№1 Қаржылық жағдай туралы есеп беру ХҚЕС 1

ХҚЕС1 мақсаты ұйымның алдыңғы кезеңдердегi өз қаржы есептiлiгiмен, сондай-ақ басқа ұйымдардың қаржы есептiлiгiмен салыстырмалы болуына қол жеткiзу үшiн жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiн ұсынуға негiз қалау болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшiн осы Стандартта қаржы есептiлiгiн ұсынуға жалпы талаптар, оның құрылымы бойынша ұсынымдар және қаржы есептiлiгiнiң мазмұнына ең төменгi талаптар қойылады.

ХҚЕС1 Халықаралық қаржы есептілігі стандарттарына (ҚЕХС) сәйкес дайындалынатын және ұсынылатын жалпы сипаттағы қаржы есептiлiгiнiң барлығына қатысты міндетті түрде қолданылуы тиiс.

Қаржы есептiлiгi ұйым қызметінің қаржы жағдайы мен қаржы нәтижелерінің құрылымдалған ұсынуы болып табылады. Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiнiң мақсаты экономикалық шешiмдер қабылдау кезiнде пайдаланушылардың кең тобы үшiн пайдалы ұйымның қаржы жағдайы, қызмет нәтижелерi мен ақша қаражатының қозғалысы туралы ақпарат беру болып табылады. Қаржы есептiлiгi сондай-ақ ұйым басшылығына сенiп тапсырылған ресурстарды басқару нәтижелерiн де көрсетедi. Мақсатқа жету үшiн қаржы есептiлiгi ұйымның мынадай көрсеткiштерi туралы ақпарат бередi:

(а)активтер;

(b)мiндеттемелер;

(c)меншікті капитал;

(d)кіріс пен шығысты қоса, табыс пен шығындар;

5. иегерлерге арналған аударымдар және дивидендтердің төленуі; және

6. ақша қаражатының қозғалысы.

Бұл ақпарат, қаржы есептiлiгiне ескертпелерге басқа ақпаратпен қатар, пайдаланушыларға ұйымның ақша қаражатының болашақтағы қозғалысын және, атап айтқанда, олардың уақытқа бөлінуі айқындығына болжам жасауға көмектеседi.

Қаржы есептiлiгiнiң толық жиынтығы мыналарды қамтиды:

(а)кезеңнің соңындағы қаржылық жағдай жөніндегі есептілік;

(b)кезең ішіндегі жиынтық табыс жөніндегі есептілік;

(с)кезең ішіндегі үлес өзгерістері жөніндегі есептілік;

(d)кезең ішіндегі ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі есептілік;

(e)есеп саясатының елеулі элементтерінің қысқаша сипаттамасын және басқа да түсіндірме ескертпелерді қоса, ескертулер; және

(f)ұйым есеп саясатын ретроспективті түрде қолданатын немесе өз қаржылық есептілігіндегі баптар жөнінде ретроспективті түрде қайта есеп беретін немесе ұйым өз қаржылық есептілігіндегі баптарды қайта жіктейтін ең бастапқы салыстырмалы кезеңнің басындағыдай қаржылық жағдай жөніндегі есептілік.

№2 Қаржылық есептіліктің қағидаттары мен сапалық сипаттамалары

Қаржылық есептіліктің қағидалары:

Қызметтiң үздiксiздiгi туралы жол берудiң қолданылуын бағалау кезiнде басшылық, ең болмағанда, қаржылық жағдай туралы есеп күнінен бастап он екі айды қамтитын, бiрақ онымен шектелмейтін болашақ туралы қолда бар ақпараттың барлығын ескереді. Осы ақпарат назарға алынатын деңгей әрбiр жеке жағдайда нақты фактiлерге байланысты болады. Ұйым белгiлi бiр кезең iшiнде пайдалы болса және қаржы ресурстарына қол жеткiзсе, онда қызметтiң үздiксiздiгi туралы жол беру қолайлығы туралы қорытынды толық талдау жасалмай жатып қабылдануы мүмкiн. Басқа жағдайларда басшылыққа, қызметтiң үздiксiздiгi туралы жол берудiң қолайлылығы жөнiндегi пiкiр бекiтiлмес бұрын, бәлкiм, ағымдағы және күтiлетiн пайдаға, борыштық мiндеттемелерді өтеу кестелерiне және баламалы қаржыландырудың әлуеттi көздеріне байланысты факторлардың кең ауқымын қарауын талап етуі мүмкін.

Есептеу әдісі бойынша есепке алу

Ұйым ақша қаражатының қозғалысы туралы ақпаратты қоспағанда, есептеу әдісі бойынша есепке алу ережелерін қолданып, қаржы есептiлiгiн жасауға міндетті.

