• Аудиторлық команданың аудитті жоспарлауы мен орындауына ықпалын тигізу;

• Қадағалау үшін жауапты болып табылатын аудиторлық команданың мүшелеріне аудиторлық жұмыстарды бағыттап отыру мен бақылап отыруға, сондай-ақ олардың шолу бойынша жауапкершілігін 220 АХС сəйкес орындауына ықпал ету;

• Аудиторлық команданың өз жұмысына деген жауапкершілігін қамтамасыз ету;

• Келешектегі аудиттер үшін өзінің мағыналығын сақтайтын мəселелер жөніндегі жазбаларды сақтап қою;

• 1 Сбхс-ы және кем дегенде қатаң болып келетін ұлттық талаптарға сəйкес сапаны бақылауға шолу мен тексеру жүргізілуін қамтамасыз ету;

• Заңдық, құқықтық, реттеуші жəне өзге талаптарға сəйкес сыртқы инспекциялауды жүргізуін қамтамасыз ету.

Мақсаты

• Аудитор аудиторлық құжаттарды дер кезінде əзірлеп қоюға тиіс, оларда төмендегідей ақпарат ұсынылады:

• (а) Аудиторлық есепке негіздеме беру үшін жеткілікті жəне соған сəйкес болатындай жазбалар; жəне

• (b) Аудит АХС-қа жəне бекітілген заңдық жəне құқықтық, реттеуші талаптарға сəйкес жүргізілген деген дəлелдемелер.

«Аудиторлық құжаттар» – жүргізілген аудиторлық рəсімдердің, аудитордың қол жетерлік аудиторлық дəлелдемелерінің, қорытындылардың жазбалары (кейде жұмыстық құжаттар термині қолданылады).

Аудиторлық файл — Құжатты және электронды түрде аудиторлық жазбалардың папкалары немесе басқа ақпараттық сақтаушылары.

«Тəжірибелі аудитор» төмендегі мәселелерді жеткілікті дəрежеде түсініп білетін тұлға:

(і) аудит процесін,

(іі) АХС пен қолданылатын заңнамалық талаптар,

(ііі) бизнес-ортаны, жəне

(іv) субъектінің саласымен қатысты аудиторлық жəне қаржылық есеп мəселелерін.

Аудиторлық құжаттардың нысаны, мазмұны

Аудиторлық құжаттардың нысаны, мазмұны мен ауқымы төмендегі факторларға байланысты болып келеді:

• (a) өздерін орындау қажет болатын аудиторлық рəсімдердің сипаты;

• (b) аудитті кім орындады және сондай жұмыс аяқталған күні; және

• (c) аудитке қатысы бар орындалған жұмысты және сондай шолу күні мен деңгейін кім тексерген.

Аудиторлық құжаттардың нысаны, мазмұны мен ауқымы төмендегі факторларға байланысты болып келеді:

• Субъекттің мөлшері мен күрделілігі.

• Өздерін орындау қажет болатын аудиторлық рəсімдердің сипаты.

• Елеулі дəрежедегі бұрмаланулардың анықталған тəуекелдері.

• Алынған аудиторлық дəлелдемелердің елеулігі.

• Анықталған айрықшалардың сипаты мен ауқымы.

• Өзін орындалған жұмыс құжаттамасының немесе алынған аудиторлық дəлелдемелердің негізінде əлі құрастыру мүмкін болмайтын қорытындыны немесе қорытындыға арналған негізді құжат түрінде ресімдеудің қажеттігі.

• Қолданылатын аудиторлық əдіснама мен əдістер.

Аудиторлық құжаттар қағаз, электронды немесе өзге түрдегі тасымалдауыштарда берілген деректер түрінде ұсынылуы мүмкін. Мәселен: Аудиторлық бағдарламалар, Талдаулар, Мəселелердің меморандумдары, Елеулі мəселелерге қатысты шолулар, Растау құжаттары мен ұсынымдар, Бақылау парақтары, Елеулі мəселелер бойынша корреспонденция (e-mail қоса алғанда).

Аудитор аудиторлық құжаттама бөлігі ретінде субъекттің жазулардың көшірмесін (мәселен, елеулі және айрықша келісімдер мен келісім-хаттарды қоса алғанда) қамтуы мүмкін. Алайда, аудиторлық құжаттама субъекттің бухгалтерлік жазуларды негіздмесін бола алмайды.

№15. Құжаттамаларды құрастырудағы бұзушылық белгілері. АХС 240

АХС-на сәйкес алаяқтық - басқарушы тобының, қызметкерлердің, 3 жақтың ішінен бір немесе бірнеше адамдардың ҚЕ-тің дұрыс емес көрсетілуіне әкелетін әдейі жасалған қылығы. Ал қате - ҚЕ-гі әдейі емес жасалған бұрмаланулар. Қателер бухгалтерия бөлімі жұмысшылырының ынтасыздығы, ұмытушылыгы мен жаңгалақтыгы нәтижесінде пайда болады. Қателер себебі - бухгалтердің бухгалтерлік есеп, салық салу, есептілікті құру ережелерін дұрыс түсінбеуі. ҚЕ-гі кейбір бұрмалануларга жете тоқталайық.

Құжаттарда міндетті реквизиттердің жоқтығы. Міндетті реквизиттерге құжаттың аты, құрылу күні, аты, шаруашылық операцияның мазмұны, ақшалай және натуралды өлшеуіштер, операция орындалуы мен дұрыс ресімделуі үшін жауапты тұлғалардың лауазымдары мен қолдары. Алғашқы құжаттардың көбінде үйлестірілген нысан бар. Егер белгілі бір операциялар бойынша үйлестірілген нысандар көзделмесе, онда олар коғамның есеп саясатымен бекітілуі керек. Алғашқы құжаттарда міндетті реквизиттердің болмауы құжаттың жарамдылығын жояды. Мысалы: дұрыс толтырылмаған шығыс кассалық ордер бойынша берілген ақша жетіспеушілік болып саналады және оны кассир материалды жауапты тұлға ретінде өтеуге міндетті.

