Негізгі құралдардың қозғалысына арнаулы аудит

Негізгі құралдардың қозғалысына арнаулы аудиттің құрамды элементтері – тексеру болып табылады.

1. Бас кітаптың деректері бойынша НҚ барлығын сипаттайтын баланс баптарының сәйкестігі;

2. НҚ түскендігі, барлығы және сақталуы туралы ақпараттың маңыздылығы;

3. Мүлікті НҚ жатқызудың дұрыстығын және керек-жараққа жататындығын жіктеу

4. НҚ түсуі мен шығуындағы операциялардың есебінің көрсетілуі мен рәсімделуінің дәл бағасы

5. НҚ амортизациясы мен жөңдеуге кеткен шығынды есепте көрсету мен есептеудің орындылығы

6. НҚ қозғалысы мен барлығы туралы деректердің алғашқы құжаттарда, БЕ тіркелімдерінде, стат. және қарж. Есепте тұрақты көрсету

7. НҚ және т.б. пайдаланудың тиімділігі мен қалыптасуының оңтайлылығы.

Жоғарыда көрсетілген стратегиялық тәртіпті ескере отырып, мыналарды зерделеу қажет:

a) НҚ сақталуына қамтамасыз ету үшін қандай шара қолданылғанын кәсіпорынның басшысы бұйрығымен материалдық жауапты тұлға тағайындалғанын, олармен толық материалдық жауапкершілік туралы жазбаша келісімшарт жасалғанын;

b) НҚ сақталуын қамтамасыз ететін жағдайлардың жасалуын;

c) Кәсіпорын аумағынан ТМҚ тасудың тәртібі ұйымдастырылғанын, НҚ сақталуын тексеру үшін тұрақты жұмыс істейтін комиссия басшысының бұйрығымен тағайындалғанын;

d) НҚ барлығы мен сақталуын іріктеп тексеру мен түгендеу өткізілгенін, олардың қорытындысы әзірленген бе, әзірленсе, жетпей қалған жағдайда оларға кінәлі адамдарға қандай шара қолданылғанын зерделеу.

Негізгі құралдардың қалыптасуы мен пайдалану операцияларын тексеру

НҚ қалыптасуы мен пайдалануының операцияларын тексеру кезінде мыналарға ерекше көңіл бөлу керек:

1. Мүліктердің түрлерін НҚ қосудың дұрыстығын

2. Келісімнің немесе сатып алудың бағасының, тозуының және алғашқы құны көрсетілген тізімі барлығы;

3. Кәсіпорынның НҚ құрамына қосылуға тиіс емес, уақытша пайдалануда тұрған күрделі құрылыс объектісі барлығын иә жоқтығын;

4. Ереже бойынша баланс есебінен төмен болуға тиіс емес, тура нарықтық бағасының қойылуына;

5. НҚ қайтарымсыз берілген уақытта ҚҚС төленетіні

Негізгі қорды жалға алу мен жөңдеудің аудиті

Тексеру кезінде мыналарға көңіл аудару қажет:

1. Мүлікті жалға беру келісімшартымен жүзеге асады және қабылдау-өткізу актісімен рәсімделеді;

2. Жалға беруші жалға берілген мүліктен түсетін қаржылық нәтижені келешек кезендегі табыс немесе пайда ретінде көрсетіледі;

3. Егер келісімшартта далға алынған НҚ жалға алушының қаржысы есебінен капитал салу қаралған болса, онда жалға алу мерзімі біткеннен кейін ол жалға алушыға өтеусіз беріледі, НҚ өткізу бухгалтерлік жазбалармен өтелімсіз мүлде қалдырылады;

4. Ағымдағы жалға алу кезінде жалға алынған НҚ есебі жалдау келісімшартында көрсетілген алғашқы бағасы бойынша жүргізіледі;

5. Ұзақ мерзімге алынған НҚ есебі «Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі қор» қосалқы шотында жүргізіледі, ал жалға төлем ақысының есеп айырысуы «Жалға алу міндеттемесі түсуіне қарай» шотында жүргізіледі.

НҚ тиімді пайдалануды анықтау тексерудің ең маңызды үрдісі болып табылады. Ол үшін аудитор негізгі қордың қалыптасуы мен тиімді пайдалану туралы деректерге әртүрлі тәуелді есеп айырысулар мен көрсеткіштерге, коэффициенттерге елеулі талдау жүргізу керек.

Оның ішінде қордың тиімділігінің коэффициенті, қордың жабдықталуы, айналымдылығы, жаңалануы, шығарылуы және НҚ тозуы, сондай-ақ экстенсивті, интенсивті және НҚ түсетін салмақтың бірігуі және т.б. есептеледі.

МЕА аудиті ретінде қалыптасуды, іс жүзіндегі нақты қолда бар, құжаттарда көрсетілудің анық сенімділігі, пайдалы қызмет ету құны мен мерзімін бағалаудың шынайылылығы, амортизациялық есептеуді, істен шығарудың негізділігін, есепті ұйымдастыруды, оларды кәсіпорында қолданудың тиімділігін ішкі бақылауды тексеру түсіндіріледі.

Аудитор МЕА алғашқы бағалаудың әр түрлі тәсілдермен анықталатындығын ескергені жөн:

a) Жарғы капиталына санаткерлік (интеллектуалды) меншік салынған жағдайда тараптардың (құрылтайшы) келісімдері бойынша;

b) Бұл объектілерді иелікке алу мен дайын жағдайда келтіру бойынша нақты шығындарға негізделе отырып;

c) Басқа кәсіпорындардан және тұлғалардан өтеусіз алу күйінде сараптама жолымен.