Егер олар Концептуалды негізде^* айтылған осы элементтерге арналған анықтамалар мен өлшемдерді қанағаттандыратын болса, есептеу әдісі бойынша есепке алу ережелерін қолданған кезде, баптар активтер, міндеттемелер, капитал, пайда және шығыстар (қаржы есептілігінің элементтері) ретінде танылады.

Сапалық сипаттамалары: түсініктілік, орындылық, сенімділік, салыстырмалылық

№ 3 Қаржылық жағдай туралы есеп беру

Қаржылық жағдай туралы есеп міндетті түрде кем дегенде мыналарды көрсететiн жекелеген баптарды қамтуы тиiс: жеке меншік, ғимарат пен жабдықтар; инвестициялық жылжымайтын мүліктер; материалдық емес активтер; қаржы активтері; қатысу әдiсi бойынша ескерiлген инвестициялар; биологиялық активтер; босалқылар; сауда және басқа дебиторлық берешек; ақша қаражаты және ақша қаражатының эквиваленттері; сауда және басқа төлемдер; азық-түлік тауарлары; қаржы міндеттемелері; ағымдағы салық бойынша мiндеттемелер мен активтер; кейінге қалдырылған салық міндеттемелері мен кейінге қалдырылған салық активтері; сатуға арналған деп жүйеленген қолданылмайтын топтағы активтерде көрсетілген міндеттемелер; үлес ішінде ұсынылған, бақыланбайтын пайыздар, және бас ұйымның иелеріне тән шығарылған капитал және резервтер.

Ұйым тікелей қаржылық жағдай туралы есептегі жеке бөлімдер ретінде, қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi активтерді және қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердi ұсынуға міндетті, бұған өтімділік негізінде бөлу сенімді әрі неғұрлым мәнді болып табылатын аталған ақпарат беру реттері кірмейді. Көрсетілген ерекшелік қолданылған кезде барлық активтер мен міндеттемелер міндетті түрде тұтас алғанда олардың өтімділігіне қарай ұсынылуы тиіс.

Актив, егер мынадай өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде айналымдық актив ретінде топтастырылуы тиіс:оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның қалыпты операциялық кезеңiнiң барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не ол ақша қаражаты немесе ақша қаражатының баламалары нысанында болса бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он екі айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны айырбастауға немесе пайдалануға тыйым салынған реттер кірмейді.

Қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер ретiнде топтастырылуы тиiс.

Ұйым міндеттемені қысқа мерзімді міндеттеме ретінде жіктеуге тиіс жағдайлар:оны ұйымның қалыпты операциялық кезеңiнiң шеңберінде өтеу көзделсе; ол негізінен сату мақсаттарына арналса;ол есепті күннен кейiн он екi айдың iшiнде өтелуге тиiс болса; не есепті күннен кейін ең аз дегенде он екі айдың ішінде тиісті міндеттемені өтеуді кейінге қалдыруға ұйымның құқы болмаған жағдайда. Контрагенттің қалауынша міндеттеменің орындалуы мерзімінің оның үлестік құралдар шығаруына әкеп соқтыруы оның топтастырылуына әсерін тигізбейді.

Қалған мiндеттемелердiң барлығы ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ретiнде топтастырылуы тиiс.

Ұйым не қаржылық жағдай туралы есептің өзiнде, не ескертулерде мынадай ақпаратты ашып көрсетуге міндетті:

(а) акционерлiк капиталдың әрбiр тобы үшiн: шығаруға рұқсат етiлген акциялардың саны; шығарылған және толықтай ақы төленген, сондай-ақ шығарылған, бiрақ ақысы толықтай төленбеген акциялардың саны; акциялардың атаулы құны, немесе акциялардың атаулы құны жоқ екендігiне нұсқау; жылдың басына және аяғына айналымдағы акциялардың санын тексеру; тиiстi топқа байланысты құқықтар, жеңiлдiктер мен шектеулер, соның iшiнде дивидендтер бөлуге және капиталды төлеуге шектеулер; ұйымның өзi немесе оның еншiлес немесе қауымдас ұйымдары ұстап қалатын ұйымның акциялары; және талаптары мен сомаларын қоса, опцион немесе сату шарттары бойынша шығару үшiн резервте сақталатын акциялар; және

(b) меншiктi капитал құрамындағы әрбiр резервтiң сипаты мен мақсатын сипаттау.

