималды деңгейдегі еңбек ақының мемлеке кепілдендіреді және жоғарғы деңгейдегі еңбек ақыға шек қойылмайды. Бұл еңбекті материалды ынталандырудың және еңбек өнімділігін арттырудың басты құралы болып, қоғамдық өндірісті тиімді дамытуға ықпал етеді. Жалақыны диференциалау және оның принциптері.Еңбекақы деңгейі халық шаруашылығы саласы және аясына қарай өзіндік ерекшілігімен айқындалып, ал бес принцпке негізделген: 1)еңбектің күрделігі. Күрделі біліктілікті еңбек жай еңбекке қарағанда молдау құнды құрайды және оған еңбекақы жоғары болуы тиіс; 2) еңбек жағдайына қарай жіктеу. Еңбек жағдайы жеңіл және ауыр; қалыпты және зиянды болуы мүмкін. Сондықтан қалыпты жағдайда еңбек еткендерге қарағанда, ауыр әрі зиянды жұмыс істегендер жалаұыны көп алуы қажет; 3) еліміздің дамуын байқататын экономиканың ең қажетті салаларында басқаларына қарағанда өсім мен ақы төлеу жоғары болады; 4) экономикалық аудан мен аймақтың табиғи-климаттық жағдайының өзгешелігімен байланысты; 5) жұмыскер өзі еңбек ететін жердегі және жалпы ұжымның еңбек нәтижесімен байланысты. Жалақыны ұйымдастырудың негізгі принцптері тарифтік жүйеде бейнеленген. Еңбек сыйпатының сандық және сапалығын есепке ала отырып, тарифтік жүйе жалақыны ұйымдастырады және реттейді. Тарифтік жүйеге тарифтік-квалификациялық анықтама, тарифтік сетка және тарифтік өсім енеді
36) Жалакы жуйелері жане формалары.Накты жане туракты жалакы. Енбек баска ондіріс факторлары сиякты жалакы деп аталатын табыс акеледі.жалакы енбекке марапатталу ретінде корінеді.бул даусыз шындыкты барлык зерттеушілер мойындайды.бірак олардын жалакыны тусіндірудегі бірлігі осымен ітеді жане озгешеліктер туындайды.маркстік концепция біріншіден енбек болашак кунынын кайнар козі, сол себепті онын куны жок, тауар емес деп далелдейді. Бул мынаган негізделген , сатылатын енбек емес, жумысшынын енбекке деген кабілеттілігі, ягни жумысшы мен онын жан уясынын омір суру куралынын кунын аныктайтын жумыс куші корінеді. Екіншіден , жалакы ретінде енбектін барлык онімі емес, тек кажеттісі , ягни жумыс кушінін кунынын орнын толтыратыны толенеді.ушіншіден тауар кунында баска факторларындын да улесі корінеді. Сонымен жалакы бул жумыс кушінін бага жане кун формасында корініс беруі.жалакы номиналды жане накты болып болінеді. Наминалды жалакы деп жумысшыга озінін енбегі ушін толенетін акша сомасын айтады. Накты жалакы дегеніміз алынган акша сомасына толып жаткан омірлік игіліктер мен кызметтерді иемдену молшерімен олшенеді. Ол номиналды жалакмен тікелей байланыста жане тауар мен кызметтерге бага денгейіне кері байланыста тур. Жалакы екі формада болады; мерзімді және келісімді. Мерзімді жалакы жумыс узактыгымен аныкталады онын олшемі енбекті сагатына толем болып табылады. Келісімді толемде жалакы ондірілген онім колеміне байланысты болады.
37) Капитал нарыгы жане онын курылымы.Пайыз капитал меншік иесінің факторлык табысы ретінде. Бугінде Казакстанда болып жаткан отпелі кезен капиталдын алгашкы корлануымен тенестіріледі. Алайда осы процестердін арасында толық сәйкестік жок, сондыктан уксастык шартты. Капиталдын алгашкы корлануы тусінігі ен бірінші А.Смит енбнгінде кездескен, кейіннен К.Маркстін «Капиталында» зерттелген.онын алгашкы магынасы феодализмнен капитализмге отудін материалдык жагдайларын дайындауда болды. Нарыкты катынастарга кошкен кезде капитал созі жиі аталатын болады бірак капитал деп кез келген акшаны айтады. Рас, кандайда бір капитал болмасын оз козгалысын белгілі акша сомасы турінде бастайды. Алайда акшанын акшамен жане акшанын капитал ретіндегі айырмашылыгы бар . акшалар оз бетінше капитал бола алмайды. Акшанын капиталга айналуынын басты шарты акша иегерінін нарыкта сондай тауарды табу мумкіндігі болып , ол жанаша кунды жасауга кабілетті , оданда коп озінін бай тургысынын кунды жасайды. Озінін басты енбегі капиталда К.Марк капиталдын бір катар аныктамасын берген. Кездейсок емес. Капиталдын бірінші томында капитал бул кұн. Капиталдын екінші томында капитал бул козгалыс екенін далелдейді. Капиталдын ушінші томында капитал бул зат емес, ол адамдар арасындагы белгілі когамдык катынастар екенін айткан.
38) Багалы кагаздар турлері. Багалы кагаздар рыногы.Багалы кагаздар иесіне табыс әкелетін, онын кәсіп орын мүліктеріне катысы барлыгын куәландыратын коммерциялык документ. Багалы кагаздар табысты иелеріне дивидентпен пайызы турінде әкелінеді.. Бағалы қағаздар рыногындағы негізгі қаржылық - акциялар мен мемлекеттік құнды қағаздар. Бағалы қағаздар нарығы сауда-саттық және өсімқорлық операциялардың іс-тәжірибесімен байланысты пайда болды. Олар алғашқы бағалы қағаздар - вексельдер мен коносаменттердің пайда болуына себепкер болды. Ал олар одан әрі мемлекеттің эмиссиялық қызметі мен акционерлік қоғамдардың пайда болуымен байланысты дамыды. Капиталдың бағалы қағаздарға кең ауқымды инвестициялануы XIX ғасырдың ортасында басталды. Бұл уақыт аралағында бағалы қағаздардың нарығы айтарлықтай дамыған болатын. Оның қатысушы топтары да анықталып үлгерді. Оның алғашқы қатысушылары - банк иелері мен жеке трейдерлер ретінде алға шыққан жеке тұлғалар, содан кейінгісі заңды тұлғалар. Қр президентінін «багалы кагадар жане кор биржасы туралы» 1996 жылга 21 сәуірдегі жарлыгыны байланысты елімізде багалы кагаздар нарыгы айналымына акция, облегация, мемлекеттік казыналык міндеттемелер, жинак пен дипозит, сертификаттар жане вексел жіберіледі. Акция акционерлік кагамнын мулкіне белгілі пайызды салганын куаттайтын багалы кагаз және онын иесіне пайданын бір болігін дивидент турінде алу кукыгын береді.