Белгіленуі мен атқарылатын функцияларына байланысты МЕА үш негізгі топқа бөлінеді:

1. Санаткерлік меншік;

2. Мүліктік құқықтар;

3. Кейінге қалдырылған шығындар.

Санаткерлік меншікке мыналар жатады: патенттер, лицензиялар, пайдалы үлгілер, жаңалықтар, сауда белгілері, ноу-хау, гудвилл.

Мүлік құқықтарына: табиғат ресурстарын (жер қойнауын, минералды қазбалармен т.б.) жер телімдерін пайдалану құқықтары.

Кейінге қалдырылған шығындарға: ұйымдастыру шығыстары, ғылыми-зерттеу жұмыстары, тәжірибелік-конструкторлық әзірлеме.

Материалды емес активтерді тексергенде мынандай жағдайға ерекше назар аудару керек:

1. «Гудвилл» - фирма бағасы – ереже бойынша - дамыған елдерде бір мүліктік-қаржылық кешен (МҚК) ретінде фирма құны мен оның активтерінің (АҚҚ) құнының айырмашылықтарын сипаттайтын құндық санат:

Гти=МҚК-АҚҚ

2. «Гудвилл» отандық есепте конкурс пен аукционна жекешелендіру үдерісі заңдылықпен, яғни мынандай тәртіппен белгіленген: отандық фирма сатып алатын мүліктің сатылып алынатын бағасы (СБ) мен балантық құнының (БҚ) арасындағы айырмашылығы арасында;

Грес=СБ-БҚ

3. Азаматтың интеллектуалды және іскерлік сипаты МЕА ретінде танылуы тиіс емес, өйткені оның еңбекке деген қабілеттілігі мен біліктілігі одан бөліне алмайтындығы және басқа біреуге беріле алмайтыныдығы басты себеп.

4. Объектіде МЕА-дің барлығы туралы факт құжатты түрде жасалған ба? Есепке алынған МЕА-дің кез келген объектісі жарыққа шығарылуына объективті нысанда мүмкіндігі болуы тиіс.

5. Өнертабыс құқығын алу, пайдалы модельдер, өндірістік үлгілер, соған сәйкесті лицензиялық келісімшартпен бекітіліп, Патенттік ведомствода тіркелуі тиіс:

a) Кәсіпорын ноу-хауды алғанын көрсету үшін оның кескін суретіне немесе сипаттамасына ие болу қажет;

b) Тауар белгісін немесе қызмет көрсету белгісін сатып алу Патент ведомтвосында тіркелген шегерім жөніндегі келісімшартымен бекітілуі тиіс. Мысалы, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорында, әсіресе мейрамханалардың асүйінде дайындалатын тамақтардың рецептурасы жарғылық капиталға қосылуы әбден мүмкін.

6. МЕА-дің алғашқы құнының бағасы дұрыс көрсетілген бе? Ол мынадай жағдайларда анықталады:

a) Жарғылық капиталға екі жақтың келісімімен салынған жағдайда;

b) Басқа заңды немесе жеке тұлғалардан сатып алынған жағдайда және алуға нақты кеткен шығын мен осы объектіні дайын жағдайға келтіруге кеткен шығынды (ҚҚС пен арнаулы салықсыз) есептей отырып, кәсіпорында объектіні құру;

c) Басқа кәсіпорындар мен адамдардан сараптау жолымен қайтарымсыз алу.

7. МЕА-дің алынғанын, пайдаланғаны мен шығарылғанын растайтын құжаттар бар ма? Мысалы кәсіпорынға МЕА түскені туралы қабылдау-беру актісі (МЕА-1) жасалуы тиіс, ал қозғалысы, пайдаланылуы мен шығарылуы туралы деректер (МЕА-2) нысанды есеп карточкасында көрсетілуі тиіс.

8. МЕА-дің объектісі кәсіпорын балансынан дұрыс есептен шығарылған ба?

9. МЕА тозуы дұрыс есептелген бе? Жалпы ережеге сәйкес, амортизацияның тіркелім көлемі ай сайын мөлшерге байланысты және оның пайдалы қызметінің мерзімі мен алғашқы құнын есепке алып (кәсіпорынның құрылған мерзімінен артық болмайды) анықталады. Пайдаланылған объектінің кіріс немесе басқа тиімділігін кіргізе бастаған уақыты пайдалы қызмет мерзімі деп есептеледі. Тиімді пайдалану мерзімі анықтау қиын немесе мүмкін емес МЕА бойынша амортизациясын тіркеу 10 жыл мөлшерінде белгіленеді. МЕА белгілі бір түрлері бойынша амортизация тіпті есептелмейді. Бұлактиветр туралы уақыт өткен сайын құны немесе пайдаланғандағы кіріс төмендемейтіндігі туралы әрқашан сенім болады. Мұндай активтерге әлем тәжірибесінде ноу-хау, тауарлық белгі және т.б. құқығы жатады.

10. МЕА жинақтамалы және талдаулық есебі дұрыс жүргізіле ме:

a) 2710-«Гудвилл» шотының шағын топтары бойынша, 2720-«Гудвиллдің құнсыздануы», 2730-«Басқа МЕА», 2740-«Амортизация және басқа да МЕА құнсыздануы», оның ішінде «Лицензиялық келісім», «Бағдарламалық қамтамасыз ету», «Патенттер», «Ұйымдық шығындар» қосалқы шоттардың құнсыздануы;

b) МЕА дебеттік салым шотындағы 2710-«Гудвилл» шотының шағын топтары бойынша, 2720-«Гудвиллдің құнсыздануы», 2730-«Басқа МЕА», 5020- «Төленбеген капитал» қосалқы шотына салу;

c) МЕА заңды немес жеке тұлғалардан сатып алғанда немесе кірістендіргенде төлемге дейін 2710, 2720, 2730 дебет шоттарында және 3320- «Еншілес ұйымдарға қысқа мерзімді кредиттік берешек» сондай-ақ 3310, 3240, 1010 және 1040 кредиттік қосалқы шоттарында көрсеткен кезде.