№4 Жиынтық табыс туралы есеп беру

Пайдалар мен шығындар туралы есептiң өзiнде міндетті түрде кезең ішінде төмендегідей сомаларды көрсететін кем дегенде мынадай желілік баптар болуы тиіс:

(а) табыс;

(aa) амортизациялы құнда өлшенген қаржылық жағдай туралы есептен шығарудан келіп туындайтын кіріс пен шығыс;

(b) қаржыландыру бойынша шығындар;

(с) қауымдасқан ұйымдар мен бірлескен ұйымдардың пайдалары мен залалдарына үлес қосып қатысу бойынша есептеу әдісіне сәйкес ескерілген ұйымның үлесі;

(ca) егер қаржылық акция әділ құнда өлшенгендей қайта жіктелген болса, алдыңғы сома мен қайта жіктеу мәліметіндегі әділ құн арасындағы айырмашылықтан туындайтын кез-келген табыс немесе залал

(d) салық бойынша шығыстар;

(е) төмендегілердің жалпы сомасын құрайтын бірегей сома: салық салудан кейінгі пайда немесе залал; тоқтатылған қызметті құрайтын шығу тобы немесе активтерді сату не шығару үшін ең төменгі құнның нақты шығынын бағалауда танылған салық салудан кейінгі табыс пен шығын

(f) пайда немесе залал.

7. басқа жиынтық табыстің сипатына қарай жіктелген әрбір құрағыш бөлігі ((h)тармағындағы сомадан басқасы)

8. үлестік тәсілді қолданып есепке алынған қауымдас ұйымдар және бірлескен ұйымдардың басқа жиынтық табысінің үлесі; және

9. жалпы жиынтық табыс.

Ұйым жиынтық табыс жөніндегі есептілігінде төмендегі баптарды пайда немесе залалдың сол кезең ішінде бөлінуі ретінде ашып көрсетуі тиіс:

(а) төмендегілерге тән кезең ішіндегі пайда немесе залал: бақыланбайтын пайыздарға, және бас ұйымның иелеріне.

2. төмендегілерге тән кезең ішіндегі жалпы жиынтық табыс:бақыланбайтын пайыздарға, және бас ұйымның иелеріне.

Ұйым қайта жіктеуден кейінгі өзгерістермен қоса, басқа жиынтық табыстің әрбір компонентіне байланысты кірістік салықтың сомасын кіріс жөніндегі есептілікте немесе ескертпелерде ашып көрестуі тиіс.

Ұйым басқа жиынтық табыстың құрағыш бөлігін ұсынуына болады: қатысты салық нәтижесін шегеріп, немесе қатысты салық нәтижесін шегерудің алдында сол құрағыш бөліктерге байланысты, кірістік салықтың жиынтық сомасы ретінде көрсетілген бір сомамен бірге.

ҚЕХС (IFRS) басқа жиынтық табысте алдын-ала танылған соманың пайда немесе залал ретінде жіктелген-жіктелмегендігін және қашан жіктелгендігін нақтылайды. Бұл Стандартқа қатысты мұндай қайта жіктеулер қайта жіктеу түзетулеріне жатады. Қайта жіктеу түзетулері пайда немесе залалға қайта жіктелген түзетулер жасаған кезеңдегі басқа жиынтық табыстің ұқсас компоненттерін қамтиды. Бұл сомалар ағымдағы және алдыңғы кезеңдердегі жүзеге асырылмаған табыс ретінде басқа жиынтық табыстерде танылуы мүмкін. Жалпы жиынтық табыстерге екі рет енгізіліп кетпес үшін бұл жүзеге асырылмаған табыстарды осы кезеңдегі пайда және залал ретінде жіктелген жүзеге асырылған табыстарды басқа жиынтық табыстер есебінен алып тастау қажет.

№5 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ХҚЕС 7(мәні, мақсаты, қызметтің үш түрі)

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып ұсынылуы тиіс.

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оны қаржы есептілігінің қалған нысандарымен бірге пайдаланған кезде ақпарат береді, онда өзгеріп отыратын жағдайлар мен мүмкіндіктерге бейімделу үшін пайдаланушыларға ұйымның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржы құрылымын (өтімділігі мен төлем қабілетін қоса алғанда) және түсімдер мен ақша қаражаттары төлемдерінің деңгейі мен мерзімдеріне әсер ету қабілетін бағалауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат ұйымның ақша қаражаттары мен баламаларын молайту қабілетін бағалау кезінде пайдалы болады және пайдаланушыларға әртүрлі ұйымдардағы ақша қаражаттарының болашақтағы түсімдері мен төлемдерінің дисконтталған құнын бағалауға және салыстыруға арналған үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді. Ол сондай-ақ әртүрлі ұйымдардың операциялық көрсеткіштері туралы есептіліктің салыстырмалығын жеңілдетеді, бұл бірдей операциялар мен оқиғалар үшін есептің әр алуан әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы өткен жылдардағы мәлімет ақша қаражаттарының болашақ ағындарының сомасының, уақытының және айқындығының индикаторы ретінде жиі пайдаланылады. Ол сондай-ақ ақша қаражаттарының болашақ ағындарының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы және бағалар өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.

