7 Қаржы құралдары: ақпаратты ашып көрсету қехс-тың (ifrs) талаптарын орындауымен қатар жалға алушылар қаржылық жалдау үшін мынадай:

(а) активтердің әрбір класына – есептік күніндегі таза қаржылық жағдай туралы есептік құн,

(b) есеп күніне болашақ төменгі жалдау төлемдерінің жалпы сомасы және олардың дисконтталған құнын салыстырып тексеру. Бұдан басқа, ұйым есеп күніне болашақ төменгі жалдау төлемдерінің жалпы сомасы және олардың дисконтталған құнын мынадай: бір жылдан кем емес; бір жылдан кейін, бірақ бес жылдан кем емес; бес жылдан кейінгі кезеңдер үшін ашуы тиіс.

(с) есеп кезеңінде шығыс ретінде танылған шартты жалдау төлемін,

(d) күшін жоймайтын қосалқы жалдау шарты бойынша есеп күніне алынуы күтілетін қосалқы жалдау бойынша болашақ төменгі төлемдерінің жалпы сомасын,

(е) жалға алушының келісілген жалдаудың айтарлықтай шарттарының жалпы сипаты мынадай: шартты жалдау төлемі анықталатын негізді; жаңару опциондарының болуы және талаптары немесе құбылмалы бағалардың сатып алынуы; жалдау шартында белгіленген, соның ішінде дивидендтерге, қосымша қарыз және әрі қарайғы жалдауға қатысты шектеулер туралы ақпаратты қоса алып, бірақ оған шектеу қоймай ақпаратты ашу керек.

№ 51 Жалға берушілердегі қаржылық жал есебі ХҚЕС 17

Жалға берушілер қаржылық жалдауда, өздерінің бухгалтерлік қаржылық жағдай туралы есептегі активтерін қабылдауы тиіс және оларды жалдауға таза инвестициялық сомаға тең дебиторлық қарыз сияқты ұсынуы тиіс.

Қаржылық жалдау кезінде иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдіктер мен пайданың елеулі үлесін жалға алушы береді, осылайша алынуы тиісті жалдау төлемдері бойынша берешекті жалға алушы негізгі борыш сомасын қайтару және жалға алушының инвестициялары мен қызметі үшін өтемақы және сыйақыға арналған қаржылық табыс ретінде көрсетеді.

Бастапқы тікелей шығындар көбінесе жалға берушілерге жатқызылады, оның ішінде өсім сипатындағы және жалдау келісімдерін дайындау мен жасауға тікелей қатысты комиссиялық, заңды және ішкі шығындар. Оларға сату және маркетинг жөніндегі бөлімшелердің шығындары сияқты жалпы үстеме шығындар да жатқызылады. Өндіруші немесе дилер ретінде жалға берушілерге байланысты емес қаржылық жалдау кезінде бастапқы тікелей шығындар қаржылық жалдау бойынша дебиторлық берешекті бастапқы бағалауға кіргізіледі және жалдау мерзімі ішінде танылатын табыс сомасын азайтады. Жалдау шартында көрсетілген пайыз мөлшерлемесі бастапқы тікелей шығындар қаржылық жалдау бойынша дебиторлық берешекке өзінен-өзі кіретіні айқындалған; оларды бөлек енгізу қажеттілігі жоқ. Жалға берушілер өндіруші немесе дилер ретінде жалдау келісімдерін дайындау мен жасауға тікелей қатысты көтеретін шығындар бастапқы тікелей шығындар анықтамасынан алынып тасталады. Нәтижесінде олар жалға берілетін таза инвестициялардан алынып тасталады және қаржылық жалдау кезінде, дұрысында, жалдау мерзімінің басталуымен сәйкес келетін сатудан түскен пайданы тану кезінде шығыс ретінде танылады

Қаржылық табысты тану жалға берушінің қаржылық жалдауда өтелмеген таза инвестицияға тұрақты кезеңдік норманы көрсететін графикке негізделуге тиіс.

Жалға беруші жалдау мерзімі ішіндегі қаржылық кірісті жүйелі және тиімді негізде бөлуге тырысады. Табысты мұндай бөлу әдетте жалға берушінің қаржылық жалдауға таза төленбеген инвестицияларға пайданың тұрақты кезеңдік нормасын көрсететін схеманы негізге алады. Қызмет көрсетуге жұмсалған шығынды қоспағанда, есептік кезеңге жатқызылған жалдау төлемдері борыштың жалпы сомасы сияқты алынбаған қаржылық табысты азайту үшін жалдауға жалпы инвестициялардан шегеріледі.

Жалға берушілер өндіруші немесе диллер ретінде кезең ішіндегі сатудан түскен пайда мен залалдарды ұйым тікелей сатуға қатысты жүргізетін саясатқа сәйкес тануы тиіс. Егер жасанды жолмен төмендетілген пайыздық мөлшерлемелер жарияланса, сатудан түскен пайда міндетті түрде нарықтық пайыздық мөлшерлеме есептеу жағдайында қолданылатын шамамен шектелуге тиіс. Жалға берушілер шартты дайындау және жасауға байланысты өндіруші немесе дилер ретінде шеккен шығындар сатудан түскен пайданы тану сәтіндегі шығыс ретінде танылуы тиіс.