39) Пайда мәні. Пайданын негізгі тусініктемелері. Пайданын кайнар козін тусіндіру талпынысынын алгашкылары болып 15- 17 ғғ мерканталистер жасаган.олардын ойлауынша пайда сырткы саудада туындаган. Тауарды шет елде жогары багамен сату аркылы адамдар пайда табады. Пайда теориясына экономикалык теорияя классиктері А.Смит пен Д.Рикардо субелі улес косты. Пайданын кайнар козін олар ондірістен таба білді. А.смит озінін басты енбегі «табигатты зерттеу жане халыктар байлыгынын себептері» деген енбекткрінде былай деген: «жумысшылардын материалга коскан кунынын озі екі болшекке болінеді: біреуі олардын жалакысын толеуде, екіншісі кәсіпкердін пайдасын толеуде кетеді». А.Смит пайданы кәсіпкердін жалдамалы жумысшы енбегі оніммен шегеру ретінде карастырган. А.Смит ойын былай корытындылаган: пайда бул жумысшышын толенбеген енгбегі, алайда онын корытындылары карама кайшылыкта болды. Д.Рикордо озінін пайдага коз карасын «саяси экономия және салык салуды бастау» деген енбегінде баяндаган, онда ол жалакы молшері мен пайда бір біріне кері катынаста болатындыгын дәлелдеуге тырыскан, «пайданын жогарлауы немесе томендеуі, жалакынын томен немесе жогары болуымен байланыстыгын айткан. Демек Д.Рикардонын айтуынша пайда бул жумысшылар ондірген косымша
40) Жер нарығы, жер рентасы және оның түрлері. Жер бағасы. Жер және оның қойнауы үш факторының бірі бола отырып, рента деп аталатын табыс әкеледі. Жер рентасының табиғаты жердің экономикалық ресурс ретіндегі ерекшеліктерімен және жерді пайдалану қатынастарымен байланысты. Жер - бірегей өндіріс құралы: сан жағынан ол шектелген, оны жасанды түрде ұдайы өндіру мүмкін емес; жер учаскілер құнарлығы жағынан бір-біріне ұқсамайды, яғни олардың табиғи өндіргіш күштері өзгеше болады. Жерді пайдалану экономикалық қатынастардың әртүрлі жүйесімен реттеледі. Экономикалық ресурс ретінде жер еңбек нәтижесі емес яғни оның өндіріс шығындары жоқ. Жер табиғаттың сыйлығы. Жердің саны шектелген, сондықтан жер тәжірибеде қайда пайдаланса да оның ұсынысы мүлде икемді емес. Бұл жер нарығында тек сұраныс қана белсенді екенін көрсетеді. Жерге сұраныс өзгерістерінің нәтижесі шамалы болғандықтан, оны пайдаланғанда осы ресурстың иесі белгілейтін баға шешуші роль атқарады.. Нарықтық экономиканың субъектісіне меншік иесінің екі типі жатады-толық меншік иесі және тұтыну меншік иесі. Жердің шектеулі және оны ұдайы өндірудің мүмкін еместігі, жер монополиясының екі түрлі болуын тудырады. Толық меншік иесі жерге өзінің жеке меншік монополиясын жүргізеді: кәсіпкерге оның капмталын өз жеріне әкеліп пайдалануға рұқсат ету етпеуге ерікті болады. Жал туралы келісім жасалған соң жерді нақты пайдаланушы белгіленеді. Оның жердің осы учаскісінде шаруашылық жүргізуге монополиялық құқы болады. Жеке меншік монополиясы абсолюттік жер рентасын тудырады, жерге шаруашылық монополиясы – дифференциялық жер рентасын тудырады. Рента – меншікке келетін табыстың бір түрі,капиталды жерге пайдалану құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның көлемі жалға беру келісімінде белгіленеді.
4
1)
Негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштер.Макроэк\қ
теорияны зерттеу мақсаты бұл экономиканы
қалыптастыру механизімінің түсінігі
б.т. эконо\қ көрсеткіштер эко\қ саясатта,
эк\қ талдау және бағалау үшін жиі қолд\ды.
ЖҰӨ азаматтар табыстарының жиынтығын
ж\е өндіріс тауарлары мен қызметтер
үшін жұмсалған жалпы шығын көлемін
сипаттайды. ЖҰӨ эк\а көрсет\ң ең нақтысы
деп есептеледі. ЖҰӨ-ді төмендегідей
бөліктерге бөліп көрсетуге б\ды: 1)
барлық э\қ агенттер табысының жиынтығы.
2) өндіріс тауарлары мен көрсетілген
қызмет\ң жалпы шығын көлемі. ЖҰӨ-э\ка
жағдайын сипаттайды, себебі адамдар аз
табыстарға қарағанда үлкен табыстарды
көбірек қабылдайды. Яғни өндіріс
тауарлары мен көрсетілген қызмет көлемі
жоғарылаған сайын, өзіндік қанағаттандыру
дәрежесінің деңгейі,өндірістік ж\е
мемл\к тұтыну деңгейі жоғары б\ды.
ЖҰӨ-эк\дағы табыс пен өндірістегі шығын
көлемін бірдей өлшейді. Себебі бұл
өлшемдер соңында бірдей болады. Жалпы,
э\ка үшін табыс көлемі шығын көлеміне
тең болу керек. Бұған көз жеткізу үшін,біз
ұлттық есепшотты, ЖҰӨ стат\қ жүйе өлшемін
ж\е басқа да сонымен байланысты
көрсеткіштерге талдау жасап, оқып
үйренуіміз керек.
