Аудитті жоспарлау мақсаты мен принциптері

300 "Жоспарлау" деп аталатын хас-ында жоспарлаудың негізгі мақсаты аудитті тиімді жүргізуді қамтамасыз ету деп көрсетілген.

Аудитор жұмысын дұрыс жоспарлау аудиттің маңызды саласында қажетті көңіл бөлуге, потенциалды проблемаларды анықтауға және жұмысты уақытында аяқтауға көмектеседі. Сонымен қатар жоспарлау аудитор ассистенттері арасында тапсырманы дұрыс бөлуге және басқа аудиторлар мен сараптаушылар орындайтын жұмысты үйлестіруге көмектеседі.

Тексеруге қатысы бар дәлелдеулерді жеткілікті көлемде жинау аудитор өзіне кәсіби жауапкершілікті алу үшін қажет. Сонымен бірге, жинақталған дәлелдеулер құны төмен болуы керек. Аудиторлық дәлелдеулердің ең төмен құны үшін қам жеу жұмысты жоспарлау кажетгілігін көрсетеді. Сондықтан, аудиторлар әр тексеру үшін мақсаты төмендегідей болатын жоспар құруы керек:

• Аудиторлық процедуралардың қажетті көлемін анықтау;

• Тексеруді жүргізу шығындарын бағалау;

• Аудитті жүргізу сапасын қамтамасыз ету.

Аудит жоспарын құру аудитті жүргізудің жалпы принциптері, сонымен бірге келесідей принциптерге сәйкес іске асырылады:

• Жоспарлаудың кешенділігі;

• Жоспарлаудың үздіксіздігі;

• Жоспарлаудың оптималдылығы.

Аудитті жоспарлаудың кешенділігінің принципі, жоспарлаудың алдын ала аудитгің жалпы жоспары мен бағдарламасын құруға дейінгі барлық кезендеріндегі өзара байланыспен келісімділікті қамтамасыз етуді көздейді.

Аудитті жоспарлаудың үздіксіздігі принципі аудиторлар тобына өзара байланысты тапсырмаларды орнату мен жоспарлау кезеңдерін, мерзімдері мен құрылымдық бөлімшелері бойынша байланыстыруды көздейді.

Аудитті жоспарлау оптималдылығы принципі аудиторлық ұйымның өзі анықтаған критерийлер негізінде аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасының оптималды вариантын таңдау мүмкіндігі үшін жоспарлау варианттылығын қамтамасыз етуді көздейді.

Аудитті жоспарлау кезеңдері

Жоспарлау - бұл аудитті тиімді орындауға және бір мезгілде елеулі кезендердің байқалмай қалу қаупін төмендетуге мүмкіндік беретін процесс. Жоспарлау — бұл кез келген тексеруді жүргізу процесінде қайталанылатын аудиторлық шаралар тізімдерін жай механикалық құру емес. Әр клиент жеке тұлға және бұны жоспарлау кезінде есте ұстау қажет. Аудиторлар өз жұмысын тексерілетін ұйыммен танысудан бастауы керек. Бұл үшін құрылтайшылар құжаттарын, қызмет түрлерін және олардың лицензияларын, есеп саясатын және т.б. зерттеу қажет. Ұйым басшылығы мен мамандармен әңгімелесіп, қаржылық есеп берумен, оның негізгі көрсеткіштерімен танысу қажет. Бұл клиент қызметінің масштабын анықтау үшін керек. Ұйымды алдын ала зерттеу нәтижесінде ғана алдағы жұмыс көлемінің шамасын және еңбек сыйымдылығын, сонымен қатар аудит ұзақтылығын анықтауға болады. Жұмыс көлемі, оның қиындылығы мен ұзақтығына байланысты аудит құны анықталады.

Жоспарлау процесін келесідей кезеңдерге бөлуге болады.1.Алдын ала жоспарлау; 2.Клиент туралы жалпы ақпаратты жинау; 3. Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелдікті бағалау; 4. Ішкі бақылау жүйесін бағалау; 5. Аудиттің жалпы жоспарын мен бағдарламасын даярлау; 6. Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын даярлау

Алдын ала жоспарау процессінде алынған мәліметтер негізінде аудитор жалпы жоспарды дайындауға, оның негізінде тексеру бағдармаларын дайындауға кіріседі.