Жалға берушілер 7 ҚЕХС-ы (IFRS) талаптарын орындаумен қатар қосымша ретінде қаржылық жалдауға қатысты қолданылатын мынадай ақпаратты ашуы тиіс:

(а)қаржылық жағдай туралы есеп күнгі жалпы жалға салынған инвестициялар ортақ жалпы сомасы мен ең төменгі жалдау төлемдері бойынша дебиторлық берешектің келтірілген құны арасындағы салыстыруды; сонымен бірге, ұйым қаржылық жағдай туралы есеп күнгі жалпы жалдауға салынған жалпы инвестицияларды және ең төменгі жалдау төлемдері бойынша келтірілген құнын мына кезеңдердің әрқайсысы үшін: бір жылдан кешіктірмей;бір жылдан астам, бірақ бес жылдан кешіктірмей;бес жылдан кейін ашуы тиіс.

(b) табыс ретінде табылмаған қаржы кірісі;

(с)жалға берушінің пайдасына жиналып отырған кепілдігі жоқ қалдық құнын;

(d)төменгі жалдау төлемдері бойынша өтелмейтін қарызды жабуға арналған жинақталған бағалау резерві;

(е)есеп мерзімі ішіндегі кіріс ретінде танылған шартты жалдау ақысы;

(f)жалға берушімен жасасқан жалдаудың негізгі шарттарының жалпы сипаты.

Бұдан басқа, өсу индикаторы ретінде жиі ретте сондай-ақ есеп кезеңінің ішінде тоқтатылған жалдау шарттарының тиісті сомасына кемітілген, есеп кезеңінің ішінде жасалған жаңа келісімшарттар бойынша алынбаған табысты шегере отырып, жалпы инвестициялардың сомаларын ашу да пайдалы.

№53 Қауымдасқан компаниялардағы инвестициялар есебі.Үлестік қатысу әдісі ХҚЕС28

Қауымдасқан ұйым –инвестор елеулі ықпалы жасайтын ұйым.

Үлестік қатысу бойынша есепке алу әдісіне сәйкес, қауымдас ұйымдағы инвестициялар бастапқыда өзіндік құны бойынша танылады және олардың қаржылық жағдай туралы есептік құны инвестордың алынған күннен кейінгі инвестиция алушының пайдасы мен шығынындағы танылған үлесіне ұлғайтылады немесе азайтылады. Инвестиция алушының пайдасы мен шығынының инвесторға тиесілі үлесі инвестордың пайдасы мен шығынында танылады. Инвестициялар объектісінен алынған табыс инвестициялардың қаржылық жағдай туралы есептік құнын азайтады. Инвестордың инвестициялар объектісіне қатысуының теңбе-тең үлесінің инвестиция алушының басқа толық табысындағы өзгерістердің нәтижесінде туындайтын өзгерістерін көрсету үшін, қаржылық жағдай туралы есептік құнды түзету қажеттігі туындауы мүмкін. Осындай өзгерістерге меншік, ғимараттар және жабдықтарды қайта бағалаудан және шетелдік валюта бағамдарын аудару айырмашылықтарынан туындайтын өзгерістер жатады. Сол өзгерістердегі инвестор үлесі инвестордың басқа толық табысы арқылы танылады (1 (IAS) Қаржылық есептілікі ұсыну ҚЕХС-ын қараңыз).

Алынған түсімдер негізінде табысты тану инвестордың қауымдасқан ұйымға салған инвестициясы бойынша алған табысының мөлшерлеріне сәйкес келмеуі мүмкін, себебі алынған табыстың қауымдасқан ұйым қызметінің нәтижелерімен байланысы аз болуы мүмкін. Инвестор қауымдасқан ұйымға айтарлықтай ықпал ететіндіктен, ол оның қызметінің нәтижесіне, яғни, инвестицияның рентабельділігіне де мүдделі. Инвестор бұл мүдделілікті есепте өзі ұсынатын қаржы есептілігіне осы қауымдасқан ұйымның пайдалары мен шығындарындағы өз үлесін кіргізу арқылы көрсетеді. Қорыта келгенде, үлестік қатысу бойынша есепке алу әдісі есептілікте инвестордың таза активтері және таза пайдасы немесе шығыны туралы егжей-тегжейлі ақпарат болуын қамтамасыз етеді.

Егер қауымдасқан ұйымның немесе бірлескен кәсіпорынның инвестициясы немесе инвестициясының бір бөлігі ҚЕХС (IFRS) 5 Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және тоқтатылған қызмет стандарты бойынша сату үшін сыныпталмаған инвестиция немесе инвестицияда кез-келген қатысу үлесі қызметі тоқтатылған актив ретінде сыныпталады.

Инвестиция 17-19 тармақтарға сай босату болып танылғаннан өзге жағдайларда, ұйымның инвестиция алушымен бірге бірлескен бақылауы немесе оған елеулі ықпалы бар болса, онда ол үлестік қатысу әдісін қолданған қауымдасқан ұйым немесе бірлескен кәсіпорындағы инвестициясы бойынша есеп береді.

Ұйым сату үшін сыныптау көрсеткіштеріне сай келетін қауымдасқан ұйымдағы немесе бірлескен кәсіпорындағы инвестициясы немесе инвестиция бөлігіне ҚЕХС (IFRS) 5 қолданылуы тиіс. Қауымдасқан ұйымдағы немесе бірлескен кәсіпорындағы сату үшін сыныпталған бөлігі жойылмайынша сату үшін сыныпталмаған кез-келген қатысу үлесінің бөлігі үлестік қатысу әдісі бойынша есептеледі. Сату үшін сыныпталған бөлік жойылғаннан кейін, ұйым қауымдасқан ұйымдағы немесе бірлескен кәсіпорындағы кез-келген қатысу үлесі жөнінде, қатысу үлесі қауымдасқан ұйым немесе бірлескен кәсіпорын болып қала бергенге дейін, егер ұйым үлестік қатысу әдісін қолдананса, ҚЕХС (IFRS) 9 стандарты бойынша есеп беруі тиіс.