42) Жинақталған сұраныс (АD) бұл ұлттық өндірістің нақты көлемі тұтынушының, кәсіпорынның, мемлекеттің кез келген баға деңгейінде сатып алуы. АD тауар рыногында ұсынылған соңғы тауарға және қызметке барлық сұраныс қосындысын көрсетеді. AD=c+i+gp+x; с үй шаруашылының жиынтық сұранысы; і капитал құралдарына сұраныс; gp мемлекет тарапынан тауарға және қызметке сұраныс; х таза экспорт, шетелдің отандық тауарға сұранысымен, отанның шетелдік тауарына сұранысы арасындағы айырымы. Жинақталған ұсыныс(AS) бұл әртүрлі баға деңгейінде ұсынуға мүмкін тауар мен қызметтің жалпы саны, AS жалпы ұлттық өнімге тең немесе ұлттық табыс көлеміне теңестіруге болады AS=ЖҰӨ немесе AS=ҰТ. Жинақталған ұсыныс баға деңгеиіне тәуелді. Өте жоғары баға өндіріс тауарын және оған ұсынысты ынталандырады.. Ал, өте төмен баға керісінше өндіріске және тауарға ұсынысты қысқартады. Жиынтық ұсынысына тек қана бағалық факторлар ғана емес, сонымен бірге бағалық емес емес факторлар да ықпал етеді. Егер бағалық факторлар жинақталған ұсыныс қисығының қозғалысын көрсетпесе, онда бағалық емес факторлар қисықты оңға жылжытады, шығынды азайтқанда солға олар көбейгені. Егер жинақталған сұраныс жинақталған ұсынысқа тең болса, тауар нарығында тепе-теңдік орнайды. Бірақ нақты өмірде ол бұзылады.
43) Экономикалық цикл. Циклдың алуан түрлілігі. Экономикалық цикл- кезеңдік көтерілу, өрлеу және іскерлік белсенділік басылуымен көрінеді, мүмкін болатын барлық ұсыныс пен сұраныстың сәйкессіздік формаларында айқындалады.Цикл суретінде тербелудің болу нәтижесі әр түрлі экономикалық белсенділік көрсеткіштерін көрсетеді: ЖҰӨ өсу қарқыны, жалпы сату көлемі, жалпы баға деңгейі, жұмыссыздық көлемі және т.б.Негізгі цикл болып ЖҰӨ өсу қарқыны теңселуі кезінде экономикалық жүйе төрт фазадан тұрады: жандану,өрлеу,бум(ағылшын тілінен аударғанда « гүлдену,тез көтерілу немесе дүрбелең»), депрессия, төмендеу, күйзеліс.
А-максималды басылу нүкте, Б-шынға көтерілу нүкте.Төмендеу,күйзеліс сипаттамасы:-Алдымен қор жойылады, сосын өндірістік инвестиция қысқарады; -Еңбекке сұраныс түседі;-Тауар бағасы өсуі төмендейді немесе баяулайды;-Табыстың тез түсуі байқалады немесе несиеге сұраныс әлсізденеді, проценттік ставка төмендейді.Максималды басылу –максималды басылу нүктесінде болады. Басылу фазасында рецессия және депрессия болып бөлінеді,Рецессия(күйреу)-бұл ұлттық өндіріс көлемінің басылуы, 6ай және одан әрі жалғасады.Депрессия(күйзеліс)-бұл жоғары жұмыссыздықтың өсуімен біраз жылға созылатын ұлттық өндіріс көлемінің басылуы.Өрлеу сипаттамасы басылудың қарама-қайшы жағы барлық болып жатқан құбылыс, қарама-қарсы бағытта жүреді. Гұлдену сипаттамасы-іскерлік белсенділік шыңы. Экономика өз мүмкіндігінің шегінде жұмыс істейді, инвестиция және сатып алушының шығыны өте жоғары, товарға және қызметке сұраныс өсуі бағаны өсіреді.Қор жойылады, жұмысшы күшіне сұраныс көбейеді. Мұның бәрі, келесі фазасы іс циклының басылу кезеңіне әкеледі. Барлық экономикалық дағдарыстар ұдайы өндіріс жүрісінің тез бұзылуынан басталады, оған өндіріс аралық(рыноктағы тауар сұранысы) және халық тұтынуы (төлем мүмкіндік сұранысы) баланстарының тең еместігінен пайда болады.Сондықтан өндіріс тұтынуды қуып жетуі еді, ал төлем сұранысы өндірісті қуып жетеді. Бірінші жағдайда- дағдарыс артық өндірісте, ал екіншіде-дағдарыс өндіріс жетілмегендігі.90-жылдары ерекшелігі құрылымдық дағдарыстар болды: мұнайға, энергетикаға, шикізатқа, валюталық, азық-түліктік. Құрылымдық дағдарыстар: жалпы азық-түлік өндірісіне үлкен ықпал етеді, циклдық дамудың дәстүрлік картинасын өзгертеді.Ауыл шаруашылығында циклдық даму негізгі орын алады. Аграрлық дағдарыстар пайда болады.Аграрлық дағдарыстың пайда болуының негізгі формалары: ауыл шаруашылығының тауарының сатылмаған запасының өсуі, оларға бағаның түсуі, өндіріс көлемі қысқаруы, жұмыссыздық өсуі, еңбекақы түсуі. Азық-түлікке қарағанда аграрлық дағдарыс көбіне ұзақ және тоқырамалары болады, циклдық сипаттамасы болмайды. Рыноктық экономикасы дамыған елдер артық өндіру дағдарысымен күресу тәсілдерін шығаруда. Негізгі ролі фискальді және монетарлы саясатты мемлекеттік органдарға бұру.
44) Мемлекеттің циклға қарсы шаралары. Гүлдену кезеңіндегі маңызды дағдарысқа қарсы саясаттар: Қаржы-несие саясаты: есеп ставкасын көтеру, ашық рынокта мемлекеттік бағалы қағаздарды сату.Фискальды саясат мемлекеттік бюджет есебін қысқарту, салық ставкасын көтеру. Еңбекақы және тариф саясаты, еңбекақыны төмендету.Мемлекеттік инвестиция саясаты: мемлекеттік құрылысты тежеу. Тоқырау кезіндегі дағдарысқа қарсы аса маңызды саясат:Қаржы-несие саясаты: есеп ставкасы төмендеуі, ашық рынокта мемлекеттік бағалы қағаз сатып алу.Фискальды саясат: мемлекеттік бюджеттің қосымша шығыны, салық ставкасы төмендету.Еңбек ақы және тариф саясаты: еңбекақыны көтеру.Мемлекеттік инвестиция саясаты: инвестициялық бағдарламаның тезірек жүзеге асуы.Қорытынды: Өрлеу кезеңінде мемлекеттің мақсаты экономикалық қызудан сақтап қалу, іскерлік белсенділікті ұстамды жүргізу.Күйзеліс кезеңінде мемлекеттің барлық шарасы құрылымдық іскерлік белсенділікке бағытталады.Таңдалып алынған реттеу өлшеміне қарай, жалпы қазіргі рыноктық шаруашылық дәстүрлі схемаға сәйкес келмейді.Барлық фазаларда ашық сипаттама жоқ, фазаның бірінен екіншісіне бірқалыпты өтіп отырады.