Алғашқы ақпараттың заңды дәлелдеуінің болмауы. Кез келген алғашқы құжат оның дәйектемесі болатын басқа құжаттармен қоса жүруі қажет. Мысалы: кәсіпорын жұмысшысына берілген ссуда шығыс касса ордерімен ресімделеді, оған сәйкесінше хатталған, қол қойылған арыз қосылуы қажет.

Операцияларды шоттар бойынша таратқан кездегі кездейсоқ қателер. Бухгалтерлік есеп қолмен жүргізілген кезде бухгалтер операцияны бір шоттың дебетіне жазып, екінші шоттың кредитіне жазуды ұмытуы немесе сома бұрмаланып, қате жазылуі мүмкін. Бірақ қазіргі кезде бухгалтерлік есептің қолмен жүргізілуі сирек кездескендіктен бұндай қателер автоматтандырылған бухгалтерлік есепте де кездеседі. Бұл жағдайда қателер бағдарламалық жаңылу немесесе бухгалтерлік есептегі өзгертулерге сәйкес уақытында жасалатын түзетулер енгізілмеген кезде пайда болуы мүмкін.

Операцияларды кездейсоқ жіберіп қою. Бұл қате есепті компьютермен жүргізуді мамандығы жеткіліксіз бухгалтер жүргізген кезде жиі кездеседі. Ең жиі төлем тапсырмасына сәйкес есепті шоттан ақшаның аударылуын көрсетіп, оны есептеуді ұмыту кездеседі. Бұндай қатені аудитор, компьютерден бөлек шоттар бойынша айналым ведомосін сұратып алу арқылы таба алады.

Аудитор бұрмаланулардың бар болуына сілтейтін факторларды іздестіруге әдейі іс-эрекет жасамауы керек жэне аудитор бұрмаланулардың әдейілігі жайында пікір айта алмайды. Қателерді анықтау барысанда аудитордың басты мақсаты - осы қателердің бүкіл елеулі (маңызды) жақтарынан ҚЕ-тің шынайылығына әсерін бағалау.

Қателердің бар болуын аудитор өз жұмыс құжаттарында, аудитті өткізу нәтижелері бойынша тексерілетін кэсіпорын басшылығына арналған жазбаша ақпаратта көрсетеді және басшыларды, бухгалтерия қызметкерлерін, лауазымды тұлғаларды хабарландыруға міндетті. Бұрмалануларды тапқанда аудитор оның түзетілуін талап етуге міндетті

Егер анықталған бұрмалаулардың саны, тексерісті бастау алдында алдын ала жоспарлау кезеңінде және аудиттің жалпы жоспарын жасаған кезде аудитор болжаған санынан асып кетсе, онда қолданылатын аудиторлық процедуралардың көлемі мен мінезін айқындау керек. Бүл аудиторлық тәуекелді төмендету үшін қажет.

Қателердің бар болуын аудитор өз жұмыс құжаттарында, аудитті өткізу нәтижелері бойынша тексерілетін кэсіпорын басшылығына арналған жазбаша ақпаратта көрсетеді және басшыларды, бухгалтерия қызметкерлерін, лауазымды тұлғаларды хабарландыруға міндетті. Бұрмалануларды тапқанда аудитор оның түзетілуін талап етуге міндетті

Егер анықталған бұрмалаулардың саны, тексерісті бастау алдында алдын ала жоспарлау кезеңінде және аудиттің жалпы жоспарын жасаған кезде аудитор болжаған санынан асып кетсе, онда қолданылатын аудиторлық процедуралардың көлемі мен мінезін айқындау керек. Бүл аудиторлық тәуекелді төмендету үшін қажет.

Қателер мен алаяқтық фактілерін алдын алу мен анықтау жауапкершілігі кәсіпорын басшылығына жатқызылады. Қателер мен алаяқтық фактілерін алдын алуына аудитор жауапты емес. Кәсіпорын персоналының ҚЕ-тің бүрмалануына әкелетін іс-әрекетінің әдейі жасалуы (жасалмауы) туралы шешімді тек лауазымды орган ғана жасай алатыны аудитордың есінде болуы керек.

Тексерілетін кәсіпорын қаржылық есептің жасалған әдейі және әдейі емес бұрмаланулар елеулі (ҚЕ-тің шынайылығына әсер ететін) және елеулі емес бола алатынын білу қажет.

Тексерісті жасау барысында аудиторлық ұйымдар есептіліктің шынайылығын абсолютті дәлдікпен анықтауға міндетті емес, бірақ оның шынайылығын барлық елеулі жақтарынан анықтауға міндетті.

Барлық елеулі аспектілердегі ҚЕ-тің шынайылығы - бұл есептілікті пайдаланушы тұлға осы есептілік негізінде дұрыс шешімдер мен экономикалық тұжырымдарды жасай алатын есептілік көрсеткіштерінің дәлдік дәрежесі.

Қаржылық ақпараттың елеулілігі - ақпаратты пайдаланушының -экономикалық шешімдеріне ықпал жасайтын ақпараттың сапалық өлшемі мен қасиеттері.

Аудитор елеуліліктің екі жағын назарға алуға міндетті: сандық және сапалық. Елеуліліктің сапалық жағы - бұл кәсіпорын жасаған операциялардың тәртібі ҚР-да әрекет ететін нормативтік актілердің талаптарынан өзгешелігі тексеріс барысында анықталып, белгіленген' ауытқулар туралы аудитордың кәсіби пікірі. Елеуліліктің сандық жағы - бұл табылған ауытқулардың елеулілік деңгейінен жеке және жалпы сомадағы басымдылығын бағалау б.т.

Елеулілік деңгейі - бұл есептілікті пайдаланушы есептілік негізінде дұрыс шешімдер мен экономикалық тұжырымдарды жасай алмау мүмкіндігін көтеретін есептіліктің дұрыс көрсетілмеуінің сандық өлшемі және шекті мәні.