Аудитордың басқа жұмыс қағазына қарағанда жалпы жоспар дайындау процессінде ұйым басшылығымен талқыланады. Бұл аудиторлар мен клиент мамандары жұмысын үйлестіру арқылы аудиторлық тексеру тиімділігіне көмектесуі мүмкін.

Аудиттің халықаралық тәжірибесіндегі стандарттары мемарандумы әрекет ететіндігін атап өту қажет. Онда әр тапсырмаға қатысты процедуралардың алғашқы қорытындыларының нақты мәліметтері аудиторлық тестілер мен талдау процессінің нәтижесі болған процедураларды түзетулері және қосымшаларымен бірге жазылған.

300 "Жоспарлау" ХАС-ына сай аудитор аудиттің жалпы жоспарын іске асыруда қажетті жоспарланған аудиторлық процедуралар сипатын, оны жүргізу уақыты мен көлемін анықтап, аудит бағдарламасын дайындап, құжатты түрде толтыруы керек. Сонымен бірге ол аудиттің дұрыс орындалуын бақылау тәсілі болып табылады және онда әр бөлім бойынша мақсаттар және уақытша бюджеттер көрсетілуі мүмкін.

Аудит бағдарламасы былай әрекет етеді:

- аудитордың ассистент топтары үшін нұсқаулар тізімі;

- аудиторлық топ жұмысының сапасын бақылау құралы;

- аудит мақсаттарын, өткізу уақытын, тандау көлемін және әр сферадағы таңдау негізін өзгертуді қажет ететін аудиторлық процедуралар жазбасы.

Бағдарлама аудиторлық тексеру құжаттамасының маңызды бөлігі болып табылады және онда аудиторлық тұжырымдаманы дәлелдеу үшін қажет аудиторлық дәлелдердің маңызды бөліктері жазылады. Ол бақылау құралдары тестілерінің бағдарламасы түрінде және негіз бойынша процедура түрінде құрылады.

Бақылау құралдары тестілерінің бағдарламасы ішкі бақылау мен аудит жүйесінің әрекет етуі туралы ақпаратты жинауға арналған әрекеттер жиынтығының тізімін көрсетеді. Негіз бойынша аудиторлық процедуралар бухгалтерлік есепте айналымдар мен шоттар бойынша сальдоның дұрыс көрсетілуін жан-жақты тексеруді қамтиды. Бұл үшін аудитор бухгалтерлік есептің қандай бөлімдерін тексеретінін анықтайды және бухгалтерлік есептің әр бөлімі бойынша аудит бағдарламасын құрастырады.

Аудторлық жоспарлар аудитты жүргізу кезінде қажеттілігіне қарай қайта қарастырылып отыруы керек. Барлық мақсаттар мен бір бөлім бойынша тестерді қамтитын аудиторлық бағдарлама мысалын келтірейік (жалақы).

№40. Ішкі бақылау...

Ішкі бақылау құрылымы және оның элементтері

Ішкі бақылау жүйесі кез келген кәсіпорында орын алады, себебі басшылықты қабылданған шешімнің орындалуы қызықтырады. Бақылауды іске асыратын жағдайға басқарудың сәйкес құрылымы енеді. "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы" заңның 8-бабында: "Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүргізу қаржылық есепті құру кезінде активтерді сақтау, ұрлық пен қателерді болдырмау және анықтау жөніндегі шараларды камтыған операцияларды тиімді жүргізу, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру, есеп саясаты туралы заңының орындалуын қамтамасыз ету үшін ұйымдар ішкі бақылауды ұйымдастыруға құқықты. Ішкі бақылауды ұйымдастыруды басшылық қамтамасыз етеді. Мемлекеттік мекемелерден басқа ұйымдар ішкі бақылауды тәуелсіз аудиторлар немесе аудиторлық ұйымдарды тарту арқылы іске асыруға құқықты" – деп көрсетілген.