45.Жұмыссыздық :мазмұны,себептері мен формалары.Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбеккке жарамды халықтың өндірісте жұмыспен қамтылмауы.Жұмыс істейтін адам – үй шаруасымен немесе оқуме шұғылданбайтын, апта бойы жұмыс істейтін адамдар. Егерде азамат жаңа жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни уақытша босатылса немесе жұмыс іздеп жүрсе, онда ол – жұмыссыз деп саналады. Жұмыс күші – жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы.Жұмыссыздық деңгейі – бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың пайыз түріндегі анықталуы. Жұмыссыздық денгейі=(жұмыссыздар саны/жұмыс күшінің жалпы саны)*100% Толық жұмыс бастылық түсінігі – бұл еңбек нарығындағы жиынтық жұмыс бастылықтың қосымша жұмыс күшіне сұраныстың өсуіне әсер етпейтін жағдайы. Толық жұмыс бастылық ұғымы болмайды. Толық жұмыстылық – бұл кезеңдік жұмыссыздықтың болмау.Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі – толық жұмыстылық жағдайындағы жұмыссыздық деңгейі.Американдық экономист А.Оукен жұмыссыздықтың нормасы мен ЖҰӨ-нің жоғалуының арасындағы қатынастың заңдылығын бекітті: жұмыссыздықтың нақты нормасының оның табиғи нормасынан 1 %-қа асуы ЖҰӨ өсім қарқынының 2,5 %-қа төменлеуіне әкеледі.Жұмыссыздық деңгейі оның табиғи нормасына тең болса, тиімді толық жұмысбастылық туралы айтылады. Бұл түсінік жұмысбастылық пен жұмыссыздық арасындағы оптималды қатынасты білдіреді.
46.Мемлекеттің жұмыс бастылық саясаты және оның Қазақстандағы ерекшеліктері. Әлемдік тәжірибеде жұмыс бастылықтың деңгейіне әсер етудің 3 негізгі бағыты қарастырылады: 1) жұмыссыздарды жұмысқа тұрғызу және кадрларды даярлау мен қайта даярлауда қолдау көрсетеді; 2) икемді еңбек нарығы мен еңбек қатынастарын құқықтық қамсыздандыруды құруды ынталандыру; 3) жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау.ҚР-да осы уақытқа дейін еңбек нарығы болған жоқ. Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс сәйкестігінің жалпыға ортақ формасы. Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары алады. Еңбек биржасы – бұл тұрақты негізде қызмет жасайтын мекеме. Мұндай еңбекті жалдау кезінде, жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы делдалдық іс-әрекет жүзеге асады.ҚР-да 1991 жылдан бастап жұмыс атқарады. Еңбек биржасының мақсаты – жұмыссыздарға көмек көрсету. Негізгі қызметі – еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды зерттей білу, жұмыссыздар санын есепке алу, бос жұмыс орнын тіркеу, жұмысты ауыстыратын және жұмысқа тұрғысы келетін адамдарға ақпарат беру, жұмыс іздеген мамандарды оқытуды ұйымдастыру және жаңа дайындықтан өткізу, жастар арасында кәсіби бағдар жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру, кезінде делдалдық іс атқару ж/е жұмыссыздарға жәрдемақы төлеу. Жұмыспен қамтудың жаңа стратегиясы. 1.Үкіметке облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдерімен бірлесіп, 2011 жылдың 1 мамырына дейін халықты еңбекпен қамту жөнінен қағидатты түрде жаңа бағдарлама әзірлеуді тапсырамын.2.Үкімет бизнес-қауымдастықпен бірлесіп индустриялық нысандарда жұмыс істегісі келетіндер үшін тегін кәсіптік оқу ұсынуы керек.3.Әрбір қазақстандықтың елді ауқымды индустрияландыруға қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет.4.Кезінде мен дағдарысқа қарсы «Жол картасы» бағдарламасы әрбір қазақстандықтың отбасына дейін жететін болсын деген міндет қойдым..5.Осы тәжірибені пайдалана отырып, қазіргі уақытта жұмысты индустрияландыру шынымен де бүкілхалықтық сипат алып, әрбір қазақстандықтың ісі болатындай етіп құру қажет.6.Өз өмірлерін ауылмен байланыстарғандар үшін Үкімет жергілікті билік органдарымен бірлесіп, селолық кәсіпкерлікті дамыту жөнінен шаралар кешенін әзірлеуге тиіс.7.Енді бұл жұмыстар Елдің 2020 жылға дейінгі аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамдық схемасы шеңберінде одан әрі жалғасатын болады.8.Даму әлеуеті жоғары елді мекендерде селолық инфрақұрылымдар дамытылып, суаратын суларға, микронесиелеу бағдарламалары мен табиғи гранттарға қолжетімділік кеңейтіліп, кәсіпкерлік дағдыларына үйрету ұйымдастырылады..9.Бүгінде рыноктағы олардың саны бір мың екі жүздей және олар халыққа сомасы 16 миллиард теңге болатын 110 мың несиелер берді.Дегенмен, олар негізінен айтарлықтай жоғары мөлшерлемемен тұтынушылық мақсаттарға жұмсалуда.10.Ахуалды өзгертіп, тұтынуға емес, еңбекпен қамту жағына басымдық беру керек.Сондықтан Үкіметке қаржы реттеушілермен бірігіп, шұғыл түрде тиісті заң жобасы мен кешенді шаралар жасауды тапсырамын.Үстіміздегі жылы қосымша 3 миллиард теңге қарастырылсын.11.2012-2015 жылдары бұл қаржыландыру жыл сайын 10-15 миллиард теңгеге көбейтілсін.12.Мемлекеттік желі бойынша берілген микронесиелердің барлық 100 пайызы тек өз ісін ұйымдастыруға ғана жұмсалуы тиіс.13.Жоғарыда айтылған мал шаруашылығын дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру ондаған мың ауыл тұрғындарына жұмыс тауып береді. 14.Үкіметке алдағы жылдан мотивациялы ақшалай төлемдерге көшуді тапсырамын.15.Басты мәселе – масылдықты еңсеру.Жұмыссызға жұмыссыз болғаны үшін емес, мамандық алу үшін грант берілетін болады.16.Кедейшілік проблемаларын мемлекеттік жәрдемақы есебінен жұмсарту емес, шешу керек.17.Мемлекет тек объективті тұрғыдан еңбекке қабілетсіздер мен аз қамтамасыз етілгендерге ғана көмектесетін болады.