Ұйым операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметінен түскен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді өзінің қызметінің сипатына неғұрлым сәйкес келетіндей береді. Қызмет түрлері бойынша жіктеу пайдаланушыларға осы қызметтің ұйымның қаржы жағдайына әсер етуін, оның ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламаларының сомасын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратты қамтамасыз етеді. Бұл ақпарат сонымен бірге қызмет түрлері арасындағы өзара байланысты бағалау үшін де пайдаланылады.

Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы ұйымның кіріс келтіретін негізгі қызметіне тікелей байланысты. Сөйтіп, әдеттегідей, олар таза пайданы және шығынды айқындауға кіретін операциялар мен басқа да оқиғалардың нәтижесі болып табылады. Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады: тауарларды сатудан және қызмет көрсетулерден түскен ақшалай түcімдер;рояльти түріндегі түсімдер, қаламақылар, комиссиялық сыйақылар және табыстың басқа да түрі; тауарлар мен қызмет көрсетулері үшін жеткізушілерге берілетін ақшалай төлемдер; қызметшілерге және олардың атынан басқа тұлғаларға ақшалай төлемдер; сақтандыру ұйымының сақтандыру сыйлықтары мен талап арыздары, жылдық жарналар және басқа да сақтандыру сыйақылары ретіндегі ақшалай түсімдері мен төлемдері; егер бұлар тек қаржы немесе инвестициялық қызметтермен байланыстырылмайтын болса, ақшалай төлемдер немесе пайдаға салынатын салық төлемі немесе пайдаға салынатын салық үшін өтемақы; және коммерциялық немесе сауда мақсатында жасалатын келісімшарттар бойынша ақшалай түсімдер мен төлемдер.

Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені ол болашақ кіріс пен ақша қаражаттарын молайтуға арналған ресурстарды қалыптастыру мақсатына арналған шығыстарды айғақтайды. Танылған активке ықпал ететін шығындар ғана қаржылық жағдай есебінде инвестициялық қызмет ретінде жіктеле алады. Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының мысалдары мыналар болып табылады: жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді активтер сатып алуға арналған ақшалай төлемдер. Оларға капиталдандырылған әзірлеу шығындарына және меншікті өндірістің негізгі құрал-жабдықтарына байланысты төлемдер жатады; жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді активтер сатудан алынған ақшалай түсімдер; басқа ұйымдардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен қызметке қатысу үлестерін сатып алуға арналған ақшалай төлемдер (ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған төлемдерден басқалары); басқа ұйымдардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен қызметке қатысу үлестерін сатудан алған ақшалай түсімдер (ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған ақшалай түсімдерден басқалары); және т.б.

Қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені бұл ақпарат ұйымға капитал беретін инвесторлардың ақша қаражаттарының болашақ түсімдеріне қатысты талаптарын болжау үшін қажетті. Қаржы қызметінен түсетін ақша қаражаттары ағындарының мысалдары мыналар болып табылады:акциялар эмиссиясынан немесе басқа да үлестік құралдардан түскен ақша түсімдері;ұйымның акцияларын сатып алу немесе өтеу үшін акция иеленушілеріне ақшалай төлемдер; қамтамасыз етілмеген облигациялардан, қарыздардан, вексельдерден, қамтамасыз етілген облигациялардан, кепілдік және басқа да қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттерден ақшалай түсімдер; кредиттік сомаларды ақшалай өтеу; және қаржылық жалдау бойынша берешекті азайту үшін жалға алушының ақшалай төлемдері.

№6 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ХҚЕС 7 (есепті ұсынудың әдісі: тікелей жанама)

Ұйым операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді, немесе:

(а) тікелей әдісті пайдалана отырып беруі тиіс, бұл әдіс кезінде жалпы ақша түсімдерінің негізгі түрлері мен төлемдері туралы ақпарат ашылады; немесе

(b) жанама әдісті пайдалана отырып беруі тиіс, бұл әдіс кезінде таза пайда мен шығын ақшалай емес сипаттағы операциялардың, негізгі қызметтен кез келген кейінге қалдырылған немесе есептелген өткендегі немесе болашақтағы ақша түсімдерінің немесе төлемдерінің және инвестициялық немесе қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысымен байланысты кірістердің немесе шығыстардың нәтижелері ескеріле отырып ұсынады.