Халықаралық аудиторлық тәжірибеге сәйкес баланс бабындағы 5-10% шегіндегі ауытқуларға әкелетін қателер елеулі емес болып саналады. Бірақ, халықаралық және қазақстандық тәжірибеде бұрмаланулар елеулігінің нормативтік актілермен бекітілген сандық шегі жоқ.

240 ХАС бойынша алаяқтық ауқымды заңдық анықтама болғанымен, осы АХС-ның мақсатында аудитор қаржылық есептілікте елеулі бұрмалануларды тудыратын алаяқтықты қарастырады. Алдын-ала ойластырылған бұрмаланудың екі түрі аудиторға қатысты салыстырмалы болып табылады: бұрмаланған қаржылық есептіліктен туындайтын бұрмаланулар жəне активтерді заңсыз пайдаланудан туындайтын бұрмаланулар. Аудиторлар алаяқтықтың іс-жүзінде пайда болуына заңдық анықтама бермейді немесе айрықша жағдайларда береді.

Алдын алу мен анықтау жөніндегі негізгі жауапкершілік басқару өкілеттігіне ие тұлғаларға да, басшылыққа да жүктеледі. Басшылықтың басқару өкілеттігіне ие тұлғалардың қадағалауымен алаяқтықтың алдын-алуға қатысты анық көзқарас болғаны маңызды, бұл алаяқтықтың орын алу мүмкіндігін азайтуы мүмкін жəне ол алаяқтық үшін жазалауға қатысты да анық көзқарасты ұстануы тиіс, бұл тұлғаларды артынша алаяқтықтың анықталуы мен жазалануының ықтималдығы себептерінен оны жасамауға көндіруі мүмкін. Бұған адалдық пен этикалық мінез-құлық мəдениеті жатады. Негізгі құндылықтарға негізделген мұндай мəдениетті басшылық пен басқару өкілеттігіне ие тұлғалар көрсетуі тиіс. Басқару өкілеттігіне ие тұлғаларды қадағалау жөніндегі міндеттемелерін орындау кезінде қаржылық есептілік үдерісін бақылауларды елемеу немесе аналитиктердің субъект табыстылығы туралы білімдеріне əсер ету мақсатымен табыстарды айлашарғылау талпыныстары деген тəрізді қаржылық есептіліктің ұсынылуы процесіне өзге түрде баламасыз əсер ету жөніндегі потенциалды мүмкіндіктерін зерттейді.

Аудитордың міндеттері

Аудитті АХС-қа сəйкес жүргізіп отырған аудитор қаржылық есептілікте тұтастай алғанда алаяқтықпен немесе қатемен туындалған елеулі бұрмаланулар жоқ деген саналы түрдегі сенімділікке ие болуы тиіс. Аудиттің бөлінбес шектеулері себебімен, қаржылық есептіліктегі елеулі бұрмаланулар анықтай алмау тәуекелдігі бар, аудит АХС сәйкес тиісті түрде орындалды, жоспарланды.

Аудитордың мақсаттары мынадай:

(a)  Алаяқтық себебімен қаржылық есептілік елеулі бұрмаланулар тәуекелдіктеріне баға беру мен анықтау;

(b) Тиісті қолға алынған жауаптарды әзірлеу мен енгізу арқылы елеулі бұрмалау тәуекелдіктері туралы тиісті аудиторлық дәлелдеме алу; және

(c) Аудит барысында анықталған алаяқтыққа немесе белгіленген алаяқтыққа сәйкесті түрде жауаптар қайтару.

Fraud (Алаяқтық) – Басшылық арасындағы бір немесе бірнеше лауазымды адамдардың, қызметкерлердің немесе үшінші жақтардың заңсыз артықшылық алу үшін əдейі жасаған əрекеттері.

Fraud risk factors (аляқтық тәуекелдік факторы) –Алаяқтықты жасауға мүмкіндік беретін немесе алаяқтықты жасауға қысым немесе ынталандырманы белгілейтін жағдайлар немесе оқиғалар.

Бұрмаланға қаржылық есеп беру төмендегі арқылы аяқталуы мүмкін:

• Манипуляция, бұрмалау (оның ішінде боямалық), немесе есептік жазулар немесе қаржылық есептілік дайындалған қосымша құжаттарды өзгеріп жіберу.

•  Жағдайлар, әрекеттер немесе басқа елеулі ақпарат бойынша қаржылық есептілікті дұрыс емес ұсыну, немесе қасақана түрдегі жетімсіздігі.

•  Ұсыну немесе ашу сомалары, топтастыруы, сипатына қатысты есептік тұғырларды қасақана түрде дұрыс емес қолдану.

№16. Аудитті жүргізу сатылары... АХС 300

Аудит жұмысын белгілі бір жоспармен іске асырылады. Аудит жұмысын жоспарлауда аудиторлық компания белгілі бір қағидаларды басшылыққа алады. Оған:

1. кешенділік қағидасы, яғни аудиторлық жұмыс жүргізгенде қаржылық есептіліктің бір біріне байланысын, есепті құру кезеңдерін пайдалана білу және бастапқы жоспарлар негізінде жалпы жоспарды құру (болуы немесе нақты болуы, толықтығы немесе операциялардың толық қамтылуы, құқығы мен міндеттемелері және ашылымы мен ұсынылымы)

2. үздіксіздік қағидасы, яғни тексеруге қатынасатын аудит топтарына бір біріне байланысты аудитордың негізгі мақсатына бағытталған жұмыстарды тапсырып және сол жұмыстардың мекеменің құрылымында іске асырылуын қамтамасыз ету. Мекеменің құрылымындағы көрсеткіштерінің, жалпы мекеме көрсеткіштерінің құрамындағы орны, құрылымының жұмысын жүргізу және аяқтау мерзімі.