47. Инфляция – экономикадағы жалпы баға деңгейінің тұрақты көтерілуінен ақшаның құнсыздану процесі.Инфляцияның себептері:1.Тауардан ақша жиынының асып түсуі2.Ақша эмиссиясы 3.Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы4.Экономиканың милитарландырылуы5.Халықтың болжамы6.Экономиканың сәйкеспеушілігі7.Экономиканың жұмсалса сипаттамасы8.Жалақы – баға бұрылымы 9.Кәсіпорындардың монополизміИнфляция типтері: 1) ашық – бағаның тұрақты көтерілуі; басыңқы – тауардың жоғалуы. Басыңқы ифл-да бағаны мемлекет реттейді.Ашық ифл-я 3 белгі б/ша жіктеледі:1.бағаның өсу қарқыны; 2.әр түрлі тауар топтары б/ша бағаның өсу деңгейінің алшақтауы;3.инфляцияның күтілуі және алдын – ала болжануы.1 белгі тұрғысынан 3ке бөлінеді:1. баяу: баға баяу жылына 10 % өзгереді. 2.галопирленген: бағаның өсуі жылына 100%.3. гиперинфляция: бағаның өсуі 1000 %-тен жоғары.2 белгі тұрғысынан 2 түрге ажыратылады:1.тең инф-да әр тауардың бағасы бір – біріне қатысты үнемі өзгеріп тұрады.2.тең емес инф-я.3 белгі тұрғысынан:1.күтілетін: күтілу факторы инф-я салдарынан білінеді.Егер фирмалар мен халық келесі жылы баға 5 есе өсетінің білсе, онда тиімді нарық жағдайында олар келесі жылы өздерінің тауар бағасын 5 есе көтереді ж/е ешкім зардап шекпейді.2.күтілмейтін инф-я: бағаның 10%-ке өсуі экономикалық жағдайды күрт нашарлатады.2)Сұраныс инф-я:сұраныс пен ұсыныс тепе – теңдігі сұраныс жағынан бұзылады.Мұндай жағдай толық жұмыспен қамтылуда, жалақының өсуінде пайда болады.Бұдан жинақталған сұраныс артық болады. Бұл бағаның өсуіне итермелейді.Ұсыныс инф-я: өндіріс шығынының өсуіне б/ты бағаның өсуі. Бұның салдары: жалақының өсуіне ж/е энергия мен шикізатқа бағаны көтереді. 2006 жылғы қаңтар – шілдеде ҚР-да инфляция деңгейі 5,1% болды.
48. Инфляцияның әлеуметтік – экономикалық зардаптары..Инфляцияның зардаптары:Жағымды:Экономикаға біркелкі инфляция пайдалы: ақша жиынының өсуі –іскерлік белсенділік-инвестициялардың өсуі-экономикалық өсу.Жағымсыз:Халықтың тіршілік деңгейінің төмендеуі: жеке жинақ ақшаның нақты құндылығының төмендеуі, ағымдағы табыстардың құлдырауы:1.Кәсіпкерлік қызмет деңгейінің төмендеуі2.Капиталды өндірістің нақты саласынан айналым саласына шығару3.Экономикадағы үйлесімсіздікті күшейтеді4.Ұзақ мерзімді инвестцияларға ынталандыру жойылады5.Ақша – несие жүйесінің жұмыс істеуін бұзады, оның қорларын азайтады6.Экспорт азайып, импорт өседі7.Мемлекет қарызы көбейеді8.Валюталық дағдарыс күшейеді9.Халықтың рухани жағдайы нашарлайды
49. Инфляцияға қарсы саясат және Қазақстандағы ерекшеліктері.Экономикалық саясатта инфляцияға қарсы екі тәсіл бар:бірі инфляцияға бейімділікті қарастырса екіншісі –оның антиинфляциялық шараларын жояды.Бейімділік шаралары :табыс индексациясы және баға деңгейін бақылау.Жеке деңгейде табыс индексациясы кәсіподақтың кәсіпкермен ұжымдық келісім шарт жасаумен жүргізіледі.Табыс индексациясының саясаты мемлекеттік кешенде мемлекеттік қызметкерлердің,студенттердің,әскерлердің жеке кешендегі адамдармен салыстырғанда нашарлатпау мақсатын қойған.Екінші әдіс-экономикалық құлдырау мен жұмыссыздықтың өсуі арқылы белсенді түрде инфляцияны төмендету стратегиясы.бұл жолдың экономикалық әлеуметтік шығыны зор бірақ тиімді.Мемлекеттің инфл-ямен күресу әдістері тікелей ж/е жанама болады.Көп жағдайда келесі заңдылық орындалады:төтенше дағдарыстық жағдайда мемлекеттің экономикалық процестеріне араласуының қажеттілігі туындайды.Ақша бірлігінің төлем қабілеттілігін тікелей реттеу Қаржы министрлігімен жүзеге асырылады ж/е келесі құралдарды қамтиды: 1. Несиелерді бөлу ж/е оларды реттеу;2. Тарифтер мен бағаларды реттеу;3. Жалақы шегін реттеу;4. Сыртқы сауда мен валюта курсын реттеу;Жанама әдістерді елдің Орталық банкі келесі құралдардың көмегімен жалпы ақша массасын реттеу арқылы жүргізеді:1.Ақша эмиссиясын реттеу;2.Пайыздық есептік мөлшерлемені реттеу;3.Міндетті резервтеу талаптарын реттеу;5.Ашық бағалы қағаздар н.арығындағы операцияларды реттеу.