Ұйымдардың ақша қаражаттарының қозғалысының ағындарын көрсету үшін тікелей әдісті қолдануы құпталады. Бұл әдіс жанама әдісті қолдану кезінде алына алмайтын ақша қаражаттарының болашақ ағындарын бағалау үшін қажетті ақпаратты қамтамасыз етеді. Тікелей әдісті пайдаланған кезде жалпы ақша түсімдерінің және жалпы ақша төлемдерінің негізгі түрлері туралы ақпарат мыналардан алынуы мүмкін, не: ұйымның есептік жазбаларынан; не сатуларды, сатудың өзіндік құнын (пайыздық және соған ұқсас кіріс, және пайыздық шығыс және соған ұқсас қаржылық мекемелер үшін шығындар) мыналарды: кезең ішіндегі босалқылардағы және операциялық дебиторлық және кредиторлық берешектердің өзгерістерін;басқа ақшалай емес баптарды; және инвестициялық немесе қаржылық ақша ағындарының туындауына әкеп соқтыратын басқа да баптарды ескере отырып, пайда мен шығын туралы есептегі басқа да баптарды түзету арқылы.

Жанама әдісті қолданған кезде операциялық қызметтен алынатын ақша қаражаттарының таза ағыны мыналарды:

(а) кезең ішіндегі босалқылардағы және операциялық дебиторлық және кредиторлық берешектердің өзгерістерін;

2. тозу, бағалау міндеттемелері, мерзімі кейінге қалдырылған салықтар, шетелдік валютамен жүргізілген операциялар бойынша іске асырылмаған пайда мен шығын, қауымдасқан ұйымдардың бөлінбеген пайдасы мен азшылықтың үлесі сияқты ақшалай емес баптарды ескере отырып; және

3. нәтижесі инвестициялық немесе қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы болып табылатын барлық басқа да баптарды ескере отырып, таза пайданы немесе шығынды түзету арқылы анықталады.

Басқаша алғанда, операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының таза ағыны жанама әдісті қолдану кезінде пайда мен шығын туралы есепте ашылатын түсімдер мен шығыстарды және кезең ішіндегі босалқылар мен операциялық дебиторлық және кредиторлық берешектердегі өзгерістерді көрсету арқылы жанама әдісті пайдаланумен ұсынылуы мүмкін.

№7 Кезең үшін капиталдағы өзгерістер туралы есеп ХҚЕС 1

Үлестік қатысу капиталындағы өзгерістер келесі ақпараттан тұрады:

• бас ұйымның иелеріне және бақыланбайтын пайыздарға тән жалпы сомаларын бөлектеп көрсететін кезең iшiндегi жалпы жиынтық табыс;

• үлестік қатысу капиталдың әрбір компоненті бойынша 8 (IAS) ҚЕХС-ына сәйкес танылған есеп саясатындағы өзгерістердің және қателерді түзетудің ықпалы; және

• үлестік қатысу капиталдың әрбір компоненті бойынша, төмендегілердің нәтижесі болатын өзгерістерді бөлектеп ашып көрсететін кезеңнің басындағы қаржылық жағдай туралы есептің құны мен соңындағының арасындағы салыстырулар:пайда немесе залал; басқа жиынтық табыс; және бөлектеп алынған иелердің жарналары мен оларға үлестірулерін және бақылау құзыретін жоймайтын еншілес ұйымдардағы иелік мүдделерінің өзгерісін көрсететін иелермен, ие ретіндегі операциялар.

Ұйым үлестегі өзгерістер жөніндегі есептілікте немесе ескертпеде кезең ішіндегі иелерге үлестіру ретінде танылған дивидендтер мөлшерін және әрбір акцияға қатысты мөлшерін ұсынуы тиіс.

Ұйымның меншiктi капиталындағы екi есепті күн арасындағы өзгерiстер кезең ішінде оның таза активтерінiң артуын немесе кемуiн көрсетедi. Меншікті капиталдың иелері ретінде әрекет ететін меншікті капиталдың иелерімен операциялар нәтижесінде болған өзгерістерді (капиталға жарналар, меншікті үлестік құралдар және ұйымның дивидендтері сияқты) және осындай операциялармен тікелей байланысты мәмілелер бойынша шығындарды қоспағанда, кезең ішіндегі меншікті капиталдағы жиынтық өзгеріс, ұйымның осы кезең ішіндегі қызметінің нәтижесінде туындаған басқа пайдалар мен шығындарды қоса (кірістер мен шығыстар туралы осы баптар кірістер мен шығыстар туралы есепте танылатынына немесе тікелей - меншікті капиталдағы өзгерістер ретінде танылатынына қарамастан), кірістер мен шығыстардың жалпы сомасын көрсетеді.