11. МЕА амортизациясының есеп айыруы журналдық ордерлік есеп нысанына 2740-«Басқа да МЕА амортизацтясы мен құнсыздануы», сондай-ақ «Лицензиялық келісім», «Бағдарламалық қамтамасыз ету», «Патенттер», «Ұйымдастыру шығындары», қосалқы шоттары да қосылады.

12. МЕА қосалқы шоттарында бухгалтерлік өткізбелер дұрыс жасалған ба?

13. МЕА жинақтамалық және талдау есептерінің деректері және Бас кітаптағы жазбалар мен басқа да бухгалтерлік тіркемелердегі деректер сәйкес келе ме?

14. МЕА құру кезіндегі барлық шығындар 2930 «Аяқталмаған құрылыс» шағын топты шоты мен «МЕА құру кезіндегі шығындар» қосалқы шотына жинақталады.

15. Субъектінің ұйымдастыру шығындары (ҚЕХС қашанда МЕА сипатында танылмайды) әкелінген шығындардың нақты бағасы

16. Пайдаланудағы МЕА амортизациясын есептеу:

a) Құрылыстарда, кәсіпорынды қайта құруда және басқа да капитал салымындағы Дт 2930 шағын тобындағы шоттың, Кт 2740 «Басқа да МЕА амортизациясы мен құнсыздануы. Дебеттің шағын топтарындағы 1420,1210 шоттары, Кт шағын топтарындағы 3310,3320,3130,3390 шоттарындағы ҚҚС сомасына

b) Өнім өндірісіне, орындалған жұмыс пен қызмет туралы Дт 8040, Кт2740

c) Өнімдерді өткізу үдерісіне, жұмыс пен қызмет туралы Дт7110, Кт2740

d) Жалпы және әкімшілік шығындар Дт7210,Кт2740

17. Нәтижесінде МЕА шығуы:

1. Өткізуге байланысты есептен шығару

 Қалдық бағасы бойынша Дт 7410 Кт 2710,2730

 Амортизацияның жиналып қалған сомасына Дт 2740 Кт 2710,2730

 Келісілген бағаға (ҚҚСынсыз) Дт 1210, Кт 6210, Дт1210 және Кт 3130 ҚҚС сомасына

2. Қайтарымсыз беру

 Баланстық бағаға Дт 7410 Кт 2710,2730

 Амортизацияның жиналып қалған сомасына Дт2740 Кт 2710,2730

 ҚҚС сомасына Дт 7210 Кт 3130

3. Жарғылық капиталға салым ретінде

 Баланс бағасы Дт 7410, Кт 2710

 Амортизациянын жиналып қалған сомасына Дт 2740, Кт 2710, 2730

 МЕА келісілген құнына (баланстық бағасынан жоғары болса) Дт 2040, 2210, 2310 Кт 6210

 МЕА келісілген құнына (баланстағыға сәйкес келсе) Дт 2040, 2210, 2310 Кт 2710, 2730

 Тозудың бұрын аударылған сомасына Дт 2740 Кт 2710, 2730

18. МЕА өткізуден түскен кіріс 6210 «Активтерді шығарудан түскен кіріс», 1070 «Арнаулы шоттардағы қаржылық қор»,1040 «Кассадағы теңгедей қаржылық қор»,2110 «сатушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі»,1210 «сатушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді деб.берешегі»,1280 «Басқадай қысқа мерзімді деб.берешек»,2180 «Басқадай ұзақ мерзімді деб.берешек» шоттарына.

№27. ТМҚ есебінің аудиті...

ТМҚ-ды кәсіпорын әртүрлі жагдайда алуы мүмкін: жабдықтаушының қоймасынан, темір жол станциясынан, айлақтардан, аэропорттан, материалды жауапты тұлғалар арқылы өз қоймаларынан.

Жабдықтаушылардың (жіберушілердің) қоймаларынан ТМҚ-ды алған кезде алушы-кәсіпорын өздерінің жауапты тұлғалары арқылы жүзеге асырады.

Материалдардың қозғалысын есепке алған кезде мынадай типтік құжаттар пайдаланылады.

Жабдықтаушылардың коймасынан тауарларды алу үшін материалды жауапты тұлғаға сенімхаты беріледі. Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын қойғызып, қолхат алу арқылы береді. № М-2а типтік ведомосы аралық нысаны, алдын ала нөмірленген және түптелген Журналға (ү. № М-3) тіркеледі. № М-2а нысаны төменде келтірілген.

Берілген сенімхатты Есептеу журналы, сенімхатты тіркеуге және беруге жауапты тұлғада сақталады.

Сенімхатты беру үшін лауазымды тұлғамен келісім шарт жасалады, ондай келісім шарт жоқ болған жағдайда бір жолғы сенімхаттар беріледі. Берілген сенімхатта шаруашылық жүргізуші субъектілер оның мерзімін көрсетеді. Сенімхатқа кәсіпорын басшысы, бас бухгалтері кол қойып, мөр басады. Сол сенімхатта алынатып тауарлардың тізімі сенімхаттың артқы (кері) жағында жазылады.

Егер де алынатын тауарлар саны жағынан кем болмаса және түрлері де бір тектес болып келсе, онда олардың жалпы саны мен сомасы бір жолға жазылады.

Бір қоймаға жататын ТМҚ алынған жағдайда оған бірнеше накладной керек болса, сенім беруші сенімді тұлғаға бір сенімхатын беруіне болады, бірақ онда берілген барлық накладнойдың нөмірі, күні көрсетілуі тиіс. Егер де бір ғана сенімді тұлғаның бірнеше коймадан тауар алуына тура келсе, онда оған әрбір қоймаға ұсыну үшін жеке сенімхат беріледі.