50. Нарыктык экономикадагы мемлекеттін экономикадагы кызметтері.Мемлекет пен нарыктын озара катынасы нарыктык когамда манызды мәселелердің бірі,Себебі бұл экономикалық жүйеде мемлекет ерекше қызметтерді атқарады.Шаруашылық байланыстарын интернационализациялау мемлекеттің экономиканы реттеуіндегі рөлін кушейтуде объективті жағдайлар жасайды.экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі ұзаққа созылған эволюцияның жемісі,бұл істі жүзеге асыруда оны реттеудің экономикалық механизмдері өзгеріп отырды.Кез келген экономикалық жүйесіндегі мемлекеттің рөлі оның қызметтері арқылы байқалады.Экономикалық қызметтің түрлері өте көп,сондықтан оны топтап,негізгі блоктарға біріктіру қажет;Біріншіден, нарық жағдайында мемлекет мына қызметтерді өз мойнына алады; стратегиялық, экономиклық, құрылымдық, техникалық,әлеуметтік, демографиялық болжау мен жоспарлауды.Экономиканы реттеудің тікелей және жанама қызметін де атқарады.Осы аталған нәрселердің барлығының қызметін тек қана мемлекет өткеруі мүмкін;Екіншіден,мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады. Ол қоғамға қажет мемлекеттік кәспорын (когамдык пен шаруашылык есептегі) мен ондірістік және әлеуметтік инфракурылымды жасайды. Ушіншіден, нарыктык жуйе калыпты кызметін камтамасыз ету. Сатып алушы мен кәсіпкер мудделерін коргау, стандарт кызметін куру, онім сапасы мен салмагын олшеу, бәсекені колдай отырып, нарыктык экономикада монопализмнін болуына барынша курес жургізу, ол ушін белгілі құқықтық база жасалады. Мемлекет бұл жагдайда өзіне қоғамдық әрбір қызметін алғаны жөн. Төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау мен өткеру қызметін атқаруды бюджет саясатынын көмегімен ұлттық табысты үлестіру арқылы жүргізеді. Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне алады.
51. экономиканы Мемлекеттік реттеу формалары мен әдістері. Нарықты реттеу тәсілдері-бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы өндіріс процесінде мақсатты бағыт беру әдісін айтамыз. Ол нарық механизм қызметіне қалыпты жағдайды қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеуші субъетілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай класификациялаймыз: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ол нарықтық тепе-теңдікке әсер ету әдісіне қарай – тікелей және жанама. Реттеудің тікелей тәсілі экономикалық процестің өзіне және оның параметріне өктем әсер етуәмен байланысты. Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраным төлем қабілеттілігінің қалып тасуы үшін және халық шаруашылығы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатын әдістер жатады. Бұл жерде әңгіме жалпы мемлекеттің қызметі жайлы емес, мемлекеттің дұрыс әлеуметтік атмосфера жасауды қолдану тәсілі жайлы болып отыр. Ол нарық қызметінің тиімді жүзеге асуына ықпал жасайды. Бұл жағынан бәсекені дамыту үшін экономиканы монополиялау шараларына қатысты болса, екінші жағынан, төлем қабілеттілігі жағдайын сақтау үшін трғындарды әлеуметтік қорғау саясатын жүргізеді. Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанмен, бірақ барлық шаруашылық субъектілерніне міндетті болады. Мемлекеттік реттеудің ең мағызды инструментіне мыналар жатады: 1)фискалды саясат- ол мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді қамтиды.2) ақша-несие саясаты. Мемлекет нарықты салалық және аймақтық мәселелерді шешу үшін арнайы мемлекеттік бағдарлама негізніде мақсаттық жеңіл несие береді. Несиені реттеудің төмендегідей түрлері жиі қолданылады:экономикалық банктің есептеу ставкасының өзгеуі; ашық нарықтағы операция. 3) баға мен абысты реттеу саясаты. Фискалды және несие саясаты тәсілдері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып қалады. Сондықтан мемлекет көбірек тікелей құралға жүгінеді. 4) әлеуметтік саясат өзіне табысты индексациялау төменгі өмір сүру деңгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей тпқа көмек көрсету бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады. Оларды қарқынды инфляция салдарынан қорғауға көмектеседі.5) сырқы экономикалық реттеуге мыналар жатады: мемелекеттің сауда саясаты, валюталық курсты басқару, сыртқы сауда тарифтер жүйесі, квота, лицензия. Осы мақсатқа мемлекет баға мен табыстың өсуіне максимальді шектеуді белгілеп, кейде оны уақытша ұлғафын тоқтатады.6) әкімшілік реттеу әт түрлі бақылау шараларын жүзеге асырады. Олар арнайы кейбір оқшауланған салаларға байланысты қолданылады.7) қысқа мерзімді реттеу ұдайы өндіріске сондай мақсатпен әсер етеді, себебі бірнеше айдың ішінде нәтиже алуы керек.Алдына қойған мақсаты экономикалық циклдық ағымдағы фазасының іс-әрекетін өзгертуге әрекет жасау.
52. Мемлекеттік реттеудің кейнстік және монетарлық үлгілері. Монетаризм-экономикалық концепция, бұл макроэкономикалық талдаудың негізгі құралы ретінде, айналымдағы ақшаны қарастырады. Монетаризм XX ғ 50 жылдарында пайда болды. Оның мәні екі түрлі тезиске келеді:ақша экономикада басты рөлді ойнайды; орталық банк ақша ұсынысына,яғни айналымдағы ақша санына әсер етеді.Қазіргі заманғы монетаризмге ақшаның кейнсиандық және неокейнсиандық бәсекелес теориялары бар. Кейнстік теория ақшаға сұранысты анықтау үшін экономикалық тұлға тетіктеріне сүйенеді, яғни ол тұлға байлығының бір бөлігін ликвитті ақшалай актив нысанында сақтауғы ықпал жатпайды. Монетаризм мен кейнстік теориясының арасындағы негізгі айырмашылық келесіде болады: мемлекеттің реттеуші рөліне сүйенетін кейнстік теориядан айырмашылығы монетаристтер ескі классикалық мектепке жақын тұрады және ақша массасын реттеуге мемлекеттің араласуына қарсы пікір айтады. Кейнсиандық ілім жорамалы бойынша, ақша ұсынысының өзгеруі проценттік мөлшердің өзгеруіне әкеліп, содан кейін – инвестициялық сұраныс және тек мультипликатор арқылы номиналды ЖҰӨ өзгеруіне әкеледі. Монетарлық бағдар бойынша, ұзақ мерзімді саясатты мемлекет негізделген тұрақты түрде ақша массасының өсуін қамтамасыз етіп отырады. Монетарлық бағдардың кейнсиандық ілімдерден пікір айырмашылығы: ақша ұсынысының өсуі негативті салдарға әкеліп соқтырады. Егер ақша ұсынысы өссе, сұраныс төмендейді, бұл ақша ұсынысының өсуіне әсер етпейді. Нәтижесінде экономика «ликвидті қақпанға» түсіп, ақша санымен номиналды ЖҰӨ арасындағы байланыстың себеп-салдарлы шынжыры үзіледі.Сондықтан кейнсиансттердің монетаристерден айырмашылығы, кейнсианистер экономикалық тұрақтылығының негізгі құралы ақша емес – фискальді саясат деп есептейді.