Мекеменің алдына қойылған жалпы талап және құрылымның алдындағы талап ерекшеліктері. Мекеменің жіне құүрылымдардың алдында жұмыстарды жүргізу үшін заң құжаттарының қойған талаптары, ол талаптардың құрылымда іске асырылуы.

3. Тиімділік қағидасы, жоспарды жасағанда жұмысты орындаудың бірнеше варианттардың болуы.

Аудитті жүргізу төмендегідей сатылардын тұрады:

• Бастапқы кезең

• Аудит жұмысын жүргізудің жоспарының негізін дайындап, оны құру

• Аудиторлық бағдарламаны дайындап, құру.

300 (АХС) мақсаты – аудитордың қаржылық есептілік аудитін жоспарлауға жауапкершілігін орнату жəне нұсқау беру. Бұл АХС қайталама аудиттер мəнмəтінінде құрылған. Сондай-ақ аудиттің бастапқы келесімінде аудитор қарастыратын мəселелер жеке түрде енгізілді.

Аудитті жоспарлау келісім бойынша жалпы стратегия жасау мен аудиттің жоспарын дамытудан құрылған. Адекватты жоспарлау сондай-ақ:

•   Аудитордың назары аудиттің маңызды салаларына түсіруге көмектеседі.

•   Аудиторға дер кезінде ықтимал проблемалар анықтау мен шешуге көмектеседі.

•   Аудиторға тиісті мен сәйкесті түрде орындалуы үшін аудиттің келісімді лайықты түрде жұмылдыру мен басқаруға көмектеседі.

•   Күтілген тәуекелдіктерге амал шараларды орындау үшін құзыреті мен қабілеті тиісті түрдегі деңгейлері бар жоба бойынша жасақтың мүшелерін тағайындауға, жоба бойынша топтың мүшелерінің жұмысын үйлестіруге көмектеседі.

• Жоба бойынша топтың мүшелерін бағыттау жəне қадағалауға, олардың жұмыстарын шолу жасауға көмектеседі.

•  Жарамды жерінде, құрамдас бөліктердің аудиторлары мен сарапшылардың жасаған жұмыстарын сəйкестендіруге көмектеседі.

Аудитордың мақсаты – аудит тиіcті түрде жүргізу бойынша аудитті жоспарлау.

Аудиттің жалпы стратегиясы аудиттің ауқымын, бағытын жəне мерзімін белгілейді, сондай-ақ аудиттің маңызды жоспарларын дайындауды реттейді.

Аудитор аудиттің жалпы стратегиясын жасауы керек:

(а) Келісімнің ауқымын белгілейтін келісім сипатын анықтау;

(b) Аудит мерзімі мен мəліметтердің сипатын жоспарлауға арналған келісімдердің есеп берудің мақсатын анықтау;

(c) Аудитордың пікірі бойынша жоба бойынша команда мүшелерінің іс-əрекетін анықтайтын маңызды факторларды қарастыру;

(d) Келісім бойынша алдын алу жұмыстарының нəтижелерін жəне жарамды жерінде, кəсіпорын үшін орындалған басқа келсімдерден алынған тəжірибесін қарастыруы керек; және

(e) Келісімді орындауға қажетті ресурстардың сипатын, мерзімі мен көлемін анықтау.

Аудитор төмендегі жайларды құжаттауы тиіс:

(a) Аудиттің жалпы стратегиясы;

(b) Аудит жоспары; және

(c) Аудит келісімін орындау барысында аудиттің жалпы стратегиясын немесе аудит жоспары жасалған барлық маңызды өзгерістер, сол сияқты өзгерістер себептері.

№17. Аудитті жүргізу шарттары... АХС 210

210 (АХС) субъект басшылығы және керек болғанда, өкілетті тұлғалар аудиторлық келісім шарттары бойынша келісулері бойынша аудитордың жауапкершіліктері туралы мәлімдейді. Бұл сондай-ақ субъект басшылығы және өкілетті тұлғалар жауапкершіліктері бар болатын аудиттің алғышарттары болуын анықтайды.

Мақсаты

Аудитордың мақсаты орындалуы тиісті негізі келісілгеннен кейінгі жағдайларда да аудиторлық келісімді қабылдау немесе жалғастыру:

(a) Аудит алғышарттары қол жетерлік пе; және

(b) Аудитор және басшылық немесе өкілеттік берілген адамдар аудиторлық келісім шартын жалпы сипаттағы білуін растау.

Аудит алғышарттары – басшылық қаржылық есептілік дайындалуы кезінде қолданылатын қаржылық есептілік жүйесін қабылдауы субъект басшылығы және керек болғанда, өкілетті тұлғалар аудит орындалуы тиісті шарт бойынша келісулері.

Аудит Алғышарттары

Аудит қол жетерлік болатын екенін анықтау үшін аудитор келесі белгілеуі тиіс:

(a) Қаржылық есептілікті дайындау барысында қолданылуы тиісті қаржылық есептілік жүйесі қолданылатын ба;

(b) Басшылық жауапкершіліктерін білу және растау бойынша келісулерін алу

(i)  Қолданылатын қаржылық есептілік жүйесіне сәйкес қаржылық есептілікті дайындау, лайықты әділ ұсынылуы;

(ii) Басшылық белгілейтіндей сондай ішкі бақылау алаяқтық немесе қате себебімен елеулі бұрмалаулардан бос болатын қаржылық есептілікті дайындау қамтамасыз етуі тиіс;

(iii) Аудит жүргізуді бастау үшін келесілер берілуі тиіс:

a.  Қаржылық есептілікті, оның ішінде жазуларды, құжаттаманы және басқа мәліметтерді, дайындауға қатысы бар болуы туралы басшылық білуі тиіс барлық ақпаратқа кіруді рұқсат алу;

b. Аудит мақсаты үшін басшылықтан аудитор сұрауы мүмкін қосымша ақпарат; және

c.  Аудитор аудиторлық дәлелдерді ашу керектігін белгілейтін субъектінің ішіндегі адамдарға кіруді шектеусіз емес рұқсат алу.