Бақылауды жүргізу шарты кәсіпорын персоналы мен оның басқарушылық буынының өзара қатынасы мен біліктілігінде болады.

Әдетте, ішкі бақылау жүйесі қаржылық есептемені дайындау мен құруға қарағанда сұрақтардың кең ауқымын қамтиды. Сондықтан ішкі бақылаудың барлық пайдаланылатын реттемелері мен әдістері аудиторға пайдалы. Оған ең алдымен нақтылы қаржылық есеп беруді дайындау үшін қажетті ақпаратты жинау, өңдеу және жинақтау процестерін реттеу және бақылауға тікелей бағытталған шаралар қызықты. Ішкі бақылаудың негізгі міндеттері:

- Заң талаптарының орындалуы;

- Мүлікгі ысыраптан қорғау;

- Ағымдағы шаруашылық операцияларының тиімді орындалуы;

- Басқарудың барлық деңгейлерінде бұйрықтарды, өкімдерді және басқа нұсқауларды орындау;

- Құжаттар және олардағы ақпараттың толықтылығы мен дәлдігінің қажетті деңгейін сақтау;

- Кездейсоқ және әдейі қателер мен бұрмалауды анықтау мен болдырмау;

- Бухгалтерлік қорытынды есепті уақытында және дұрыс дайындау;

- Кәсіпорын басшылығы саясатын қолдану;

- Шаруашылықты жүргізудің тиімдірек және прогрессивті әдістерін енгізу...

Бақылауды жүргізу шарттарын білу аудиторға мыналарды анықтауға мүмкіндік береді:

- Бухгалтерлік есеп пен бақылау реттемесінің тиімді жүйесің қамтамасыз ету үшін олар жеткілікті ме;

- Олар қаржылық есеп берудің бұрмалануын минимумға жеткізуге көмектесе ме?

Басшылықгың ішкі бақылауды ұйымдастыруға жауапкершілігі

Қазақстандық 24 "Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру" стандартының 6-тармағында былай делінген (өзгерістер және қосымшаларымен 11.09.2003 ж.): "Операциялар мен оқиғаларды орындау кезінде заңның орындалуы мен ұйымның бухгалтерлік есебін ұйымдастыруға басшылық жауапты болады". Ішкі бақылау жүйесінің субъект қызметі көлемі мен ерекшелігіне сай келуі, оның ретімен және тиімді жұмыс істеуі соған байланысты. Кәсіпорында басшы құрам бар, бірақ олардың мінез-құлық нормасы, жауапкершілігі мен құқығы белгіленбеген, бақылау әдістері анықталмаған жағдайда олардың қызметінің нәтижелерінде тиімділік пен әрекеттілік болмайды.

Объектіні басқару оның құрылтайшы құжаттары мен заңдарға сәйкес жүргізіледі. Субъект басқару құрылымы мен оның шығындарын өзі анықтайды. Субъектінің ұйымдық құрылымын толтыратын, өзара әрекет ететін және бір-біріне тәуелді адамдар арасында көлденең және тікелей байланыстарының кең желісі қалыптасады. Ол нақты үйлестіру мен реттеуді қажет етеді. Бұнымен алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған шешімдер қабылданылатын және орындалатын басқару жүйелі айналысады.

Мысалы, материалдық және ақша қаражаттарының біртұтастығына, олардың сақталуына, бастапқы құжаттарды жіберу, есепке алу және түгендеуге кім жауап беретінін білу үшін бүкіл кәсіпорын шеңберінде жауапкершілікті бөлуге қатысты толық анықтық қажет.

Тиімді бақылаудың алғы шарты ұйымдық құрылым болуында болып табылады. Осы құрылым қаншалықты, толық және бірлескен болса, бақылау тиімділігі соғұрлым жоғары болады. Экономикалық субъект қызметіне қатысушы әр қызметкердің жауапкершілігін орнатып, оның оқу мен аттестациясын ұйымдастыру қажет. Осының бәрі еңбек шарттарында (келісім шарттарында), персонал туралы ережелерде және т.б. көрсетілуі керек.