53. Жұмыссыздықтың әлеуметтік - экономикалық зардабы, Оукен заңы. Кез-келген жұмыссыздықтың болуы-қоғам үшін ең ауыр экономикалық және әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікір бойынша, адамды жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырлуды психологиялық зақым ретінде бағалап, тек ең жақыны туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс деңгейінде қаралады.Жұмыссыздық деңгейін есептеу төменднгідей формуламен анықталады:ЖБ=ЖС/ЖК*100 мұндағы – ЖБ-жұмыссыз-қ деңгейі, ЖС – жұмыссыздар саны, ЖК – жұмыс күші саны. Жұмыссыздық қоғамңа көптеген зиян келтіреді, инфляцияның өсуіне ықпал жасайды, сондықтан еңбекке қабілетті адамдардың бар бөлігі өнім өндіруге өатыса алмайды. Сөйтіп олар жұмыспен қамтылмағандықтан ақшалай жұмыссыздыққа ақы алады, осыдан барып мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігі өсе түседі. Кез келген жұмыссыздың деңгейімен байланысты болатын эконмикалық зиянды анықтау үшін, әлемдік практикада Оукен заңы қлоданылады. Бұл заң Американ экономисі Артур Оукеннің (1724-1780ж.ж) есімімен аталған. Осы заң математикалық тұрғыдан жұмыссыздық деңгейі мен жалпы ұлттық өнім ЖҰӨ көлемін төмендеуі арасындағы байланысты көрсетеді. Егер жұмыссыздықтың сандық деңгейі табиғи деңгейден 1%-ға асса, онда ЖҰӨ көлемін төмендеуі 2,5% құрайды.Осы 2,5 санымыз – Оукен коэффициенті болып табылады . Мына 1/2,5 қатынасы,ғ бұл жұмыссыздықтың ЖҰӨ көлемін төмендеуіне қатынасы болып табылады және жұммысдықпен байланысты өнімнің абсолюттік зиянын анықтауға көмектеседі.
54. Мемлекеттік бюджет құрылымы.ҚР-ның мемлекеттік бюджеті.Мемлекеттік бюджет-мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары.Ол мемлекеттің шығын мен табыстарының балансы. Бюджет- табыс пен шығыстың тепе-теңдігі (смета, баланс).Егер шығындар табыстан асып кетсе бюджет тапшылығы пайда болады.Бюджет тапшылығын жою үшін табыс бөлігін қысқартқан жөн.Бюджет табыс пен шығыстың айырмашылығын жабу үшін мемлекетпен қиыстыру вариантына көшеді.Демек,мемлекет үлтттық банк несие қорының тұрғындардың халықтық банктегі салымының сақтандыру қоғамдары қорының белгіленген бөлігін алып отырады.Осы сомалар мемлекеттік қарызды құрайды.Бұл мемлекеттің ішкі қарызы.Мемлекеттің ішкі қарызынан басқа сыртқы қарызы да болады.Бюджет тапшылығын бәсеңдету үшін мемлекет тек қана ішккі мүмкіндіктермен ғана шектелмей,қайтару мақсатымен сыртқы займдар мүмкіндіктерін тде пайдаланады.Бұл меммлекеттің сыртқы қарызы.Қаржы жүйесінің негізгі буыны мемлекттік бюджет болып табылады.
55. Бюджет тапшылығы және оның себептері. Бюджет тапшылығын қаржыландыру әдістері.Бюджет- табыс пен шығыстың тепе-теңдігі (смета, баланс). Бюджеттің табысы: кәсіпорын табысына салық, сатудан түскен табысқа салық, жергілікті салық, сыртқы экономикалық қызметтен табыс, рента төлемдері, салықсыз табыс, табыс салығы, ссуда қорының құралы және т.б.Бюджеттің шығысы экономиканы, қоғамдық – мәдени бағдарламаны, ҒЗҰ және ҒТ бағдарламасын, қорғанысты, басқаруды, мақсатты бағдарламаны қаржыландыру, несие және басқа мемлекеттерге көмек.Мемлекеттік бюджеттің тапшылығының себебтер:1.Эконмикалык дағдарыс жағдайыында табыстың төмендеуі және ұлттык табыстың өсуінің азаюы2. Мемлекеттік бюджетке тусетін акциз салығының азаюы3.Бюджет шығысының өсуі4.Қаржы –экономикалык саясаттың тұрақсыздығы.Бюджет тапшылығын төмендету шаралары:1.Конверсия.2.Қаржыландырудан несие беруге өту.3.Зиянды кәсіпорындарға дотация беруді жою4.Салық салу жүйесін өзгерту .Бюджет тапшылығын жабатын 3 дәстүрлі амал бар:1.Мемлекеттік займ шығару2.Салық салудың қатңдығы;3.Ақша өндірісі немесе «сеньораж» ,яғни ақша басу.Экономикаық теорияда бюджет тапшылығын шешетін бірнеше тәсілдер бар:1.Бюджет жыл сайын балаиста болуы тиіс.Мұндай саясат антициклдық ағымды мәселені мемлекеттің қолын байлайды .Мәселен ,экономикада жұмыссыздық ұзақ жүруде, демек халық табыссы төмендеп, бюджетке салық кірісі де азаяды. Бюджеттің балансы үшін, үкімет салықты көтереді немесе мемлекет шығысты қысқартады, осы екі шараның байланысы қолданылады. Бірақ бұл шаралардың салдары жинақталған сұранысты қысқартады.Келесі мысал: елде инфляция делік . Ақша табысы жоғары және салық кірістері көп. Бюджет артықшылығын жоюүшін үкімет салықтытөмендетеді немесе мемлекеттік шығысты көбейтеді, екі шараның байланысын қолданады. Осының бәрі инфляцияны күшейтеді.
56. Нарықтық экономикадағы әлеуметтік саясат Әлеуметтік тәжірибеде көрсетілгендей, мемлекеттің реттеу шаралар жүйесі мен түрлері әрбір елде өте көп түрлі болып келеді. Бұл жүйенің өзіндік ерекшеліктері бар. Мемлекеттік реттеудің ең маңызды инструменттеріне мыналар жатады: 1) Фиксалды саясат2)Ақша несие саясаты3) Баға мен табыс рерттеу саясаты4)Әлеуметтік саясат өзіне табысты индексациялау төменгі өмір сүру денгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей топқа көмек көрсету бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады Оларды қарқынды инфлиация салдарынан қорғауға көмектеседі. Әлеуметтік саясат мынадай саналарды қамтиды:білім, медецина, мәдениет,көп балаларға көмектесу, тұрғындарды жұмыспен қамтылуы. 5сыртқы экономикалық реттеу 6Әкімшілік реттеу 7Қысқа мерзімді реттеу.