Қауымдасқан ұйымдағы немесе бірлескен кәсіпорындағы инвестиция немесе инвестиция бөлігі алдыңғы кезде сату үшін сыныпталған болып ендігі жерде сол сыныпталу тобының көрсеткішіне сай келетін болса, онда ол бойынша үлестік қатысу әдісін сату үшін сыныпталған күннен бастап, ретроспективті түрде есеп берілуі тиіс. Сату үшін сыныпталған кезеңнен бастап, қаржы есептіліктері талапқа сай түзетіледі.

Төменде берілгендей, егер инвестиция қауымдасқан ұйым немесе бірлескен кәсіпорын болуын тоқтатқан күннен бастап, ұйым үлестік қатысу әдісін қолдануды доғарады.

(а) Егер инвестиция еншілес болса, онда ұйым өзінің инвестициясы жөнінде ҚЕХС (IFRS) 3 Бизнестердің бірігуі және ҚЕХС (IFRS) 10 стандарттарына сай есеп береді.

(b) Егер бұрынғы қауымдасқан ұйым немесе бірлескен кәсіпорындағы қатысу үлесі қаржы активі болса, онда ұйым қатысу үлесін әділ құн бойынша бағалауы тиіс. ҚЕХС (IFRS) 9-ға сай қаржы активтері сияқты қатысу үлесінің әділ құны оның алғашқы танылған кездегі әділ құны бойынша бағаланады. Төмендегілер арасындағы кез-келген айырмашылықты пайда немесе залал бойынша ұйым тануы тиіс:кез келген үлестік қатысудың әділ құны және қауымдас ұйымдағы пайыз үлесін сатудан түскен табыс; және үлестік қатысу әдісі тоқтатылған күннен бастап инвестицияның есептік құны.

(с) Егер инвестиция алушы қауымдас ұйымдағы елеулі ықпалын жоғалтса, инвестор басқа толық табыс арқылы танылған сол қауымдас ұйымға қатысты барлық сомаларды қауымдас ұйым қатысты ұйым үлестік қатысу әдісін тоқтатқанда сол ұйым басқа да жиынтық табыстарда алдын-ала танылған барлық есептіліктер бойынша активтер мен міндеттемелерді тікелей сатқанда талап етілетіндей тұрғыдан есепке алуы тиіс.

Егер қауымдас ұйымға салынған инвестиция бірлескен кәсіпорынға салынған инвестицияға айналса, немесе бірлескен кәсіпорынға салынған инвестиция қауымдас ұйымға салынған инвестицияға айналса, ұйым үлестік қатысу әдісін қолдануды жалғастыра береді және үлестік қатысуды қайта есептемейді.

№54 Байланысты тараптармен операцияларды ашып көрсету, анықтамалары ХҚЕС 24

Байланысты тарап дегеніміз жеке тұлғаның немесе ұйымның өзінің қаржылық есептерін жасап беретін ұйыммен байланысты болуы (осы Стандартта «есеп беруші ұйым» деп аталған).

(а) жеке тұлға немесе сол жеке етұлғаның жанұясының жақын мүшесі келесідегідей жағдайда есеп беруші ұйымға қатысты болады: ұйымға бақылау немесе бірлескен бақылау жүзеге асырылса;есеп беруші ұйымға елеулі ықпал етсе; немесе есеп беруші ұйымның немесе бас ұйымның негізгі басқарушы мамандар құрамының мүшесі болса;

(b) Егер келесідегідей жағдайлардың кез-келгеніне қатысты болса ұйым есеп беруші ұйыммен байланысты тарап деп табылады: Ұйым және есеп беруші ұйым бір топтың мүшелері болатын болса ( бұл әрбір бас ұйым, еншілес ұйым және өзге де еншілес ұйым осы топтың басқа ұйымдарына байланысты дегенді білдіреді). Бір ұйым келесі бір ұйыммен қауымдас немесе бірлескен ұйым болып табылса (немесе келесі бір ұйым мүше болып табылатын топтың қауымдасы немесе бірлескен кәсіпорны болып табылатын болса). Ұйымның екеуі де үшінші бір тараптың бірдей ұйымы немесе бірлескен кәсіпорны болса. Бір ұйым үшінші тараптың бірлескен кәсіпорны болса, ал келесі ұйым үшінші тараптың қауымдасы болып табылса. сол ұйымның немесе сол ұйымның байланыстырушы тарабы болып табылатын кез келген ұйымның жалдамалы қызметкерлерінің мүдделерінде еңбек қызмет аяқталған кездегі сыйақылар жоспары болып табылса. Ұйымды (а) да анықталған тұлға қадағаласа немесе бірлесіп қадағаласа.(а) мен (i) да анықталған тұлға ұйымға елеулі ықпал етсе немесе ұйымның (немесе ұйымның бас ұйымының ) негізгі басқарушы мамандар құрамының мүшесі болса.

Байланысты тараптар арасындағы операциялар байланысты тараптар арасында, төлем алынуына қарамастан, ресурстарды, қызметтерді немесе міндеттемелерді беру болып табылады.