Келісімге қол жеткен шараларды аудит бойынша келісім хат түрінде құжаттап немесе келісімнің басқа түрінде көрсету керек:

(a) Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты және масштабы;

(b) Аудитордың жауапкершілігі;

(c) Басшылықтың жауапкершілігі;

(d) Қаржылық есеп беру дайындау үшін қолданыстағы қаржылық есептілік жүйесін дайындау;

(e) Мазмұнынан және ұсынылған нысанынан есеп ерекшеленуі мүмкін жағдайлар болуы мүмкін мәлімдемеге және аудитор шығарған есептер мазмұны мен нысанына сілтеме.

Субъект үшін аудиторлық келісім шарттары туралы келісулер бойынша басшылық пен өкілеттік берілген адамдардың рөлдері субъекттің басқару құрылымына және байланысты заңнамаға немесе нормативті актілерге тәуелді болып отыр.

Аудиторлық келісім хатқа сілтеме ретінде мыналар жасалуы мүмкін:

• Аудиттің ауқымын өндеу, қолданыстағы заңнамаға, нормативті актілерге, АХС стандарттарына және аудитор қатысы бар болуы кәсіби субъекттер әдептану және басқа мәлімдемелерін қоса алғанда.

• Аудиторлық келісім нәтижелері туралы басқа хабарлау нысаны.

• Аудит лайықты түрде жоспарланған және АХС стандарттарына сәйкес орындалған болса да, ішкі бақылау бөлінбес шектеулері қосылып, аудиттің бөлінбес шектеулері болғандықтан, елеулі бұрмалау анықтай алмау сөзсіз тәуекелдігі болуы мүмкіндігі туралы дерек.

• Аудитті жоспарлау мен орындауға қатысы бар келісімдер, аудиттің жасағы құрамын қоса алғанда.

• Субъект басшылығының жазбаша ұсыныстарды беруіне қауіптер

• Аудиторға аудитті ұсынылған мерзімге сәйкес аяқтауға көмектесу үшін кез-келген қосымша ақпаратқа және қаржылық есептілік жоспары қол жетерлік болуы туралы басшылық келісулері.

• Басшылық аудитордың есебі күнінен бастап қаржылық есептілік шығарылған күніне дейін мерзім ішінде бұл туралы білуі тиіс қаржылық есептілікке әсер тигізуі тиіс деректер туралы аудиторды хабардар ету туралы басшылықтың келісімі.

• Гонорардар есептелу тиісті негізі және кез-келген есеп-шоттарды шығару бойынша келісімдер.

• Басшылыққа аудиторлық келісім хатты қабылдауды растауға және анау жерде көрсетілген келісім шарттары туралы келісулеріне сұраныс.

Аудитор əр кезеңге жаңа келісім-хат жібермеуі шешімін қабылдайды. Бірақ мына факторлар жаңа хат құруға негіз бола алады:

• Клиент аудиттің мақсаты мен масштабын дұрыс түсінбеудің кез келген нышаны.

• Аудиторлық келісімнің кез келген қайта қарастырылған немесе арнайы шарттары.

• Субъектінің жоғарғы басшылығының құрамындағы ағымдағы өзгерістер.

• Меншік құқығындағы маңызды өзгерістер.

• Субъект жұмысының сипатындағы немесе масштабындағы елеулі өзгерістер.

• Заң талаптар жəне нормативтік - құқықтық актілер.

• Қаржылық есептілікті дайындаудағы өзгерістер.

• Басқа есеп беру талаптарындағы өзгерістер.

№18. Аудитордың а-ң қорытындылаушы сатысындағы жұмысы... АХС 700

Аудиторлық есепті қаржылық есептіліктің толық құрамына ешқандай есекертусіз берілген түрі халықаралық аудиторлық стандарттары 700 стандарттарында берілген.

Жалпы сипаттағы қаржылық есептілік – жалпы сипаттағы жүйеге сәйкес дайындалған, көпшіліктің мəлімет қажеттілігін қанағаттандыратын қаржылық есептілік.

Жалпы сипаттағы жүйе – Жалпы сипаттағы қаржылық ақпарат бойынша көпшілікті қолданушылардың керегіне сәйкес келуге арнап әзірленген қаржылық есеп жүйесі.Қаржылық есеп беру жүйесі әділ көрсету жүйесі немесе сәйкестік жүйесі болады.

Модификацияланбаған пікір – Аудитор қаржылық есептілік барлық елеулі аспектілерде қолданыстағы қаржылық есеп жүйесіне дайындалғанын қарастырғандағы аудитордың пікірі.

«Әділ көрсету жүйесі» термині жүйенің талаптарына сәйкестікті талап ететін қаржылық есеп жүйесін сипаттайды

Аудитордың мақсаттары мынадай:

1. Алынған аудиторлық дәлелден жасалған қорытындыларды бағалау негізіндегі қаржылық есептілік туралы пікір айту; және

2. Жазбаша есеп арқылы сонымен қатар пікір негізін анықтайтын пікір анық білдіру.

Аудитор қаржылық есептілікті пікір білдіруге қажетті жеткілікті жəне тиісті аудиторлық дəлелдер алған күннен бұрын көрсетпеуі тиіс. Мысалы:

1. Қаржылық есептіліктің толық кешені, байланысты жазулар дайын болғандығы; және

2. Қажетті өкілеттіктері бар тұлғалар оны өз жауапкершіліктерімен растағаны туралы дəлелдерді енгізуі керек.

Аудиторлық есеп ( қорытынды ) қаржылық есептілікті туралы аудиторлық пікірін нақты пікір нақты пікір түрінде беруі керек. 200 халықаралық аудиторлық стандартта аудиторлық мақсаты қаржылық есептілік жөнінде төмендей анықталады:

• Қаржылық есептілік барлық маңыздылық тарапынан қаржылық есептілікті дайындау негізінде сәйкестендіріліп жасалады.