Бақылау мақсаттары мен аудиттің жалпы мақсаттарының өзара байланысы

Бақылау мақсаты - шаруашылық қызметі көрінісінің толықтығын, дәлдігі мен заңдылығын қамтамасыз ету және бұл аудиторлық тексеру мақсаттарымен өзара байланысты. Сонымен қатар аудитор ақпаратты тіркеу мен өндеу жүйесінің қызмет етуіне көз жеткізіп, қаржылық есеп беруді дұрыс құрудың негізі болатын бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкестігін бағалауы керек. Ол ІБЖ-н негізге ала отырып, бұл жүйені зерттеп, бағалауы, сонымен бірге оның тиімді әрекет етуіне тексеру жүргізу керек.

Ішкі бақылауды бағалауды талдау кезіндегі аудитор мақсаты оған деген сенім дәрежесін орнату болып табылады. Бұл өз кезегінде тексеру әдісінің сипатын, көлемі мен уақыт бойынша ұзақтығын анықтау кезінде пайдаланылады.

Ішкі бақылау жүйесін бағалау кезіндегі аудитордың алға қойған тағы бір мақсаты - оны жетілдіру жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындау. Ресми түрде аудиторлар бұл ұсыныстарды кеңес беру қызметіне кіргізбей, аудиторлық тексеру элементі ретінде анықтайды. Ұсынылған ұсыныстарға еру керектігін клиенттің өзі шешеді. Аудиторға жағымсыз фактілерді іздеудің кажеті жоқ. Ол басшылыққа ІБЖ-інің белгілі бір элементтерінің қызмет етуі ақпараттың елеулі қателері мен бұрмалауларының тексерілген қаржылық есеп беруде пайда болуы ықтималдылығын салыстырмалы төмен деңгейге дейін төмендетпейтіндігін және бұл қателерді субъект персоналы өзінің күнделікті міндеттерін орындау барысында қажетті мерзімде таба алмайтындығын хабарлауы керек.

№41. А-лық жұмыс құжаттарының түрлері мен мазмұны....

Жұмыс құжаттарының жалпы мақсаты - аудитордың аудитті нормативтік- құқықтық актілерге және жалпы көпшілік қабылдаған стандарттарға сәйкес жүргізгендігіне сенімді болуы.

Жұмыс құжаттарының маңызы төмендегілерден тұрады:

• олар аудитті жүргізу және жоспарлау кезеңінде көмектеседі;

• олар аудиторлық жұмысқа шолу жасауға және аудитке бақылауды;

• ұйымдастыруға жағдай туғызады;

• оларда аудиторлық қорытындыны растаушы процедуралардың орындалуы нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдеулер бар.

Жұмыс құжаттарындағы ақпараттар аудитор атқарған жұмыстардың және маңызды мәселелерге қатысты жасалған қорытынды пікірлердің жазбаша дәлелі (растауы) болып табылады. Жақсы құрылған жұмыс құжаттары аудит өткізу бойынша жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Егер жұмыс құжаттарының файлдары стандартталған болса, аудиторға ақпараттарды жинау процессін бақылау және орындалған жұмыстардың бүкіл спектріне мұқият шолу жасау жеңілірек болады. Аудиторлық тексеруді құжаттық ресімдеу екі түрге бөлінеді: жұмыс құжаттары және қорытынды құжаттар.

Жұмыс құжаттарын толтыру барысында мынадай талаптарды орындау қажет:

• жұмыс құжатының алғашқы бетінде аудиторлық фирманың атауы, кәсіпорынның атауы, тексеру аралығы және клиенттің құжаттарын тексеру күні;

• әрбір жұмыс құжатына атау беріледі, мысалы, «Негізгі құралдар есебінің аудиті» және т.б.

• қажет жұмыс құжатын тез табу үшін әр құжатқа код қою.

• құжаттың әрбір бетін нөмірлеу;

• әрбір жұмыс құжатында аудитторлық құжатты дайындаған аудитордың аты-жөні және аудиторлық тексеруді жүргізу күні қойылады.