Басты және еншілес ұйымдар арасындағы өзара қатынастар, осы байланысты тараптар арасында операциялар жүзеге асырылғанына қарамастан, міндетті түрде ашып көрсетілуге тиіс. Ұйым өзінің басты ұйымының атауын, ал егер басты ұйым түпкілікті бақылаушы тарап болып табылмаса – түпкілікті бақылаушы тараптың атауын ашып көрсетуге міндетті. Егер басты ұйым да, түпкілікті бақылаушы тарап та ашық пайдалануға арналған қаржы есептілігін тапсырмаса, басқару баспалдағы бойынша ең жоғары, сондай есептілік беретін басты ұйымның атауын көрсету қажет.

Ұйым жалпы негізгі басқарушы мамандар құрамына және төмендегі санаттардың әрқайсысы бойынша төленетін сыйақының мөлшерін ашып көрсетуге міндетті:

(а) қызметкерлерге берілетін қысқа мерзімді сыйақылар;

(b) еңбек қызметі аяқталғаннан кейінгі сыйақылар;

(с) басқа ұзақ мерзімді сыйақылар;

(d) жұмыстан шығардағы жәрдемақы; және

(е) акцияларға негізделген төлемдер.

Төменде өздері туралы ақпарат ашып көрсетілуге тиісті, байланысты тараппен жүзеге асырылатын операциялар мысалдары келтірілген:

(а) тауарлар (дайын немесе аяқталмаған өнім) сатып алу немесе сату;

(b) мүлікті және басқа активтерді сатып алу немесе сату;

(с) қызметтер көрсету немесе алу;

(d) жалгерлік;

(е) зерттеулер мен талдамаларды беру;

(f) лицензиялық келісімдер бойынша беру;

7. қаржы келісімдері бойынша беру (соның ішінде ақшалай немесе заттай нысандағы несиелер және жарғылық капиталға жарналар);

8. кепілдіктер беру немесе қамтамасыз ету;

9. болашақта орындалуға тиіс келісім-шартты^ (танылған және танылмаған) қоса алғанда белгілі бір жағдай болашақта орын алса немесе орын алмаса

10. басқа ұйым атынан немесе басқа тарап атынан ұйымның міндеттемелерді өтеуі.

Сипаты жағынан осындай баптарды, ақпаратты бөлек ашып көрсету байланысты тараптар арасындағы операциялардың ұйымның қаржы есептілігіне ықпалын түсіну үшін қажет болатыннан басқа жағдайларда, жиынтықтап ашып көрсетуге болады.

№55 Кәсіпорындарды біріктіру есебі. Сатып алу әдісі ХҚЕС3

Нарықтық экономикада бәсекелестікті жою үшін, сатып алушылардың үлесін тарту үшін, көбірек пайданы түсіру үшін компаниялардың біріктірілуі ұйымдастырылады. Бұл жерде бизнестің бірігуі - бұл жеке бизнестердің бір бірлікке бірігуі. Немесе компанияларды біріктіру бұл бір экономикалықұйым ретінде компаниялардың қосылуы және осы қосылудың нәтижесінде басқа компаниялардың таза активтеріне мен операцияларына бақылау жүргізу.

Компанияларды біріктірудің 2 тәсілі бар:.сатып алу әдісі және қызығушылықтардың біріктіру әдісі.

Сатып алу- бұл компанияның біріктірілуі .Бұл кезде компанияның біреуі сатып алушы болады.Олар басқа компаниялардың таза активтері мен операцияларын бақылайды, сатушы компаниялардың активтерді беруге, алынған міндеттемелер мен акция эмиссияларына айырбастайды.

Барлық бизнес бірлестіктері сатып алу әдісін қолдана отырып, есепке алынады.

Сатып алу әдісін қолдану мынадай кезеңдерді қамтиды:

(а) сатып алушыны анықтау;

(b) сатып алу күнін анықтау;

(с) сатып алынған бірегейлендіруге болатын активтерді, қабылданған міндеттемелерді және сатылатын ұйымдағы кез келген бақыламайтын пайыздарды тану және бағалау; және тиімді сатып алудан келген гудвиллді немесе кірісті тану және бағалау

Барлық бизнес бірлестіктері үшін бірігуші ұйымдардың бірі сатып алушы ретінде айқындалуы тиіс.

Сатып алушы ұйым, сатылатын ұйымды басқару құзыретіне ие болатын күн, болып табылатын сатып алу күнін анықтауы тиіс.

Сатып алушы сатылатын ұйымды басқару құзыретіне ие болатын күн, негізінен сатып алушы заңды түрде сыйақыны аударатын, сатылатын ұйымның активтерін сатып алатын және міндеттемелерін қабылдайтын күн – жабылу күні, болып табылады. Дегенмен, сатып алушы басқару құзыретіне жабылу күнінен ертерек немесе кешірек болатын күні ие болуы мүмкін. Мысалы, егер жазбаша келісім сатып алушынының басқару құзыретіне жабылу күніне дейінгі күні ие болуын қамтамасыз ететін болса, сатып алу күні жабылу күнінен бұрын болады. Сатып алушы сатып алу күнін анықтау кезінде, барлық қатысты ақпараттарды және жағдайларды ескеруі тиіс.

Сатып алу күні тәрізді, сатып алушы сатып алынған бірегейлендіруге болатын активтерді, қабылданған міндеттемелерді және сатылатын ұйымдағы кез келген бақыламайтын пайыздарды, гудвиллден бөлектеп, тануы тиіс. Сатып алынған бірегейлендіруге болатын активтерді және қабылданған міндеттемелерді тану 11 және 12 -тармақтардағы шарттарда көрсетілген.

Сатып алушы ұйым сатып алынған сәйкестендірілетін активтерді және қабылданған міндеттемелерді олардың сатып алу күніндегі әділ құны бойынша бағалауы тиіс.