• Осы талаптарға сәйкес ашылып ұсынылғанда аудитордың пікірінің қалыптасуы қаржылық есепілікті нақты және әділ пікір беріп және барлық маңыздылық тарапынан дұрыс анықталғанын білдіру төмендегі тараптарды бағалау негізінде іске асырылады:

  • Қаржылық есептілікте көрсетілген тұжырымдар қаржылық есептілікті ұсыну негіздеріне сәйкестендіріп ерекше талаптарға ұсынылғандығы;

  • Операциялар топтарына қойған талаптарға сәйкестігі;

  • Шоттар сальдосы мен операциялар бойынша.

Осы келтірілген жұмыстың іске асуы үшін төмендегідей талаптарды жүзеге асыру керек:

• Мекеменің қаржылық есептілігін дайындау негізінде сәйкестігі және есептелуі.

Нақты осы жағдайларда қолдану мүмкін:

• Мекеменің басшларымен анықталған есептегі бағалаулар және оларды нақты жағдайларда пайдалану ;

• Қаржылық есептілікте келтірілген ақпараттарды есеп саясатын қоса алғанда түсініктілігін, сенімділігін, орындылығын зерттеу;

• Қаржылық есептіліктің пайдаланушыларға ұсынған ақпараттың толық ашылғандығы және осы мерзімде болған маңызды операциялардың әсерін анықтау мүмкіндігі және олардың қорытынды есептілігіне әсерін анықтау . Аудитор қаржылық есептіліктің дұрыс ұсынылуын толық зерттеуі керек.

Аудиторлық қорытындының мәтініне қойылатын талаптар: құжаттың аты; тапсырылатын адрестері; кіріспе; қаржылық есептілігіне мекеме басшысының жауапкершілігі; Аудитордың жаупкершілігі; Аудитордың пікірі; Есептілік бойынша басқа жауапкершіліктер; Аудитордың қолы; Есептің күні; Аудитордың мекен жайы.

Тәуеслсіз аудитордың есебі деп көрсеткен дұрыс (қорытынды) , бұл аудитордың тәуелсіз екенін, басшылыққа аудит этикасын және стандартарын алғанын көрсетеді.

Жіберілетін адресаттар Қазақстан Республикасы заңдарымен анықталып көрсетілуі мүмкін. Акционерлік қоғам туралы заң, акционерлерге, директорлар кеңесіне, жалпы жиналысқа, листинг жүргізілген жағдайда қаржылық орталығына және т.б.

Мұнда субъектінің аты, қаржылық есептіліктің тексергендегі, сонымен қатар:

• Қаржылық есептіліктің аттары;

• Есеп саясатының маңызды элементтерінің және басқа да түсініктемелері жөнінде қысқаша мәліметтер;

• Тексерілген уақыты, қол қойылған мерзімі.

Аудиторлық есеп мекеме басшыларының жауапкершілігін нақтылап көрсетеді және олардың әділетті қаржылық есептілік жасауға тиістілігін атап қөрсетеді, сонымен қатар:

• Алаяқтықты, қателіктерді, бұрмалаушылықты болдырмайтын ішкі бақылауды жасау, енгізу қажеттігін көрсетеді;

• Есеп саясатын таңдап алып және пайдалану;

• Есептелген бағалаулардың негізділігін.

Аудиторлық жауапкершілігі жөнінде арнайы ақы келтіруші керек, яғни аудитор өзінің білдірген пікірі үшін жауапты, сонымен қатар:

Аудиттің халықаралық аудиторлық стандарттарға сәйкес жүргізгендегі жөнінде. Аудит стандарттарының аудитордың алдына қоятын талаптары:

1. Этикалық талаптарға және оған сәйкес жүргізілуі;

2. Аудит жоспарлауы және оған сәйкес іске асырылуы;

3. Қаржылық есептіліктің маңызды қателерінің жоқтығы туралы саналы сенімділіктің болуы.

Аудиторлық есеп (қорытынды) аудиттің сипаттамасын төмендеуі ақпараттарды көрсету негізінде келтіруі керек:

1. Аудиторлық есеп, аудиторлық тәсілдер негізінде , аудиторлық дәлелдеулерді соммалармен, қаржылық есептіліктің соммаары мен ұсынылымдары бойынша.

2. Аудитордың пайдаланған тәсілдері аудиттің пайымдаулары негізінде анықталғандығы және оған тәуелділікті, маңыздылықты бағалау екендігі көрсетіледі. Қаржылық есептілік аудиттерді ішкі бақылау жүйесінің тиімділігі туралы өз пікірін көрсетуге керек.

3. Аудит есеп саясатын талдап, оның пайдалануын есептілікті бағалаулардың негізділігі, мекеме басшыларының тұжырымдарының дұрыстығын бағалау және қаржылық есептіліктің жалпы дұрыстығын анықтау.

Аудитордың пікірі:

• Ешқандай ескертусіз пікір, егер қаржылық есептілігін нақты және әділ көзқарас қалыптасып, барлық маңызды аспектілерге қаржылық есептілікті ұсыну талаптарына сәйкес болатын жағдайлар;

• Ескертусіз берілген пікірде аудитор аудиттің есептіліктің барлық маңызды аспектілерге, талаптарға сәйкестігін көрсетіп кетуі қажет.

№19. Бақылау сапасы жүйесі...АХС 220

Аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы. Орташа және ірі аудиторлық фирмалардың орындалатын жұмыстардың сапасына және аудит бойынша үрдістердің жүзеге асырылуына бақылау жасау біліктілігі жоғары мамандардан құрылған Сарапшылар Кеңесіне жүктеледі. Бұл кеңес жұмыс тобының қатысушылары дайындаған барлық жұмыс файлдарын тексереді. Фирмаішілік стандарттарға сәйкес аудиттің сапасына бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін тұрақты және ағымдағы файлдар енгізілген құжаттар жасалуға тиісті. Ағымдағы файлдар – жұмыс тобының жетекшісі тексерген құжаттар. Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төмендегі мәселелерге көңіл аударуы қажет:

• аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;

• жасалған жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше құжатталғандығы;

• айқындалған аудиторлық үрдістердің мақсатына жеткендігі;

• тексеру нәтижелерінің қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой-пікір білдіру үшін негіз болғандығы.