Сенімхат, әрекет ететін мерзіміне қарамастан, тауарлы-материалдық құндылықтарды алғаш кезінен бастап беріледі. Мерзімі өткен сенімхаттары бойынша есеп бермеген лауазымды тұлғаға жаңа сенімхаттар берілмейді. ТМҚ ала салысымен материалды жауапты тұлға тапсырманы орындағаны туралы құжаттарды бухгалтерияға беріп, ТМҚ қоймага өткізу керек, олардың сол құндылықтарды қуаттайтын сенімхаты толық болмаса да.

Егер де ТМҚ-ды алу құқы жойылса, онда одан сенімхатты қайтып алынады, ал жіберушілерге басқа сенімхат беріледі.

Пайдаланбаған сенімхаттар мерзімі өткеннен кейін келесі күні сенім білдірушіге қайтарылады. Пайдаланбаған сенімхатты қайтарған кезде оны "Сенімхаттарды есепке алу журналына" тіркейді және оның түбіршегіне "пайдаланбаған" деген белгісін жасайды. Осындай сенімхаттар есеп беру кезеңнің соңына дейін сақталады, сосын есепті кезеңнің соңында жойылады.

Жабдықтаушылар (жіберушілер) ТМҚ босатқап кезде, әрбір жіберілген бөлігіне үш данада накладной жазып, онда сенімхаттын нөмірі, күні көрсетіледі. Оның бірінішісі ТМҚ алушыда, екіншісі жіберушінің өзінде қалады, оны ол алдағы кезеңде жіберілетін ТМҚ-ды бакылау жасау үшін пайдаланады. Ал үшіншісі бухгалтерияға беріледі. ТМҚ босатып біткен соң, ең соңғы партиясының құжаттарымен бірге сенімхатын да бухгалтерияға тапсырады. ТМҚ-ды мынадай жағдайларда сенімхат бойынша босатуына болмайды:

- сенімхаттың барлық реквизиттері толық толтырылмаса, жөнделген немесе өшірілген болса;

- көрсетілген сенімхаттағы құжаттары болмаса;

- сенімхаттың мерзімі біткен болса;

- субъектіден берілген сенімхаттың жойылғаны туралы хабар алса;

- сенімхат берген субъекті оз қызметін тоқтатса (жойылса, қайта құрылымдық өзгерістер жасаса).

Жабдықтаушылар сатып алушының қоймасына автотранспортпен ТМҚ-ды жеткізіп берген кезде сатып алушылардың материалды жауапты тұлғасы (қойма меңгерушісі) жабдықтаушылардың экспедиторынан алған ТМҚ-дың санын және брутто салмағын, тауарлы-транспорттық (көліктік) накладной мәліметімен салыстырады, олар екі данада жазылады. Тауарлы-транспорттық накладной (ТТН) үлгісі төменде келтіріледі. Егер олардың мәліметінде айырмашылық болмаса, онда оның бір данасына қол қойып және штамп басып, ТМҚ кабылданды деп жазады. Накладнойдың бір экземпляры материалды жауапты тұлғада қалады. Ал егер айырмашылық болса, онда оның саны мен сомасына Акті жасалады. Ол екі дана етіп жазылады және оған екі жақтың да жауапты тұлғалары қол қояды. Оның біреуін жабдықтаушыға жібереді, ал екіншісі ТМҚ қабылдаған жауапты тұлғада қалады, одан әрі ол бухгалтерияға беріледі. Акті жабдықтаушыға талап-тілек қоюға негіз бола алады. Жоғары аталғандардан басқа ТМҚ халықтан да сатылып алынуы мүмкін. Бүл кезде материалды жауапты тұлға сатып алынған ТМҚ-ға акті жасайды, онда: сатушының аты-жөні, СТН (салық төлеушінің тіркеу нөмірі), ТМҚ аты, алынған бағасы, жалпы құны көрсетіледі (актінің нысаны төменде келтірілді). Осы актіде патенттің (куәлігінің) нөмірі және әрекет ететін мерзімі, қызмет түрі немесе баска да құжаттары (квитанциясы, бір жолғы талоны) көрсетіледі. Егер де аталған құжаттар болмаса ұйым бюджетке төленетін жеке табыс салығын өзі төлейді.

ТМҚ-ды кірістеуге мына құжаттар негіз болып саналады:

-шот-фактура, онда: қатар нөмірі мен күні, атауы және жабдықтау мен ТМҚ-ты сатып алушының СТН, ҚҚС-ын есепке қою туралы куәлік нөмірі, әкелінген ТМҚ атаулары мен саны, қүны, акцизделетін ТМҚ сомасы т.б.;

-тауарлы-транспорттык; накладной;

-тауарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның жазған накладнойы мен құжаттары, атап айтқанда:

Кіріс ордері. Жабдықтауышылардан немесе өңдеуден түскен запастарды есепке алу үшін пайдаланылады. Ол бір ғана данада жазылады және ол жауапты тұлғадан материалдар қоймаға келіп түскен кезде толтырылады.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады:

Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалынады: Дт 7010 Кт1320, 1330, 8010, 8020, 8030. Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі 2410, 2730, 1150.

Сатылған өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтерді сату құнына 1210 шоты дебеттеледі де, 6010 шоттары кредиттеледі.

Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралдарды 6210 шоттың кредиті, материалдық емес активтерді 6210 шоттың кредиті, бағалы қағаздары 6210 шоттың кредиті сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына (ҚҚС) 1210 шоты дебеттеліп, 3130 шоты кредиттеледі.

Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу – төлем құжаттарын төлегеніне қарай 1010 шоттары дебеттеледі де, 1210 шоты кредиттеледі.

Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға аванс төлесе, онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып төлем жасайды.

Егер де алынуы тиісті шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңына пайда болған оң айырмасы 1210 шоттың дебетінде және 6250 шоттың кредитінде көрсетіледі, ал теріс айырмасы 7430 шоттың дебетінде және 1210 шоттың кредитінде көрсетіледі.

Берешек қарыздар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғаннығ нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да берілген жеңілдіктермен қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны шегеріледі.

Айдың аяғында 1210 шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өздеріне келген тауарлы-материалдық құндылықтар және орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың қалдығын көрсетеді.

№28. Ақша қаражаттары есебі бойынша операциялар аудитін жүргізу...

Кассадағы ақша қаражаттарының есеп беруінің аудиті

Касса операцияларына аудиторлық тексеруді объектіге қатысты төмендегі реттілікпен жүргізуге болады.

- кассаға түгелдеу жүргізу және ақша қаражаттарының сақталу жағдайын тексеру;

- операциялардың құжаттық рәсімделуінің дұрыстығын тексеру;

- Ақшаның толық және өз уақытында кіріске алынуын тексеру;

- Ақшаның шығысқы есептеп шығарылуының дұрыстығына аудиторлық тексеру жүргізу;

- Операцияладың бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетілуінің дұрыстығын тексеру.

Тексеру жүргізу жоспарын құру кезінде ақша қаражаттарының және кәсіпорын кассасындағы басқа құндылықтардың қозғалысы мен сақталуына ішкі бақылаудың тиімділігін бағалау керек. Тестілеудің көмегімен аудитор кәсіпорынның касса операцияларын жүргізуіне алдын-ала баға береді, осалырақ участоктарды анықтайды, негізгі бақылау процедураларының құрамын жоспарлайды, есеп жүргізу ерекшеліктерін анықтайды. Аудиторға мүмкіндігіне қарай касса операцияларына ішщкі бақылаудың жағдайы туралы толық ақпарат алуы қажет. Ол үшін ең бірінші оған алдын-ала дайындалған сұраунама тест жүргізуі тиіс.

Банктік операциялар аудиті

Ақшалар қаражат аудитінде банктік операцияларын тексеруге көп назар аударуды талап етеді. Қолданылып жүрген заңнамаларға сәйкес кәсіпорындар өзінің ақшалай қаражатын қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға міндетті. Банк мекемелерімен есеп айырысу ағымдағы, кореспонденттік, жинақ шоттарында ақша сақтауға, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер алумен, оларды өтеумен және қайта ресімдеумен, шоттарда жаңылыс жазулар жөніндегі талап-тілекпен байланысты туындайды. Кәсіпорындар арасындағы банк мекемелері арқылы есеп айырысулар есептесудің қолма-қол ақшасыз түрі бойынша атқарылады.

Аудит процедуралары:

1. Кәсіпорынның банктегі есептік, ағымдағы, валюталық және басқа да шоттар бар екендігін айқындау;

2. Банктегі ақша шоттарындағы операциялардың заңдылығын, анықтығын және шаруашылық мақсатқа сәйкесиілігін тексеру;

3. Шотқа түскен ақшаны кіріске алудың дұрыстығын, уақтылығын және толықтығын тексеру;

4. Ұсынылған шоттарға төленген қаржының дұрыстығын, толықтығын және сәйкестігін тексеру;

5. Бюджетке салық және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдер аударудың уақтылығын тексеру;

6. Банктен алынған және кассаға кіріске алынған, сондай-ақ оларды мақсатты пайдалануын тексеру;

7. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және әртүрлі кредиторлармен, соның ішінде банкпен несиелер бюджетпен салықтар бойынша есеп айырысудың мерзімін өткізіп алу себептерін анықтау;

8. Кәсіпорындармен әрбір қолма-қол ақшасыз есептесу бойынша шарттық өзара қарым-қатынастардың сәйкестігін тексеру;

9. Құжаттар мен жазбаларда көрсетілген ақшаның бар екендігі мен қозғалысы туралы мәліметтердің сәйкестігін тексеру;

10. Банк операциялары бойынша шот корреспонденцияларының дұрыстығын тексеру.

Ақша қаражаттар қозғалысы есептігінің аудиті

Ақша қозғалысы циклінің жергілікті аудитін өткізгенде мыналарды анықтайды:

- касса – банк құжаттарын жасап, өңдейтін адамдардың сапалы және сандық құрамы;

- бұл жұмыс учаскесі қызметкерлері кімге есеп береді;

- касса-банк және басқа да ақшалай операциялардың дұрыстығын кім, қашан және қалай тексереді?

- кәсіпорында кассадағы ақшаның бар-жоғын кенеттен тексеруді жүйелі жүргізуге арналған тұрақты жұмыс істейтін комиссияны тағайындау туралы басшының бұйрығы бар ма?

- бұл бұйрық орындала ма, кассаны кенеттен тексеру актілері бар мажәне олардың мазмұны қандай?

- аналитикалық және синтетикалық есеп, шаруашылық бақылау мен ақшалай операцияларды жедел қолдау жолға қалай қойылған?

Төлем циклін аудиторлық тексеру мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін сараптау іс тәжірибесін талдау есептеуді жүргізудегі типтік бұрмалаулар туралы тұжырым жасауға және олардың ақшасын басқаруда ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

1. Ақшаның есеп шот бойынша қозғалысын төлеу циклін тексеру үшін кәсіпорын банк көшірмелері мен бастапқы құжаттардың мәліметтерін салыстыруы қажет. Сонымен бірге көшірмелердің өнделетіндігін (шот корреспонденциялары жазыла ма), құжаттардың нөмірленетін, ақшаны есептен шығару толық, жеткілікті расталғанын тексеру керек.

