5. Сот билігінің түсінігі және оның қоғамдағы рөлі.

Барлық елдерде әртүрлі заң органдары бар: тергеу, прокуратура, нотариат, адвокатура және т.б. Олар спецификалық формаларда басқарушылық қызмет атқарады. Олардың ішінде мемлекетік билік тармағының бірі сот билігі, яғни сот ерекше орын алады. Заң қызметіндегі басқа да заң заңдық мекемелер мен тұлғалар мұндай билікке ие бола алмайды. Олар сотпен бірге қызмет етеді немесе олардың аппаратының бағынушысы ретінде болады (сот отырыстарының хатшысы, сот концеляриясы және т.б). Сот билігі заң шығарушы және атқарушы биліктен айрықша сот парламент сияқты жалпы мінез-құлық ережелерін шығармайды (ерекшлелік ретінде Англо-саксондық құқық елдеріндегі прецеденттерден басқа), ол атқарушылық қызметпен айналыспайды. Сот билігінің нақты сипаты бар. Ерекше үрдіссуалдық нысанда әрекет етіп (үрдісс нысаны бұзылған жағдайда сот шешімінің жоққа шығарылуына әкелуі мүмкін, бұл оның мәнін көрсетеді, негізінен бұл дұрыс), сот нақты істерді қарайды және шешеді: қылмыстық, бұл істерде ол қылмыс жасалғандығы дәлелдемелерді бағалап, үкім шығарады; азаматтықта, тараптар арасында мүліктік және т.б. дауларды шешеді (жеке және заңды тұлғалар); әкімшілік, (азаматтар мен басқару органдары арасындағы даулар); еңбектік (жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағы даулар.

Сот билігі судьялар штаты персоналдары, хатшылары, концелярия жұмысшылары, тергеушілер, прокурорлар кіретін сот мекемесіне емес, соттық қатысу, сот отырырысына белдіреді. Ол жеке судьялармен (ауыр емес құқық бұзушылықтарға қарағанда) немесе міндетті ерекше процедура нысанында сот үрдісінде әрекет етуші сот коллегиясымен жүзеге асырылады. Коллегия профессионалды судьялардан (үштен кем емес) не бір немесе бірнеше судьялардан және халықтық немесе отырыс мәжілісінен белгілі санынан (әр елдерде екіден 24-ке дейін) тұрады. Азаматтық қуыным (иск) көбінесе профессионалды судьялар коллегиясымен қарастырылады, кейбір АҚШ штаттарында азаматтық істерге отырыс заседателдері қатысады. Халықтық немесе отырыс заседвтельдері қылмыстық істерді қөарастырған кезде сот құрамына кіреді, ал қатаң айып беру істері қарасытырған кезде отырушылардың кең құрамы қатысады (Францияда – 3 судья және 9 заседателдер, АҚШ-та бір судья және кейбір штаттарда 24-ке дейн отырушылар). Халықтық заседетельдердің құқықтары судьямен бірдей, олар шешімнің қойылуына, жазалауды анықтаған кезде қатыса алады. Англосаксондық елдердегі отырушылар кінәлі (кінәлі еместігі) және жазасын жеңілдетуге ғана қатыса алады, ал жазаны судьяның өзі қабылдайды.

Сот қоғамдағы конфликтілерді шешеді және қарастырады. Бұл оның басқа билік тармақтарына қарағандағы басты ерекшілігі және тағайындалуы. Құқықтың үстемдігін қамтамасыз ете отырып, сот істі қарастыру үрдіссінде қалыптасқан ішкі сенушілік және заңға сәйкес судьялар шешім қабылдайды.

Соттық биліктің болуы, оның тәуелсіздігі ерекше ішкі соттық өзін-өзі басқаруын, судьялардан арнайы органдар құруды және басқа судьяларды ауыстыру, дисциплинарлыжазалар және т.б. сұрақтарды қарастыру үшін басқа соттық жұмысшыларды ұсынады. Бұл органдардың аталуы әртүрлі: жалпы мемлекеттік соттардың съездерімен пайда болатын магистратура кеңестері, судья кеңестері, квалификациялы комиссиялар.

Негізгі әдебиеттер: 1,2,5

Қосымша әдебиеттер: 6,7