Тұрақты файлдар – Сарапшылар Кеңесі мен аудиторлық фирманың басшысы тексеріп, бекіткен құжаттар. Ондай құжаттарға төмендегілерді жатқызуға болады:

• қызмет көрсету үрдісіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы ақпараттары бар клиентке арналған хат – келісім;

• клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;

• аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.

Аудиторлар жұмысының сапасына сыртқы бақылауды мемлекеттік органдар жүзеге асыра алады. Бірақ бұл бақылау жанама болып табылады, себебі оның мақсаты – аудитордың жұмысын тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын, кәсіпорында заңға қайшы іс-әрекеттердің орын алуын және т.б. тексеру.

Аудит осы мемлекетте қабылданған стандарттар мен принциптерге сәйкес болса ғана сапалы аудит ретінде танылады. Ресми деңгейде Қазақстанда да осы ықпал әрекет етеді деп есептелінеді.

Алайда, іс-тәжірибеде клиенттер аудиторлардың қатал, бірақ әділетті қорытынды пікірлер жасауына байланысты, оларды жүргізілген аудиттің сапасы төмен деп кінәлауға тырысады, сөйтіп осы негізде келісім-шарт бойынша төленуге тиісті көрсетілген қызмет үшін төлем жасаудан бас тартады немесе аудиторлардың үстінен лицензия беруші органға шағым жасауы мүмкін.

Аудитор кәсібінің ерекшелігі – олардың маңызды қоғамдық міндетті қызметті орындайтығында. Яғни, олар көптеген ақпарат тұтынушылардың (банктердің, инвестициялық компаниялардың өкілдері, контрагенттер) бұл экономикалық субъектімен істес болу немесе болмау жөнінде шешім қабылдауына негіз болатын қаржылық қорытынды есептің дұрыстығын дәлелдейді немесе дәлелдемейді. Аудитор үшін басты міндет – аудиторлық қорытындыға сенгісі келетін адамдардың үмітін алдамау. Сондықтан аудитор клиенттің кез-келген қыңырлығы мен тілектерін орындауға емес, белгілі бір ережелер мен кәсіби этикалық кодекстің шеңберінде әрекет етуге міндетті.

Клиентке сапалы қызмет көрсету үшін аудиторлық фирмалар өздерінің ұйымдық құрылымдарын басқарудың теориясы мен практикасында, сонымен бірге клиенттерге көрсетілетін қызмет түрлеріне қарай құруға болады.

Әрбір аудиторлық фирма өзінің ұйымдық құрылымын өз бетінше анықтайтын болғандықтан, олардың тәжірибесін жинақтап көрсету күрделірек. Бірақ, негізгі бөлімшелер мен басқару органдарын анықтауға болады.

Ірі аудиторлық фирмалардың басқару құрылымы төменгілерден тұруы мүмкін:

- директорлар кеңесі;

- директор;

- аудит объектілері бойынша департаменттер (жалпы аудит, банктік, сақтандыру, зейнетақы қорларының және басқа қаржылық институттардың);

- кеңес беру департаменті (салық салу, бухгалтерлік есеп мәселелері бойынша);

- маркетинг бөлімі, бухгалтерия, ақпараттық, заңгерлік бөлімдер және т.б.

Орташа аудиторлық фирмалардың ұйымдық құрылымында төмендегі лауазымды қызмет түрлері болуы мүмкін:

- фирманың директоры;

- фирманың аудит жөніндегі директоры:

- кеңес беру бөлімі;

- мүліктерді бағалау, заңгерлік, ақпараттық, шаруашылық және т.б. бөлімдер.

Ірі аудиторлық компаниялар, сондай-ақ, халықаралық фирмалар аудитті мыныдый құрамда жүзеге асырады: аудитордың көмекшісі, аға аудитор, супервайзер, менеджер және партнер.

Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасау бірнеше аспектілерінде жүзеге асырылады:

• негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмыстарына бақылау жасауы;

• аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы;

• сыртқы бақылау.

Негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы. Негізгі аудитор аудиттің орындалуына толық жауап береді. Тексеру жүргізу кезінде ол ассистенттердің жұмысына бақылау жасауға, кәсіпорын қызметінің мәселелері, есепті және оған сәйкес, аудитті ұйымдастырудың болуы мүмкін мәселелері бойынша нұсқау беруге тиісті. Аға аудиторларға және қатардағы тексеруге қатысушыларға берілген кез-келген тапсырма, жұмысты тапсырған жақ оны орындаушының осы жұмысты орындауға білімі мен тәжірибесінің жеткіліктігіне саналы түрде сенімді болатындай етіп жүзеге асырылуға тиісті.

Аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы. Орташа және ірі аудиторлық фирмаларда орындалатын жұмыстардың сапасына және аудит бойынша процедуралардың жүзеге асырылуына бақылау жасау біліктілігі жоғары мамандардан құрылған Сарапшылар Кеңесіне жүктеледі. Бұл кеңес жұмыс тобының қатысушылары дайындаған барлық жұмыс файлдарын тексереді. Фирмаішілік стандарттарға сәйкес аудиттің сапасына бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін тұрақты және ағымдағы файлдар енгізілген құжаттар жасалуы тиісті.

Ағымдағы файлдар – жұмыс тобының жетекшісі тексерген құжаттар.

Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төмендегі мәселелерге көңіл аудару қажет:

• аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;

• жасалынған жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше құжатталғандығы;

• айқындалған аудиторлық процедуралардың мақсатына жеткендігі;

• тексеру нәтижелерінің қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой-пікір білдіру үшін негіз болатындығы.