Әрбір ұйымдар бірлестігі үшін, сатып алушы сатылатын ұйымдағы осы шақта меншікті пайыздар болып табылатын және ұйым жойылған кезде ұстаушыларға ұйымның барлық активтерінің пропорциялық үлесін иемдену құзыретін беретін кез келген бақыламайтын пайыздардың компоненттерін сатып алу күнінде бағалауы тиіс:

• әділ құны бойынша; немесе

• сатылатын ұйымның бірегейленуге келетін барлық активтерінің осы шақтағы меншікті құралдардың пропорциялық үлесіне сәйкес танылған сомалары түрінде.

Бақыламайтын пайыздардың барлық басқа компоненттері сатып алу күніндегі әділ құндары бойынша, ҚЕХС (IFRS) өзге бағалау негізін талап етпесе, бағалануы тиіс.

Сатып алушы оның қаржылық есептілігін пайдаланушыға:

(а) ағымдағы есепті кезең ішінде;

(b) есеп күнні аяқталған кейін, бірақ қаржылық есепті шығаруға бекіткенге дейін жүзеге асырылған бизнесті біріктірудің сипатын және қаржылық салдарын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратты ашуға тиіс.

Қызығушылықтардың бірігуі- бұл компаниялардың бірігуі. Бұл компаниялар біріктірілген активтерге және операцияларға тәуекел мен пайданы бөлуге бақылау жасайды және бұл компаниялардың ешқайсысы сатып алушы болып табылмайды. Бұл әдіске 2004 жылдың 1 сәуірінен тиым салынған.

Жалпы біріктірудің бас нәтежеден басқа 3нәтеже бар:

1) жаңа компанияларды құрастыру;

2) таза активтерді ауыстыру.

«Бизнестің бірігуі» 3 ( IFRS ) ҚЕХС -ның компанияларды біріктіру 3 нысан арқылы жүргізіледі:сатып алу нысаны, эмиссиялық операциялар нысаны, .акционерлердің операциялары. Барлық нысандар бас және туынды мекемелердің пайда болуына алып келеді. Бұл жерде олардың арасындағы қарым-қатынас ішкі операциялар ретінде танылады. Сонымен қоса, біріктірудің бас нәтижесі болып, заңды түрде қосылу қарастырылады. Әртүрлі мемлекеттерде қосылу ерекше жүргізіледі, бырақ осы үрдіске келесі факторлар тән:

1.Екі компания біріккен кезде, бірінші компанияның активтері мен міндеттемелері екінші мекемеге өтеді, яғни біріші компания жабылады.

2.Екі компания активтері мен міндеттемелерін біріктіріп жаңа компанияны құрайды, сондықтан алғашқы екі компания жойылады.

Аталған стандартқа сәйкесбіріктіру бойынша келесі анықтамалар бар:

1)Туынды компания-компанияның бөлектену нәтижесінде филиалының пайда болуы.

2)Бас компания-бұл кәсіпорын ең негізгі қызметті атқарып барлық филиалдарға басшылық етеді.

3)Кішігірім үлес-бас компанияға тиесілі емес, еншілес компаниялардың акционерлік капиталының бір бөлігі.

4)әділетті құн - бұл сомаға келісім жасау бойынша, бір-біріне тәуелді емес жақтар активтерді және міндеттемелерді айырбастай алады.

5) Сатып алу мерзімі- бұл бақылаудың нақты түрде компаниядан иемденушіге (сатып алушыға) өту мерзімі.

Сатып алушы айырбастау мерзіміне әділетті құнның жиынтық көлемі ретінде біріктірілу құнын анықтауы керек:

1. сатып алушы иемденген компанияға бақылауға айырбасқа берілген, иемденген компанияның таза активтері;

2. біріктіруге байланысты кез- келген шығын.

Танудың осы критериелеріне сәйкес келмейтін активтер мен міндеттемелер іскерлік репутацияның оң немесе терісіне әсер етеді. Ол сатып алу кезінде пайда болады, өйткені ол сатып алудың қалдық құны ретінде анықталады.

№56 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру

Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 14 қазандағы №1172 қаулысы Бухгалтерлiк қызметтiң басшысы (бұдан әрi – бас бухгалтер) бас бухгалтер немесе халықаралық және ұлттық стандарттарға, Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына сәйкес бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен қаржылық есептіліктің жасалуын қамтамасыз ететiн басқа лауазымды тұлға болып табылады. Бас бухгалтер лауазымынан босатылған кезде iстерді жаңадан тағайындалған бас бухгалтерге (ал ол болмаған кезде – субъекті басшысы тағайындаған қызметкерге немесе дара кәсiпкердiң өзіне немесе ұйым басшысына) беру жүргiзiледi. Шаруашылық жүргізуші субъектісі өзінің нақты жағдайына, көлеміне және қызмет түріне қарап бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жүзеге асырады: бухгалтерлік жұмысты ұйымдастыру нысандарын дербес белгілейді; есептік саясатын қалыптастырады; қаржылық пен өндірістік есептері бойынша қызмет ету аясын белгілейді; шаруашылық операцияларына бақылау тәртібін әзірлейді, сондай-ақ бухгалтерлік есепті ұйымдастыру үшін басқа да қажет шешімдерді жасайды.

Субъектіде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға, шаруашылық операцияларын орындаған кезде оның заңдылығын сақтауға кәсіпорынның басшысы жауапты болып келеді.

