2.Мемлекеттік билік түсінігі.

Билік жалпы түрде субъектінің (индивидтердің, ұйымдардың, ұжымдардың) басқа субъектінің тәртібін (жеке адамның, ұжымның, ұйымның) еркін жеке пайдасына не басқаның назарына бағындыру қабілеттілігі.

Билік құбылыс ретінде мынандай белгілермен сипатталады:

Билік әлеуметтік құбылыс, яғни қоғамдық;

Билік қоғамның барлық даму кезеңдеріндегі белгісі болып табылады.

Билік қоғамның тұрақты қосағы, себебі қоғамның өзі күрделі ұйымдасқан жүйе (әлеуметтік организм), ол әруақытта басқаруды қажет етеді, яғни жүйені жөнді қызметке қабілетті жағдайда болуын қолдау үрдіссін тәртіпке салу - қызмет істеу жағдайлары. Генезис көзқарасынан (пайда бөлу) қоғамды басқару қажеттілігі, онда мынадай феноменнің болуын қамтамасыз етеді, яғни биліктің. Бірақ керісінше емес, әлеуметтік үрдісстерді тәртіпке салу көзделіп жүргізіле бастағанда, себебі қоғамда билік және оның орындаушылары пайда болды. Билік әлеуметтік басқарудың нақты құралы себебі басқару тек әлеуметтік емес, көбінесе техникалық, яғни техникалық жүйені басқару (мысалы автомобиль жүргізу). Сонымен, басқару - өте үлкен (кең) құбылыс, таза әлеуметтік құбылыс болып табылады. Оның мәні биліктің белгілерінде толығырақ көрсетіледі.

Билік қоғамдық қатынастардың қалпында ғана өмір сүре алады, яғни адамдар арасындағы қатынастарда (жеке адамдардың олардың ұжымдарының, басқа да әлеуметтік құрылымдардың). Билік қатынастары адам мен заттың жне адам мен жануардың арасында болуы мүмкін емес (тіпті жануарлар адамдардың меншігінде болса да және оның болашағымен басқаруға құқығы болса да). Осындай қасиетгер биліктің келесі ерекшеліктерінің сипатына байланысты қамтамасыз етіледі.

Билікті іс жүзіне асыру интеллектуальды — ерекші үрдісс, билік импульс, билік ететін субъектіден шығатын, алдымен бағынушының еркін және тәртібін анықтаудан (камтамасыз ету, белгілеуден) бұрын, олар саналы түрде оны қабылдауы керек (түсінуі керек). Осыған байланысты билік катнасының субъектісі бола алмайтындарға санасы мен еріктерінің бұзылғандары жатады.

Қоғамдық қатнастардың қалпындағы биліктер өмір сүреді жэне іс жүзіне асырылады, коғамдык қатнастардың түрлеріне жатады және билік қатынастарының айтары бар. Билік қатнастары әруақытта екіжақты қатынастар, біреуі билік субъектісінен (билік етуші) субъектіден, ал екіншісі — билікке бағынушылар. Жалпы әлеуметтік тұрғыдан олар нағыз субъектілер, яғни санасы және еркі бар адамдар, дегенмен нақтылы билік катнастарында билікке бағынушы субъектілер билік етуші субъектінің билік ықпалын жүргізетін объект ретінде болады.

Биліктің маңызды белгілеріне оның әр уақытта өз күшіне негізделгендігі жатады. Нақтылы күштің болуы әрбір субъектінің билеушілік санасын белгілейді. Билік күшінің әртүрлі табиғаты болуы мүмкін: ол дене күші, мылтықтың күші (шоқпар, мылтық, атом бомбасы), интеллекіуальды күш, бедельдік күш, сеңціру, эстетикалык ықпал жасау ( сүлулық ықпалы) т.с.с. Соған байланысты күшті мәжбүрлеумен ауыстыруға болмайды: «күштің беделі» және «беделдің күші» - бүлар әртүрлі заттар. Мәжбүрлеу алдын-ала субъектінің еркіне қарсы ықпалды дене күшін жұмсау арқылы жүргізуді болжайды не сондай корқыту арқылы мәжбүрлейді. Мұнда «қыстау» түсінігі төлеміне карай «мәжбүрлеуден» кендеу. Қыстау мәжбүрлеумен әр уақытта байланыста емес: оның өзінің жанама сипаты бар және өз негізінде белгілі тәуеклдіктегі ерікті бағынушылық жағынан болжайды, дегенмен, сондай тәуеділікті сендірушілікті болжайды. Сонда олардың айырмашылығы неде? Ойымызша, қыйнау үрдіссінің ерекшелік сипатына жататыны билікке бағынушы, биліктің ыкпалымен езінің ықыласына жэне бағалы бағдарына қарсы эрекетін саналы түрде сезінеді. Сендіру оқиғасында билікке бағынушы, билік субъектісімен ұсынылған тәртіп варианты екіжақтың да мүддесіне сай, билікке бағынушының бағалылықжүйесіне кіретіндігін болжайды Билік тек саналы-еріктегі қатнастарда болуы мұмкін болғандықтан, әруақытга билікке бағынушының еркінің билік етуші субъектіге бағынушылығын болжайды, ондай бағынушылық белгілі қатнастарда болмаса, мұндай қатнаста билік те болмайды. Басқа сөзбен, саналы бағынушылық биліктің нақты қатынастардағы берілген нақты субъектінің барлық жағдайы.

Биліктің бірнеше түрлері бар:

а) барлық коғам көлеміндегі билік;

ә) әртүрлі ұжымдардың ішіндегі билік;

б) екі адамның арасындағы қатнастар туралы билік;

Негізгі әдебиеттер: 1,2,5

Қосымша әдебиеттер: 6,7