№8 Бухгалтерлік есептің нормативтік құқықтық базасы

Еліміздегі бизнесті дамыту,қаржылық қатынастардың теориялық және қолданбалы негізін білу, құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу, қаржы мен басқару үрдісіндегі көрсеткіштерді жан-жақты талдау, тиімді және оңтайлы шешім қабылдау кызметінде бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі өте зор. Бухгалтерлік есепті жүргізу әртүрлі құзыретке тиісті нормативтік актілермен жүзеге асырылады. Олардың бірі пайдалануға міндетті, ал басқалары тек ұсыныс беру сипатында болады. Нормативтік құжаттарды өз дерінің бағытталуына және құзыретіне байланысты мынадай жүйеде көрсету міндетті болып табылады: 1- деңгей - заңның: «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы» ҚР заң күші бар Заңы және басқа да заңдар; 2- деңгей - бухгалтерлік есеп және есеп беру бойынша стандарттар (ережелер); 3- деңгей - әдістемелік ұсыныстар (жарлыңтар), нұсқаулықтар, қысқаша шолу, ҚР Қаржы министрлігінің және басқа да ведомстволардың хаттары; 4- деңгей - кәсіпорынның өзінің бухгалтерлік есеп бойынша жұмыс бабындағы құжаттары. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Заң бухгалтерлік есептің құқықтың негіздерін және оның мазмұнын, негізгі қағидаларын, ұйымдастырылуын, бухгалтерлік қызметтің негізгі бағыттары мен есеп берудің құрылуын, бухгалтерлік есепті жүргізуге және қаржылық есеп беруге міндетті шаруашылық субъектілерінің құрамын анықтайды. Есеп стандарты есеп тәртібін белгілі бір объектілерді немесе олардың жиынтықтарын бағалауды бекітетін негізгі ережелердің жиынтығын айқындайды. Есеп стандарттары бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы заңды нақтыландыруға арналған. Әдістемелік ұсыныстар салалық ерекшеліктеріне байланысты есеп стандарттарын нақтыландыруға арналған. Оларды ҚР Қаржы министрлігі және әр түрлі ведомстволар дайындайды. Кәсіпорынның өзінің жұмыс бабындағы құжаттары ондағы есептің ұйымдастырылу ерекшеліктері мен жүргізілуін қамтамасыз етеді. Олардың ең негізгілері болып табылатындар:Есеп саясаты бойынша құжат; Басшы бекіткен алғашқы құжаттардың нысандары;Құжат айналымының кестесі; Басшы бекіткен бухгалтерлік есепшоттарының жұмыс жоспары;Басшы бекіткен ішкі есеп беру нысандары. Көптеген ұйымдарда есеп саясаты туралы бұйрықпен ғана шектелетінін де біз ескеруіміз керек. Есеп саясаты - бұл бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беруді ашудың негізгі қағидаларына және негіздеріне сәйкес жүргізу үшін субъектінің басшысы қабылдайтын әдістердің жиынтығы. Шаруашылық әрекеттерді, активтерді, меншікті капиталды, міндеттемелерді, қызметтің нәтижесін және т.б. бейнелеудің балама (альтернативті) әдістерін жүзеге асыратын бухгалтерлік есеп стандарттары есеп саясатын құрудың базасы болып табылады.Есеп саясатының құрылуы әрбір стандартта ұсынылатын бір әдісті таңдаумен, бухгалтерлік есепті жүргізу әрі қаржылық есеп беруді ұсынудың негіздері ретінде қабылдаумен және олардың субъектінің қызмет жағдайларынан шыға отырып негізделуімен түсіндіріледі.Есеп саясатын құру қаржылық есеп берудің дайындығына және ұсынылуына әсер ететін аса маңызды және жауапты рәсім болып табылады. Есеп саясатын құруға жауапкершілікті субъектінің басшысы өз міндетіне алады. Қалған жұмыс бабындары құжаттар не мүлдем болмайды, не оларды басшының өзі бекітеді.

№9 Ақша қаражаттары және олардың эквиваленттерінің есебі

Ақша қаражаттарына ұйымның кассасындағы және ағымдағы шотындағы ақша кіреді.

Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала белгілі ақша қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелдікке ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар.