2. Сол уақытта қолма-қол есем ақшалай қаражаттың қозғалысы бойынша операцияларды көрсетудің ұсынылған тәртібінен айырмашылықтарды айқындау қажет.

3. Тағы бір өрескел қате ақшаны кәсіпорын кассасына кіріске алмау. Тексеру кезінде аудитор бар ақшаның қозғалысын талдауы, іс-жүзінде жасалған төлемді дебиторлық борышты өтеу сомасы мен касса есебіне алынған сома арасындағы айырмашылықты анықтауы керек.

4. Тексерудің жеке объектісі – нақты мақсаттарға, сонымен бірге еңбекақы төлеуге, іссапар шығыстарын жабуға, шаруашылық қажеттіліктерге және т.б. чек кітапшасы бойынша банктен алынған ақша қозғалысы.

5. Кәсіпорынның кассадағы ақшасы қозғалысын анықтап, оларды кіріске және шығысқа алудың уақтылығы мен толықтылығын тексеру керек.

6. Кассалық тәртіпті сақтау мен төлем циклі функционалды аудит бағдарламасын түгел орындау үшін тестілеу өткізуге болады. Сұрақтар тізбесін тексеруші аудит кәсіпорындағы нақтылы жағдай мен көлем циклі функционалды аудиттің қойған мақсаттарына сәйкес қалыптастырады. Тестілеу ішкі бақылаудың жағдайын анықтауға, ақшаның сақталуын қамтамасыз етуге, бухгалтерлік есепте кассалық операцияларды түгел және анық сенімді көрсету үшін талдауға мүмкіндік береді.

Мұндай төлеу циклі мен ақша басқарудың тиімділігі бағалаудың балдық, индекстік, немесе процедуралық тәсілдері қолданылуы мүмкін. Мысалы, бағалаудың балдық тәсілінде «иә» жауабы үшін ақша қозғалысын ұйымдастыру деңгейіне байланысты бірден үш балға дейін қойылады, ал «жоққа» 0 балл қойылады. Субъектінің ақшасын аудару жағдайын тестілеу қорытындыларын жалпы бағалауда қойылған баллдар сомасы бойынша жүргізу ұсынылады: 50 баллға дейін өте төмен, 51-65 дейін төмен, 66-88 – орта, 81-90 жоғары, 91 баллдан жоғары өте жоғары.

№29. Бухгалтерлік баланс аудиті...

Бухгалтерлік баланс аудиті – дебиторлық және кредиторлық берешектер. Дебиторлық берешектің функционалды аудиті келесі процедуралардан тұрады: келісім-шарттың міндеттемелерін орында мен дебиторлық берешектің шынайылығын тексеру (жабдықтау келісім-шарттар, шот-фактуралар, тапсырыстарды тіркеу журналдарын тексеру); дебиторлық берешек есебі, жабдықтауды және оларға төлеуді бақылау функцияларын орындауды талдау (есеп, аудит және ішкі бақылау стандарттары, бұйрықтар, өкімдер, бастапқы құжаттар); мәліметтерді жинау мен дебиторлық берешек түрлері, көлем және мерзімдері бойынша жіктеу; дебитолық берешек жағдайын дебиторлармен есеп айырысуды түгендеу өткізу жолымен тексеру (Бас кітап, 10 журнал-ордер); күмәнді талаптар бойынша резервстерді жасаудың негізділігі мен оларды пайдаланудың дұрыстығын тексеру; дебиторлық берешекті уақытылы өтеудің заңдылығы мен шынайылығын талдау (11 журнал-ордер, сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің есеп айырысудың есебі жөніндегі тізімдеме); баланс көрсеткіштерінің дебиторлық берешек есебі шоттары бойынша Бас кітап мәліметтерімен сәйкестігін тексеру (баланс, Бас кітап бойынша дебиторлық берешек шоттары); дебиторлық берешектің синтетикалық және аналитикалық есебін жүргізудің дұрыстығын тексеру (Бас кітап. Журнал-ордерлер, берілген аванс, контрагенттермен есеп айырысу бойынша тізімдемелер); басқадай дебиторлық берешектерді тексеру болып табылады.

Кредиторлық берешек – кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері. Кредиторлық берешекті тексерудің негізгі міндеті мыналар: төлем тәртібін сақтауды тексеру; есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа да құндық көрсеткіштердің негізділігін тексеру; кредиторлық берешек сомасының шынайылығын тексеру; есептеулерді реттеу мен кредиторлық берешекті азайту жөніндегі ұсыныстарды дайындау.

№30. Еңбекақы операциялары аудиті...

Ағымдағы міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады. Банктердің қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.

Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу операциялары 4010 шоттарында ескеріледі. Бұл шоттардың әрқайсысында «Қысқа мерзімді қарыздар» аралық шоты бар. Бұл шоттар пассивті, олардың сальдосы есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым – қарызды өтеуге аударылған соманы, кредит бойынша айналым –қарызға алынған соманы көрсетеді.

Алынған қарыздар сомасы «Банктердегі аккредитив чектердегі, карт-шоттардағы және басқа да шоттардағы ақша» бөлімшесінің «Шетел валютасындағы ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша», «Ұлттық валютада ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша», «Еншілес (тәуелді) ұйымдарға кредиторлық берешек», «Қоюшы және мердігерлермен есеп айырысу» және т.б. шоттарымен корреспонденцияда көрсетіледі.

Өтелген кредиттер сомасына «Қарыздар» бөлімшесінің (ақшалай қаражаттың есебі бойынша шоттармен корреспонденцияда «Банктердің қысқа мерзімді қарыздары» аралық шоты) тиісті шоттары дебеттеледі.

Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалық есебінің несиесін берген банк түрлері және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі.

а) қарыз проценттерін төлеу мен оларды кезең шығыстарына жатқызуының дұрыстығы;

ә) «Қарыздар» («Қысқа мерзімді қарыздар» аралық шоты) шоттары бойынша синтетикалық және аналитикалық есебін 4 журнал-ордерде және бухгалтерлік баланста жүргізудің дұрыстығы;

б) баланста «Ағымдағы мінтеттемелер» бөлімшесінде « Ұзақ мерзімді қарыздардың ағымдағы бөлігі» бабы келтіріледі;

в) қарыздарды өтеу мерзімі осы бап бойынша соманы негізділігін анықтау қажет;

г) овердрафт, сенімді клиентке оның шотындағы қалдықтан тыс берілетін қысқа мерзімді қарыз түрін білдіреді, сондай-ақ жеке есептелетін, мерзімінде төленбеген банк қарыздары.

«Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қарыздары» (4010 «Қысқа мерзімді банктік қарыздар») шотына аналитикалық есеп, қарыз берушілер мен қарызды өтеу мерзімдері бойынша жүргізіледі.

Банктен тыс мекемелерден алынған қысқа мерзімдік қарыздар көбінесе вексельмен коммерциялық кредит және берешек міндеттемелерге «серіктестік» кредит түрінде болады.

Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуді тексерудің негізгі міндеті – еңбекақы төлеуде нормативтік-құқықтық актілердің сақталуын бақылау, жалақыдан ұстап қалу мен еңбекақы төлеуде бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыстығын тексеру болып табылады.

Бақылау барысында қолданылатын ақпарат көздері болып 3350 «Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек» шоты бойынша аналитикалық және синтетикалық мәліметтер өнімділікті есебі және еңбекақы төлеуді есептеу жөніндегі бастапқы құжаттар (мысалы, жұмыс істеген уақыт есебі табелі мен нарядтары) уақытша еңбекке жарамсыздық парақтары, еңбек демалысына төлемді есептеу, нормативтік құжаттар, бұл операцияны реттейтін ҚР «Еңбек туралы»заңы. Қызметкерлердің еңбегі мәселелері жөніндегі әдістемелік ұсыныстар, олардың орташа еңбекақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық және т.б. басшылыққа алынады.

Қызметкерлермен еңбеке төлеу бойынша есеп айырысуларды тексеруді әр айдың бірінші күніндегі 3350 шоты бойынша аналитикалық есеп көрсеткіштерінің және бухгалтерлік баланстағы, бір уақыттағы Бас кітаптағы жазулармен сәйкестігін анықтап, бастаған жөн. Бұл үшін Бас кітаптағы қарастырып отырған айлардың бірінші күндегі 3350 тізімдемесінің ведомостының жиынтық сомасының мекеме балансындағысымен салыстыру қажет.

Айырмашылық табылғанда олардың себептерін анықтау керек. Сондай-ақ мәліметтерді депозитке салынған еңбекақы есеп кітабы көрсеикіштерімен салыстыру керек. Сосын бастапқы құжаттардың анық сенімділігін, толтырылу дұрыстығын, олардың еңбекақы және еңбекті өтеудің басқа түрлерін есептеу мен төлеу бойынша нормативтік құжат талаптарына сәйкестігі тексеріледі.

Еңбектақыны уақыт бойынша төлеуде тарифтік мөлшерлеме немесе мәміле шарттарын қолданудың дұрыстығы, кесімді төлеуде – жұмыстың сандық және сапалық көрсеткіштерін орындау, нормалармен баға қоюды қолданудың дұрыстығы тексеріледі.

Еңбек пен оны төлеу есебі жөніндегі бастапқы құжаттарды тексергенде орындалған жұмыс есебі үшін жауапты лауазымды адамдардың қойылған қолдары бар-жоқтығын, барлық деректемелердің толтырылу дұрыстығын, құжаттарда тазартып өшірілген түзетулердің бар-жоғын т.б. анықтайды.

Жұмыс уақыты мен нарядтар есебі табелін, сондай еңбекті төлеуді есептеу жөніндегі бастапқы құжаттарды тексергенде, оларға ойдан шығарылған тұлғаларды кіргізу жағдайлары бар-жоқтығын анықтау қажет. Бұл үшін оларды берген уақыттағы нарядтарды талдап шығу, нарядтар мен жұмыс уақытының есебі табельдеріндегі жұмысшылардың аты-жөндерін жеке құрам есебінің және төленген сомалар туралы мәліметтермен салыстыру керек.

Бастапқы құжатармен есептік тізімдемелерді тексергенде арифметикалық санаудың дұрыстығына ерекше көңіл бөлу керек.

Аудиторлық тексерудің жүзеге асатын одан әрі кезеңдері мыналар:

• Төлемді есептеудің дұрыстығын іріктеп тексеру

• Жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқумен байланысты қосымша ақыны рәсімдеу тәртібі.

• Құжаттау рәсімі мен іркіліс төлемі.

• Өнімнің ақауын құжатпен ресімдеу мен оны төлеу

• Түнгі мезгілдегі жұмысқа қосымша ақы.

• Жұмыстан тыс уақыттағы еңбекті өтеу.

• Мерекелік күндердегі жұмысқа төлеу.

• Іс жүзіндегі заңнамада қарастырылған (еңбек демалысына, жұмыстан шығу жәрдемақысын төлеу және т.с.с.) жұмыспен өтелмеген уақытқа төлем есептеу;

• Уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша жәрдемақы есептеу;

• Жалақыдан ұстаудың дұрыстығын тексеру.