Тұрақты файлдар – Сарапшылар кеңесі мен аудиторлық фирманың басшысы тексеріп, бекіткен құжаттар. Ондай құжаттарға төмендегілерді жатқызуға болады:

• қызмет көрсету процесіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы ақпараттары бар клиентке арналған хат-келісім;

• клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;

• аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.

Аудиторлар жұмысының сапасына сыртқы бақылауды мемлекеттік органдар жүзеге асыра алады. Бірақ бұл бақылау жанама болып табылады, себебі оның мақсаты – аудитордың жұмысын тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын, кәсіпорында заңға қайшы іс-әрекеттердің орын алуын және т.б. тексеру.

Кейбір экономистер белгілі бір аудиторлық фирма жұмысының сапалылығына сол клиентке басқа аудиторлық ұйымның күшімен қайта тексеру жүргізу арқылы көз жеткізуге болады деп есептейді. Әрине, мұндай шара сапалылықты тексеру нұсқаларының бірі болып табылуы мүмкін, бірақ оның тиімді болуы екі талай. Әдетте, сапаны тексеруші бірнеше аудиторлық файлдарды іріктеп алып, негізінен тексеру нәтижесі бойынша клиенттерде ескертулер болмағандарына тексеру жүргізеді. Бір аудиторлық фирманың көп санды клиенттеріне қайтадан толық аудит өткізу орынсыз әрі ысырапшыл әрекет болар еді.

220 (АХС) қаржылық есептілік аудитінің сапасын бақылау шараларына қатысы бар аудитордың жауапкершіліктері туралы мәлімдейді. Бұл сондай-ақ керек болғанда келісім сапаны бақылау шолушы жауапкершілігін анықтайды. Бұл АХС байланысты әдептану талаптарымен бірге оқылуы тиіс.

Аудитордың мақсаты – аудиторға ақылға қонымды сенімділік беретін келісім деңгейінде сапаны бақылау шараларын ендіру.

(a)  Аудитор кәсіби стандарттарға және қолданыстағы заңды және реттеуші талаптарға сәйкес келеді; және

(b) Шығарылған аудитордың есебі жағдайларға тән.

Келісімді орындау сапасын бақылауды тексеруші төмендегі объективті бағаны және аудитордың есебін түйіндеу кезінде қол жеткізілген қорытындыларды біріктіруі тиіс:

(а) Жоба бойынша командамен бірге жасаған маңызды мәселелерді талқылау;

(b) Қаржылық есептілікті және ұсынылған аудитордың есебін тексеру;

(c) Жоба бойынша жасақ жасаған тиісті пікірлерге және қол жеткізілген қорытындыларға  қатысты таңдалған аудиторлық құжаттаманы тексеру; және

(d) Аудитордың есебін түйіндеу кезінде қол жеткізілген қорытындыларды бағалау мен ұсынылған аудитордың есебі сәйкес келетінін қарастыру.

№20. ҚЕ а-тің ақпараттық базасы ретінде...

Экономикалық субъектінің жағдайын өзгертуде немесе оны сақтауда бір жолға қойылуына әсер ететін басқаруды қамтамасыз етеді. Басқару ақпаратқа сүйенеді.

Ақпарат — жинау, сақтау, өңдеу объектісі болып табылатын мәлімет. Ақпарат құнына: ақпаратты жинауға басшылар мен солардың қол астындағылардың жұмсалған уақыты, рынокты талдау, пайданылған уақытын төлеу, сыртқы кеңесшілер қызметтерін пайдалану, сонымен қатар нақты шығыңдар жатады.

Желілі және функционалды басшылардың қатарына жататын бухгалтерлер, қаржылық менеджерлер, экономистер сияқты мамандардың жұмысының табыстылығы, олардың құқықтық, ақпараттық, нормативтік, техникалық және т.б қызметтерін қамтамасыз ету түрлеріне байланысты болады. Ақпаратты қамтамасыз ету осы жүйенің негізгі элементтерінің қатарына жатады.

Басқару — шешім қабылдау деген сөз. Басқару шешімдерін түсініп қабылдау тек акпарат негізінде ғана мүмкін болады. Сондықтан Наполеон: "Басқару - алдын-ала көре білу" деген. Бұл үшін ақпарат қажет. "Ақпарат" түсінігің сан түрлі анықтамасы бар, оның ең сыйымдысында былай деген: "ақпарат — бұл өзі тиісті саладағы белгісіздікті азайтатын мәлімет".

Қазіргі кезде ақпарат, қоғам дамуының негізгі ресурстарының бірі ретінде қарастырылады. Ақпарат сан алуан және адам қызметіне байланысты ғылыми, техникалық, өндірістік, басқарушылық, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, және т.б. больш бөлінеді. Аудит тиімді басқару шешімдері негізінде экономикалық ақпарат жүйесіне жатады. Жоғарыда аталғандай ол қаржылық есеп берудің нақтылығын дәлелдейді. Сондықтан ақпараттың осы түріне тоқталайық.

Тұжырымдамалық негіздеме - аудиторлық ХАС негізін құрайтын басты мәселелер тобын құрайды. Аудит қызметінің тұжырымдамалық негіздері екі саланың тұжырымдамалық негіздерінен құралады.

Каржылық есеп беру операциялар мен оқиғалардың қаржылық нәтижелерін, экономикалық сипаттамаларына сәйкес жалпы категорияларға біріктіре отырып көрсетеді. Осы кең категориялар қаржылық есеп беру элементтері деп аталады. Бухгалтерлік баланстағы каржылық жағдайды бағалаумен тікелей байланысты элементтер -активтер, міндеттемелер мен меншікті капитал болып табылады.

Табыстар мен шығыстар туралы есеп берулерде қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерін бағалаумен тікелей байланысты элементтер болып табылады.

Концептуадды негіз ақша қозғалысы туралы есеп беру мен меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп берулер әдетте табыстар мен шығыстар және бухгалтерлік баланс элементтерінде болған өзгерістер туралы есеп берулердің жекелеген элементтерін көрсетеді.