Субъектінің құрылымдық бөлімшелерінде бухгалтерлік есепті жүзеге асыруға кәсіпорынның бас бухгалтері басшылық етеді. Егер де кәсіпорынның дербес бухгалтерлік қызметі болмаса, онда бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру арнайы мамандандырылған фирмалардың немесе келісім-шарттың негізінде жұмыс істейтін мамандардың көмегімен жүзеге асырылады.

Бас бухгалтерді қызметтің босатқан кезде ол жаңадан тағайындалған бас бухгалтерге субъектінің басшысы бекіткен тәртіпке сай істерді өткізіп береді, өткізу барысында бухгалтерлік есептің жағдайына және есеп мәліметтерінің дұрыстығына тиісті актілер жасалады.

Субъект активтердің, меншік капиталының, міндеттемелердің және олармен жасалатын шаруашылық операцияларының қосарлана немесе екі жақты жазылатын жазу тәсілімен бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарымен сәйкестендіріліп бухгалтерлік есебін жүргізеді.

Бухгалтерлік қызметтің басты мақсаты субъектіні жедел басқару үшін қажет ақпараттармен, субъектінің қаржылық нәтижесі мен шаруашылық процестері туралы дұрыс және толық ақпараттармен қамтамасыз ету, сондай-ақ инвесторларға, жабдықтаушыларға, сатып алушыларға, кредиторларға, мемлекеттік органдарға, банктерге және басқа да мүдделі тұлғаларға бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес қаржылық есеп беруді жасау болып табылады.

Бухгалтерлік есепті жүргізген кезде субъекті мына жайларды қамтамасыз етуі керек:

- есеп беру кезеңінің ішінде міндеттемелер мен активтерді бағалау мен кейбір шаруашылық операцияларын көрсету кезінде қабылданған есеп саясатының өзгермейтінідігі, 1БЕС белгілеген ережесімен сәйкес келетіндігі;

- қаржылық міндеттемелерімен мүліктерді түгендеу нәтижесін және есептік кезеңде жүзеге асқан барлық шаруашылық операцияларының есепте толығымен көрініс табуы;

- тиісті есептік кезеңіне шығыс пен табьтстын дұрыс жатқызылуы ;

- әрбір айдың басына синтетикалық есеп шоттары бойынша қалдығы, аналитикалық есептің айналымымен сәйкестігі сақталуы керек.

№57 Шаруашылық операцияларды құжаттау

Құжаттар және оларды жіктеу Шаруашылық операцияларын бухгалтерлік есепте көрсетудің міндетті шарты оларды құжаттау болып табылады. Дұрыс толтырылған айғақтайтын құжаттар бухгалтерлік есептегі кез-келген жазуға негіз болады. Құжаттардың сапасына едәуір мөлшерде бухгалтерлік есептің сапасы да байланысты, сонымен қатар шаруашылық қызметті есепке алу және есеп беруде дұрыс көрсету де тәуелді. Барлық шаруашылық операцияларды құжаттарда дұрыс және дер мезгілінде тіркеу бухгалтерлік есептің бастапқы сатысы болып табылады. Бухгалтерлік құжат – бұл шаруашылық операциясының нақты болғаны немесе оны жүргізуге құқық жөніндегі жазбаша куәлік. Құжаттардың маңызы келесі жағдайларға байланысты:

·        құжаттар бухгалтерлік жазулар жүргізуге негіз болып табылады;

·        құжаттар негізінде кәсіпорынның шаруашылық және қаржылық қызметіне құжаттық тексеру жүргізіледі;

·        құжаттардың заң күші бар, олар кәсіпорындар арасындағы пайда болатын даулы мәселелерді шешуде қолданылады;

·        құжаттар кәсіпорынның шаруашылық қызметінің жекелеген көрсеткіштерін талдау үшін қолданылады;

·        құжаттарда басшылық шешімдер қабылдау үшін қажетті ақпараттар болатын болғандықтан, олар кәсіпорынды басқару құралы болып табылады.

Құжаттардың формалары және мазмұндары алуан түрлі болып келеді. Бұл кәсіпорында жүргізілетін операциялардың да сипаты әр түрлі болатындығымен байланысты. Бірақ та, әрбір құжат шаруашылық операциясын сипаттайтын және жүргізілген операцияны растайтын белгілі бір көрсеткіштер жиынын қамтуы қажет. Мұндай көрсеткіштер құжаттарда реквизиттер деп аталады. Міндетті реквизиттерге мыналар жатады: құжаттың аты, толтырылған күні, шаруашылық операциясының мазмұны және оның негізі, есептік өлшегіштер, операцияны жүргізуге жауапты тұлғалардың қолы.

Құжаттар жасау бойынша мына топтарға бөлінеді:

• бір жолғы – жасалған бір немесе бірнеше шаруашылық операцияларын рәсімдеу кезінде пайдаланады;

• жинақтаушы – біртектес шаруашылық операцияларыжасап біткеннен кейін, оларды рәсімдеу үшін пайдаланады. Олардың бір жолғыдан айырмашылығы құжаттарды рәсімдеу уақытын және олардың санын қысқартады. Оларда есепте тек ең соңғы операциясы жасалғаннан кейін барып көрініс табады және барлық жазулар осы жерде қосылып жинақталады.

Құжаттар мазмұндық көлемі бойынша мына топтарға бөлінеді:

• алғашқы (бастапқы) – шаруашылық операциялары жасалған кезде тікелей рәсімделеді;

• жиынтық – алғашқы құжаттардың негізінде жасалады; олар барлық алғашқы құжаттарды біріктіріп және есепке алынған қосымша мәлімет алу мақсатында сол мәліметтерді топтастырады.