57.ҚР-дағы жаңа әлеуметтік саясатМен үш аса маңызды мемлекеттік бағдарламаларды – білім беру, денсаулық сақтау және тілдерді дамытубағдарламаларын бекіттім.1.жұмыспен қамтудың жаңа стратегиясын;2.тұрғын үй-коммуналдықшаруашылықты жаңғырту;3.халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету бағдарламаларын жасап, қабылдауды тапсырамын.2.1. Білім беру
● жоо-лардың инновациялық қызметке көшу тетігін қалыптастыру;
● білім берудің сапасын арттыру және қолжетімділігін кеңейту үшін білім беруге қолдау көрсетудің жаңа қаржылық-экономикалық құралдарын енгізу;
● техникалық және жоғары білім берудің деңгейлері үшін бүгінде Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі ипотекалық құрылыста жүзеге асырып отырғанға ұқсас жинақтау жүйесін әзірлеу.
Қазақстандықтарда мемлекеттен пайыздық бонустар ала отырып балаларын оқытуға қаржы жинаудың жаңа мүмкіндіктері пайда болуға тиіс.
● бизнес-қауымдастықтар мен жұмыс берушілер өкілдерін қатыстыра отырып Кәсіптік-техникалық кадрлар дайындау жөнінде ұлттық кеңес құру.
2.2. Денсаулық сақтау Қазақстанда халықтың мақсатты топтарының денсаулық жағдайын бақылаудың ұлттық бағдарламалары кешенін енгізу қажет.Бірінші кезекте, олар балалар, жасөспірімдер, бала туу жасындағы әйелдер.Ауыл тұрғындары үшін медициналық көмектің қолжетімділігін кеңейтуге айрықша назар аудару қажет.Өткен жылы жаңа әлеуметтік жоба – мамандандырылған емдеу-диагностикалық екі «Денсаулық» пойызы жұмысын бастады.Олар еліміздің ең шалғай түкпірлерінде ондаған мың адамдардың денсаулықтарын тексеріп, ем жасады.Қазақстан үшін көліктік медицина өте көкейкесті, сондықтан біз оны дамытатын боламыз.
2.3. Тілдерді дамытуБіздің міндетіміз – 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақстандықтар санын 80 пайызға дейін жеткізу.Ал 2020 жылға қарай олар кемінде 95 пайызды құрауы тиіс.Енді он жылдан кейін мектеп бітірушілердің 100 пайызы мемлекеттік тілді біліп шығатын болады.
2.4. Жұмыспен қамтудың жаңа стратегиясы.Үкімет бизнес-қауымдастықпен бірлесіп индустриялық нысандарда жұмыс істегісі келетіндер үшін тегін кәсіптік оқу ұсынуы керек.
Әрбір қазақстандықтың елді ауқымды индустрияландыруға қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет.
2.5. ТКШ-ны жаңғырту.Азаматтардың өмір сапасының озық көрсеткіші – тұрғын үй жайлылығының деңгейі.
2.6. Сапалы ауыз су.Қазақстандықтарды сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мәселелері – халықтың денсаулығын жақсартудың аса маңызды міндеті, сондықтан бұл біздің басымдығымыз болады.
58. Салық жүйесі.Салық-тұрғындар, кәсіпорын мен ұйымдардан занға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі.Мақсаты-кәсіпорын,тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту.Салық салудың принциптері:салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады,салық табыс мөлшері мен әл-ауқаттылық деңгейіне тәуелді.Салықтың қызметтері:фискалды /тіркелген/ немесе жұмылдыру қызметі. Осы қызметте мемлекеттік бюджеттік шығындарды қаржыландыру үшін салық жинайды.Бөлу қызметі,мемлекет қаржының қайта бөлуді әр түрлі топтардың арасында,территория,облыс,аудандар б/ша жүргізеді.Реттеуші қызметі,мемлекет салықтың көмегімен тұтыну ж/е қорлану арасындағы пропорцияны реттейді.Ынталандыру қызметі,мемлекет өндіріс пен техникалық прогрессті дамыту үшін әр түрлі ынтландыру шараларын жүзеге асырады.Шектеу қызметі,мемлекет салық саясаты арқылы кейбір өндіріс түрлерінің дамуын тежейді н/е шектейді.Бақылау қызметі,қаржы көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.Салық сипаты жағынан тікелей ж/е жанама болып бөлінеді.Тікелей салық мемлекет тарапынан кәсіпорын ж/е тұрғындар табыстарынан алынады.Жанама салықты мемлекет тікелей емес, баға арқылы айналдыра отырып алады.Оған-акциздер,кеден баж,қосымша құнға салынған салық жатады.Салыққа жеңілдіктер салық сияқты белгілі тәртіпке негізделген заң актілерімен айқындалады.Мынадай түрлері:салық объектісінің алынбайтын минимумы,кейбір адамдарды салық төлеуден босату,салық негізінен босату,салық несиесі ж/е т.б.Салық өсімі-салық салу бірлігіне деген мөлшері.Әдетте ол пайыз түрінде белгіленеді.Салық өсімі 3-ке бөл.:1/прогрессивті,2/пропорционалды,3/регрессивті.
59. Қазақстан салық жүйесінің ерекшелігі. Қ.Р.-да жалпы мемлекеттік ж/е жергілікті салықтар бар.Жалпы мемлекеттік салыққа:заңды ж/е жеке тұлғалардың айлығынан салық,қосымша құн,акциздер,бағалы қағаздар операцияларынан салық,арнайы төлемдер мен жер байлығын пайдаланғандар салығы.Жергілікті салықтарға заңды және жеке тұлғалар мүлкінің салығы., қозғалыс /транспорт/ құрал-жабдығы,кәсіпкерлікпен айналысатын заңды ж/е жеке тұлғаларды тіркеудегі алым.Еліміздегі экон.-қ саясат пен әлеуметтік жағдайды ескере отырып,салық салу тұжырымдамасы алдымен негізгі мынандай міндеттемелерді шешкені абзал:мемлекеттік б.-ң тұрақтылығы мен таластылығы,антиинфляциялық механизмді қалыптастыру ж/е меншік пен валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету,кең масштабты инвестицияны қалыптастыру,меншік түріне қарамай барлық шаруашылық субъектісінің іскерлік белсенділігін барынша ынталандырады.