Заңнамаларға сәйкес жалақыдан мыналар ұсталынады: жеке табыс салығы, зейнетақы қорларына аударымдар, бұрын берілген аванс бойынша берешекті, сондай-ақ арифметикалық қате нәтижесінде артық төленген соманы өткізуге; есеп беретін сома бойынша берешекті өтеуге; пәтерақы, баланың мектепке дейінгі балаларға мекемеде тәрбиеленгені үшін, еңбеккерлердің мекемеге келтірген материалдық зиянның орнын толтыруға; ақшалай начеттар (заңсыз жұмсаған қаржыны біреудің мойнына жазу); кредитке сатып алынған тауарға; орындалатын құжаттар бойынша, өнім ақауы үшін. Жалақыдан басқа ұсталымдар еңбеккерлердің келісімімен ғана ұсталады.

Жеке табыс салығы ҚР-ның «Салықтар және бюджаттке міндетті басқа төлемдер туралы» Кодексімен белгіленген тәртіп пен молшерде ұсталынады 5 процент.

Зейнетақы жарнасын ұстауы және төлеу қызметкердің ай сайынғы табысының 10 % мөлшерінде жүргізіледі.

Қарызға алынған тауарлар үшін ұсталымдар азаматтарға ұзақ пайдалану үшін кредитке тауарлар сату ережелерінде қарастырылған тапсырма-міндеттеме негізінде жасалады.

Қызметкерлер келтірілген материалдық зиянның орнын толтыру үшін ұсталым мекеме бойынша бұйрық негізінде не болмаса сот шешімі бойынша атқарылады.

Тексеру қорытындысында мыналарды анықтау қажет:

шығыстарды еңбекақы төлеу қорына жатқызудың дұрыстығы;

жеке төлемдерді өнімнің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығы;

бухгалтерлік өткізбе желілері еңбекті өтеу қоры бойынша жасаудың дұрыстығы;

синтетикалық және аналитикалық есепті жиынтық мәліметтерді және еңбекақы төлеу қоры бойынша бухгалтерлік есеп беру формаларын толтыруды жүргізудің дұрыстығы.

№31. ҚЕ аудиті...

Қаржылық есеп берудің мақсаты экономикалық шешім қабылдау кезінде пайдаланушылардың кең көлеміне қаржылық жағдай, қызмет нәтижелері туралы ақпаратты ұсыну болып табылады.

Аудитор тексеріліп отырған қаржылық есеп беру нақтылығын дәлелдеу үшін, өзі жинаған дәлелдер жеткілікті екеніне сенімді болу керек. Аудиттағы дәлелдеулер жинау – мақсатты түрде жүргізілетін процесс.

Сондықтан аудиттің мақсаты іргелі тұжырымдамаларға негізделеді:

- маңыздылқ;

- аудиторлық тәуекелділік;

- Қаржылық есеп беруді басшылықтың бекітуі ретінде қарау.

Қаржылық есеп беру операциялар мен оқиғалардың қаржылық нәтижелерін, экономикалық сипаттамаларына сәйкес жалпы категорияларға біріктіре отырып көрсетеді. Осы кең категориялар қаржылық есеп беру элементтері деп аталады. Бухгалтерлік баланстағы қаржылық жағдайды бағалаумен тікелей байланысты элементтер – активтер, міндеттемелер мен меншікті капитал болып табылады.

Аудиторлық мақсат, клиент басшылығын бекіткен бойдан қалыптастырылады және олармен тығыз байланысты болады, Сондықтан аудитордың басты міндеті – басшылықтың қаржылық есеп беру жөніндегі тұжырымдарының дұрыс немесе бұрыс екендігін анықтау.

Аудит мақсатының мәні – аудиторға қажетті көлемде дәлел жинауға көмектесетін құрылымды құру. Мақсат түрлі тексерулер кезінде бірі болып қалады, бірақ нақты мәліметтер қалыптасқан жағдайда байланысты әртүрлі болады.

Қаржылық есеп берудің әр элементі үшін аудит мақсатын белгілеп алып, нақты ақпаратты жинау процессін бастауға болады. Аудитор қандай дәлелдер жинау керектігін анықтайды.

Егер аудитор қаржылық есеп берудің жеткілікті түрде әділ ұсынылғанына сенімді болса және оның сенімділігі ішкі бақылау жүйесін түсінуге, бақылау тәуекелдігін бағалауға, бақылау кездері тестілеріне негізделсе балансиың жекелеген баптары мен қаржылық есептемесінің басқа нысандарын тексеруді едәуір құрастыруға болады. Сонымен бірге қаржылық есеп берумен жұмысты жеңілдеті және аудиторлық команда мүшелері арасында аудиттің нақты учаскелерін рационалды бөлу үшін он сигменттерге немесе элементтерге бөледі.

Кәсіби скептицизм аудиторлық дәлелдерді сын бағалау үшін маңызды болып табылады. Бұл шиеленіскен аудиторлық дәлелдер және құжаттардың сеніміділігі және анықтамаға берілген жауаптар және басшылықтан басшылыққа уәкілетті адамдардан алынған өзге ақпарат туралы зерттеулерді қамтиды. Оқиғалар мәнмәтіндегі алынған аудиторлық дәлелдер тиімділігін және жеткіліктілігін қамтитын болады; мысалға, алаяқтық тәуекелі бар болу жерінде және алаяқтыққа тартылған испаты бар жеке құжат жағдайында бұл елеулі қаржылық есептілік сомасы тек қана өзі қуаттайтын дәлел болып табылады.

Аудитор, қаржылық есептіліктің маңызды бұрмалануына əкелуі мүмкін жағдайлардың болуын назарға ала отырып аудитті кəсіби скептицизмнің белгілі бір үлесімен жоспарлауы тиіс.