Құжаттар жасалу орны бойынша мына топтарға бөлінеді:

• ішкі – кәсіпорынның өзі жасайды;

• сыртқы – басқа кәсіпорындардан, ұйымдардан, жеке тұлғалардан түседі.

Құжаттар толтырылуы бойынша бөлінеді:

• типтік – халық шаруашылығының барлық салаларында, өзгеріссіз және қосымшасыз пайдаланылады.

• арнайы – халық шаруашылығының кейбір салаларында, нақты кәсіпорын үшін жеке әзірленген жағдайында пайдаланылады.

Шаруашылық операцияларын рәсімдеу үшін қолдан алғашқы құжаттардың нысаны кәсіпорынның өзінде әзірленіп бекітіледі, егер де оларға аса үлкен талаптар қойылмаса. Алғашқы құжаттар мынадай реквизиттерден тұрады:

• құжаттың атауы (нысаны);

• жасаған күні;

• субъектінің атауы, яғни кімнің атынан құжаттардың жасалғанын білдіреді;

• шаруашылық операциялардың мазмұны (ақшалай немесе заттай көрсетіледі);

• қызмет бабындағы тұлғаның атқаратын қызметі, яғни жасалған операцияға және оның дұрыс рәсімделуіне жауапты тұлға;

• жеке қолдары және олардың аты-жөні, қызметі.

№58 Резервтер және басқа да міндеттемелер: тану, жіктеу және 37 ХҚЕС бойынша бағалау

Резерв – мөлшері бойынша не орындалу мерзімі бойынша белгісіз міндеттеме.

Міндеттемелер - реттеу экономикалық пайдасы бар ресурстарды ұйымнан шығаруға себеп болатын өткен кезеңдер оқиғаларының нәтижесі ретінде пайда болған ұйымның ағымдағы міндеттемесі.

Міндеттейтін оқиға - нәтижесінде ұйымда осы міндеттемені орындаудың нақты баламасы болмайтын заңды түрде немесе міндеттеменің тәжірибесінен пайда болатын оқиға.

Заңды міндеттемелер- бұл:

(а) шарттан (нақты немесе болжанған жағдайлар негізінде);

(b) заңнама; немесе

(с) заңның басқа да іс-әрекеттерінен туындайтын міндеттеме.

Енгізілген міндеттемелер - ұйымның іс-әрекеттерінен пайда болатын міндеттемелер:

(а) саясатпен немесе жеткілікті түрде нақты ағымдағы мәлімдемемен жарияланған, бұрынғы қызмет тәжірибесімен қалыптасқан ұйым өзіне жекелеген міндеттерді қабылдайтынын басқа тараптарға көрсетті; және

(b) нәтижесінде ұйым өзіне қабылдаған міндеттерді орындайтынын негізделген күтулермен тараптарға сендірді.

Шартты міндеттемелер - бұл:

(а) бұрынғы оқиғалардан туындайтын және ұйымның бақылауында толық болмайтын бір немесе одан да көп белгісіз болашақ оқиғалардың басталуымен немесе басталмауымен расталатын ықтимал міндеттеме; немесе

(b) бұрынғы оқиғалардан туындайтындықтан, бірақ:

(і) экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығару міндеттемелерді реттеу үшін қажет болатындығына сенімнің жоқтығынан; немесе

(іі) міндеттеменің көлемі жеткілікті сенімділікпен өлшенбейтіндіктен, танылмайтын ағымдағы міндеттеме сияқты шартты міндеттемені айқындайды.

Кейбір жағдайларда, ұйымның ағымдағы міндеттемелерінің бар-жоқтығы анық болмайды. Мұндай жағдайларда бұрынғы оқиға, есепті күнгі ағымдағы міндеттемелердің болу ықтималдығы осындай міндеттемелердің болмау мүмкіндігінен асып түскен жағдайда барлық бар куәліктерді ескере отырып, ағымдағы міндеттемелердің пайда болуына алып келеді деп есептеледі.

Ең дұрыс бағалау

Бағалау міндеттемелері ретінде танылған сома есепті күнге ағымдағы міндеттемелерді өтеу үшін қажетті шығындарды ең дұрыс бағалауды білдіреді.

Ағымдағы міндеттемелерді өтеу үшін қажетті шығындарды ең дұрыс бағалау - бұл есепті күніне міндеттемелерді өтеу үшін ұйым орынды төлеген немесе осы күнге үшінші тарап аударған сома. Әдетте, есепті күнге міндеттемені өтеу немесе аудару мүмкін емес немесе өте қымбат болады. Алайда, ұйым міндеттемені өтеу немесе аудару үшін дұрыс төлеген соманы бағалау есепті күнгі ағымдағы міндеттемелерді өтеу үшін қажетті шығындарды ең дұрыс бағасын береді.

Нәтижелер мен қаржы әсерін бағалау ұйым басшылығының осындай операциялардың тәжірибесімен және кейбір жағдайларда тәуелсіз сарапшылардың есептерімен толықтырылған пікірлері арқылы анықталады. Қаралып отырған мәліметтерге қаржылық жағдай туралы есеп есепті күннен кейінгі оқиғаларға байланысты алынған кез келген қосымша мәліметтер кіреді.

Бағалау міндеттемелері ретінде танылған сомаларға қатысты белгісіздік жағдайға байланысты әртүрлі тәсілдермен қарастырылады. Өлшенетін резервтерге баптардың ірі жиынтығы кірген жағдайда, міндеттеме олардың тиісті мүмкіндіктері бойынша барлық ықтимал нәтижелерді салыстыру арқылы бағаланады. Мұндай статистикалық әдіс «күтілген құн» деп аталады. Бағалау міндеттемелері осы соманың, мысалы, 60% немесе 90 % жоғалу мүмкіндігіне байланысты әртүрлі болады. Ықтимал нәтижелердің үздіксіз диапазоны бар жерде, осы диапазонның әрбір нүктесі басқалары сияқты соншалықты ықтимал болғандықтан, диапазонның орташа нүктесі пайдаланылады.