Ақша қаражаттарының баламалары инвестициялар және басқа да мақсаттардан гөрі, ең алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуге арналған. Ақша қаражаттарының баламалары ретінде жіктелуі үшін инвестиция ақша қаражаттарының белгілі бір сомасына оңай айналуына және құн өзгерісінің болмашы тәуекелдігіне ұшырауы тиіс. Осылайша, әдетте инвестиция ақша қаражаттарының баламасы ретінде, оның қысқа мерзімі, айталық, үш ай немесе сатып алу күнінен бастап одан аз өтеу мерзімі болған кезде ғана жіктеледі. Меншікті капиталға салынған инвестициялар, егер олар, негізінен, ақша қаражаттарының баламалары болып табылмағанда ғана, мысалы, оларды өтеу күніне дейін көп ұзамастан сатып алынған артықшылықты акциялары болған және сатып алудың нақты күні көрсетілген жағдайда ақша қаражаттарының баламаларынан алынып тасталады.

Банк несиелері әдетте қаржы қызметі ретінде қарастырылады. Алайда, кейбір елдерде талап ету бойынша өтелетін банктік овердрафттар (банк берешектері) ұйымның ақша қаражаттарын басқарудың ажырамас бөлігі болып табылады. Мұндай жағдайларда банктік овердрафттар ақша қаражаттары мен баламаларының құрамдас бөліктері ретінде енгізіледі. Банктегі шот бойынша сальдоның оң сипатынан теріс сипатына жиі ретте өзгеріп тұруы банктермен осындай келісімдердің өзіне тән белгісі болып табылады.

Субъект ақша қаражаты мен олардың эквиваентінің құрамдас бөліктерін ашуға және сомаларды ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте бухгалтерлік баланстағы эквивалент сомаларымен салыстыруды өзінің есебінде беруге тиіс. Субъект субъектіде бар, бірақ субъект пайдалану үшін қол жетімсіз ақша қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының едәуір қалдықтарының сомасын ашуға тиіс. Ашудан басқа субъект осы сомалар бойынша басшылықтың тиісті түсіндірмесін келтіруге тиіс. Субъектінің пайдалануы шектеулі болуы мүмкін ақша қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының мысалдарының біріне пайдалануы валюталық немесе қандай да болмасын өзге реттеу заңнамасымен шектелген қаражатты келтіруге болады.

№10 Қорларды тану есебі

Қорларлар - бұлар: қалыпты қызмет барысында сатуға арналған; осындай сату үшін өндіріс үрдісіндегі; немесе өндіріс үрдісінде немесе қызмет көрсетулері кезінде пайдалануға арналған шикізат немесе материалдар нысанындағы активтер.

Қаржы есептілігі міндетті түрде мыналарды:

(а) өзіндік құнын есептеудің пайдалану тәсіліне қоса босалқыларды бағалау үшін бейімделген есеп саясатын;

(b) осы ұйым қабылдаған босалқылардың жалпы қаржылық жағдай туралы есептік құнын және саралау баптары бойынша қаржылық жағдай туралы есептік құнын;

(c) өткізудің ықтимал таза құны бойынша ескерілген босалқылардың қаржылық жағдай туралы есептік құнын;

(d) кезең ішінде шығыстар ретінде танылған босалқылардың тиісті сомасын;

(e) 34-тармаққа сәйкес кезең ішінде шығыс ретінде танылған босалқылар құнының кез келген арзандау сомасын;

(f) 34-тармаққа сәйкес есепті кезеңде шығыс ретінде танылған босалқылар сомасының төмендеуі ретінде танылатын баға кемітуге қатысты реверсивті жазылудың кез келген сомасын;

(g) 34-тармаққа сәйкес шығынға есептелген босалқылардың қалпына келуіне әкелген жағдайларды және оқиғаларды; және

(h) міндеттемелерді қамтамасыз ету ретінде салынған босалқылардың қаржылық жағдай туралы есептік құнын ашу керек.

№11 Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалау

Қаржылық есептілік опер-н оқиғалар мен нәтижелерін сәйкес б.б.категорияға біріктіріп көрсетеді. Бұл категориялар қаржылық есептілік элементтері д.а..

Бухг.баланста көрсетілетін ұйым-ның қарж-қ жағд-на баға беретін элементтер:

1. Активтер - өткен оқиғалар нәтиж-де пайда болған, болашақта пайда әкелуі тиісті мүлікті және мүліктік емес игіліктер мен құқықтар.

2. Міндеттемелер - өткен оқиғалар нәтиж-де пайда болған, болашақта б.б.іс-әрекеттрерді орындауға (мүлікті беруге, ақшаны төлеуге) әкелетін активтердің азаюына әсер ететін міндеттер.

3. Капитал – актив-ің мінд-ді шегергенде қалатын таза активтер. Ұйым қызметінің нәтижелерін бағалауға арн-н пайда және зиян жөніндегі есептілікте көрсетілетін элементер.