Ұйым резервнің әрбір тобы үшін:

(а) кезеңнің басына және соңына қаржылық жағдай туралы есептік құнды;

(b) қолданылып жүрген резервн көбейтуді қоса алғанда, кезең үшін құрылған қосымша бағалау міндеттемелерін;

(с) кезең ішінде пайдаланылған сомаларды (яғни, резервне қарсы шеккен немесе есептелген);

(d) жыл ішінде қайтарылған пайдаланылмаған сомаларды; және

(е) уақыт ағымының нәтижесінде пайда болған кезең ішіндегі дисконтталған соманың көбеюін және дисконттау мөлшерлемесінің кез келген өзгерістерге әсерін ашып көрсетуге тиіс.

Салыстырма ақпаратты ашу міндетті емес.

Ұйым резервнің әрбір тобы үшін:

(а) міндеттеме сипаттамасының қысқаша сипатын және осы міндеттеме нәтижесінде туындаған экономикалық пайданы шығарудың күтілген уақытын;

(b) осындай шығарудың сомасына немесе уақытына қатысты белгісіздіктің пайда болу фактісін ашып көрсетуі тиіс. Балама ақпарат ұсыну қажеттілігі болғанда, ұйым 48-тармақта көрсетілген болашақ оқиғаларға қатысты жасалған негізгі кемшіліктерді ашып көрсетуі керек; және

(с) осы күтілетін өтеу үшін танылған кез келген актив сомасын көрсете отырып, кез келген күтілетін өтеулер сомасын ашып көрсетеді.

№59 Болашақ операцияондық залалдар және мақсатты резервтер есебі ХҚЕС 37

Болашақ операциялық шығындар

Резервтер операциялық қызметтен болған болашақ шығындар үшін мойындалмауға тиіс.

Болашақ операциялық шығындар 10-тармақтағы міндеттемелер және 14-тармақтағы резервтер үшін белгіленген мойындаудың жалпы талаптары бойынша анықтамаға жауап бермейді.

Болашақ операциялық шығындарды күту белгілі бір активтер қызметінің құнсыздануының көрсеткіші болып табылады. Ұйым 36 Активтердің құнсыздануы ҚЕХС-ына (IAS) сәйкес құнсыздануға осындай активтерге тексеру жүргізеді.

№60 Қайта құрылымдауға кеткен шығындар есебі ХҚЕС 37

Төменде қайта құрылымдау анықтамасына кіретін оқиғалар мысалы берілген:

(а) қызмет түрін сату немесе тоқтату;

(b) елде немесе аймақта шаруашылық бөлімшелерін жабу немесе шаруашылық қызметін бір елден екінші елге немесе аймаққа ауыстыру;

(с) менеджмент құрылымындағы өзгерістер, мысалы, менеджменттің қандай да бір деңгейін жою; және

(d) ұйым қызметінің сипатына және бағытына елеулі әсер ететін түбірлі қайта ұйымдастыру.

Қайта құрылымдауға шығындар бойынша резервтер 14-тармақта белгіленген резервтер үшін мойындаудың жалпы талаптарын сақтаған кезде ғана танылады. 72-83-тармақтар мойындаудың жалпы талаптары сияқты қайта құрылымдауға қолданылады.

Қайта құрылымдау бойынша шығындарға бағалау міндеттемелері бағалау міндеттемелерін мойындаудың жалпы талаптарын сақтаған жағдайда ғана танылады. Бұл контексте қайта құрылымдау бойынша міндеттеме ұйым:

(а) қайта құрылымдаудың жан-жақты ресми жоспары болғанда туындайды, олар:

(і) қызметті немесе оның бір бөлігін;

(іі) негізгі орналасқан жерін;

(ііі) орналасқан жерін, функциясын және оларды жалдаудың тоқтатылуына байланысты өтемақы берілетін қызметкерлердің шамамен алынған санын;

(іv) келтірілетін шығындарды; және

(v) жоспарды орындау мерзімдерін айқындайды; және

(b) осы жоспарды орындауды бастай отырып немесе мүдделі тұлғаларға жоспардың тетіктері мен ерекшеліктерін жариялай отырып, қайта құрылымдауды жүргізетінін мүдделі тұлғаларға негізделген күтулермен түсіндіреді.

Қайта құрылымдау бойынша резервтернің құрамына қайта құрылымдауға байланысты пайда болатын тікелей шығындар, яғни бір мезгілде:

(а) міндетті түрде қайта құрылымдаумен байланысты; және

(b) ұйымның ағымдағы қызметімен байланысты емес шығындар ғана кіреді.

*

 Бұл көпшілігіне қатысты, бірақ барлық туынды құралдарға емес, мысалы, валюталық-пайыздық своптар ең бастапқы кезінде негізгі соманы алмастыруды көздейді (және өтеу мерзімі басталған кезде керісінше айырбас).

*

 37 Міндеттемелер, шартты міндеттемелер және шартты активтер (ҚЕХС) (IAS) болашақта орындалуы тиіс келісім-шарттарды тараптардың ешбірі де өз міндеттемелерін орындамаған немесе белгілі бір мөлшерге дейін жартылай орындаған келісім-шарттар ретінде анықтайды.