4. Табыстар – есептік кезендегі активтердің артуы н/е міндеттемелердің азаюы түріндегі эконо-қ пайданың артуы.

5. Шығыстар - есептік кезендегі активтердің кемуі н/е міндеттемелердің артуы түріндегі эконо-қ пайданың кемуі.

Қарж.есептілік элементтері қарже.танылуы үшін олар элем-ң анықтамаларына сәйкес болуы қажет және тану шартарында жауап беруі қажет.

Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде олар танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың келесі түрлері бар:

• Бастапқы құны – активтер тараптардың келесімі бойынша белгіленген және олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады, міндеттме келіп түскен сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың салдарынан қалыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады.

• Ағымдық құны – активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша көрініс табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада төленеді, міндеттемелер есеп берудегі дисконтталған бағасы бойынша көрініс табады, тап осы сомада өтелуі талап етіледі.

• Сату құны – активтер өзінің сатылған құны бойынша көрініс табуы мүмкін, міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша көрініс табады, демек дисконтталған сомасын білдіеді және олардың өтелуін талап етіледі.

• Дисконтталған құн – активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының дисконтталған құнын көрсетеді, ағымдағы құны бойынша көрініс табады, ол субъекттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі.

• Баланстық құны – актив пен міндеттеме баланстық есеп беоілген күніндегі бағасы бойынша көрініс табады.

Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен қоса басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.

№12 Қорлар есебінің жүйесі

Тауар-материалдық қорлардың есептік жүйелері.

Периодты ТМҚ. Периодты есеп жүйесін қолданған кезде жыл ішіндегі ТМҚ есебі жүргізілмейді. ТМҚ фактілік барын қорларды хаттау нәтижесінде анықтайды, ол периодты өткізіліп отырады. ТМҚ қолданылған өзіндік құны инвентаризация аяқталмағанша анықталмайды, өйткені жіберілген ТМҚ өзіндік құнын есептеу өрнек бойынша шығарылады.Есептік период басындағы қалдық қосу ТМҚ түсуі алу есептік период соңындағы ТМҚ қалдығы тең жіберілген ТМҚ өзіндік құны.ТМҚ периодты есептеу жүйесінде қазіргі уақытқа ТМҚ белгілі бір түрлерінің мөлшерін детальды жазбасының жоқ болуы негізгі кемшілігі болып саналады.оларды көбінесе көтерме-бөлшектік саудалы кәсіпорындарда, біркелкі өнімді шығаратын өндірістік кәсіпорындарда және шикізат пен материалдар ассортиментін өздерінің өндірісі үшін қолданылады. Бұл әдіс барысында «Тауарды сатып алу» есебі қосымша ашылады. Период аяғында қорлар сальдосы қолдануға дайын ТМҚ өзіндік құнын анықтау үшін қосылады. Әр айдың аяғында инвентаризациялау жүргізіледі. Көптеген кәсіпорындар үзіліссіз есептің модифті жүйесін қолданады. Бұл әдіс арқылы қорлардың мөлшерлік көрсеткіштерінің үлкеюі мен азаюы белгіленеді. Ол қордың деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.

Есептің үзіліссіз жүйесі. Есептің үзіліссіз жүйесінде периодты есепте қолданылатын шығынның түсуі мен шығуының уақытша есебі ТМҚ баланстық шоттарда көрсеткіштері жүргізіледі. Мұндай жағдайларда үзіліссіз есепте жүйесі қолданылмайды: басқаларға сату немесе өндірістік шикізаттарға тауар сатып алу қоры сатып алу шотында емес, ТМҚ шотында дебеттеледі; тасымалдау шығыны, резервті сатып алуға қайтарым және жеңілдіктер «Қорлар» есебінде көрсетіледі; өзіндік құн сатылымы әр сатуда расталады. Үзіліссіз есеп жүйесі «ТМҚ қорлары» шоын әрдайым есептеу жүргізуге және сатылған тауарлар өзіндік құнын есептеуге мүмкіндік береді. ҚЕҮЖ 2 ТМҚ бағалауда келесі тәсілді қолдануға болады: арнайы сәйкестік тәсілі; орташа өлшенген құндық тәсіл; бірінші тауарлар бағасы арқылы қорларды бағалау тәсілі.

№13 Қорлардың құнын бағалау әдістері

Босалқылар міндетті түрде ең кемі екі деңгей бойынша: өткізудің өзіндік құны мен ықтимал таза құнында өлшенуі тиіс.

Босалқылардың өзіндік құнына міндетті түрде сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және босалқыларды ағымдағы жай-күйіне және орналасқан жерге дейін жеткізу мақсатында жұмсалған шығындар жатады.