Жұмыс құжаттарының мынадай түрлері бар: тұрақты және уақытша жұмыс құжаттары. Тұрақты жұмыс құжаттары – бұл тексеруі мерзіміне қатысты өзгермейтін құжаттар, ал уақытша құжаттар – бұл тексеру мерзімі мен есепті мерзімге байланысты өзгеретін құжаттар.

Аудитордың жұмыс құжаттарын 3 категорияға бөліп қарастыруға болады:

• үздіксіз жүргізілетін құжаттар;

• аудиторлық әкімшілік құжаттары;

• аудиторлық ақпарат құжаттары

№42. А-ті ұйымдастыру жіне өткізу тәртібі...

Аудиторлық тексерулерді ұйымдастыру, жоспарлау, жүйелі зерделеу, мәні бойынша аудиторлық процедураларды орындау, пікір қалыптастыру және аудиттің нәтижелері бойынша қорытынды құжаттарды дайындау сияқты бірінен кейін бірі жалғасып кете беретін тізбекті кезеңдерден тұрады.

Қаржылық аудитті жоспарлау мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:

• ішкі бақылаудың тиімділігі, есептемелер мен бухгалтерлік есептің жағдайлары туралы қажетті ақпараттарды алуды;

• орындалуы тиіс бақылау процедурасының көлемі мен өткізу уақытын, мазмұнын анықтауды.

Аудит мынадай кезеңдер бойынша жүргізіледі:

• жоспарлау;

• аудит объектісі туралы ақпарат алу және оны бағалау;

• аудит рәсімін жасау және бағдарламаны әзірлеу;

• бақылау жүйелерін тексеру;

• аудит рәсімін жүргізу;

аудиторлық қорытындыны қалыптастыру. Аудит жұмысын белгілі бір жоспармен іске асырылады. Аудит жұмысын жоспарлауда аудиторлық компания белгілі бір қағидаларды басшылыққа алады. Оған:

4. кешенділік қағидасы, яғни аудиторлық жұмыс жүргізгенде қаржылық есептіліктің бір біріне байланысын, есепті құру кезеңдерін пайдалана білу және бастапқы жоспарлар негізінде жалпы жоспарды құру (болуы немесе нақты болуы, толықтығы немесе операциялардың толық қамтылуы, құқығы мен міндеттемелері және ашылымы мен ұсынылымы)

5. үздіксіздік қағидасы, яғни тексеруге қатынасатын аудит топтарына бір біріне байланысты аудитордың негізгі мақсатына бағытталған жұмыстарды тапсырып және сол жұмыстардың мекеменің құрылымында іске асырылуын қамтамасыз ету. Мекеменің құрылымындағы көрсеткіштерінің, жалпы мекеме көрсеткіштерінің құрамындағы орны, құрылымының жұмысын жүргізу және аяқтау мерзімі.

Мекеменің алдына қойылған жалпы талап және құрылымның алдындағы талап ерекшеліктері. Мекеменің жіне құүрылымдардың алдында жұмыстарды жүргізу үшін заң құжаттарының қойған талаптары, ол талаптардың құрылымда іске асырылуы.

6. Тиімділік қағидасы, жоспарды жасағанда жұмысты орындаудың бірнеше варианттардың болуы.

Аудитті жүргізу төмендегідей сатылардын тұрады:

• Бастапқы кезең

• Аудит жұмысын жүргізудің жоспарының негізін дайындап, оны құру

• Аудиторлық бағдарламаны дайындап, құру.

300 (АХС) мақсаты – аудитордың қаржылық есептілік аудитін жоспарлауға жауапкершілігін орнату жəне нұсқау беру. Бұл АХС қайталама аудиттер мəнмəтінінде құрылған. Сондай-ақ аудиттің бастапқы келесімінде аудитор қарастыратын мəселелер жеке түрде енгізілді.

Аудитті жоспарлау келісім бойынша жалпы стратегия жасау мен аудиттің жоспарын дамытудан құрылған. Адекватты жоспарлау сондай-ақ:

•   Аудитордың назары аудиттің маңызды салаларына түсіруге көмектеседі.

•   Аудиторға дер кезінде ықтимал проблемалар анықтау мен шешуге көмектеседі.

•   Аудиторға тиісті мен сәйкесті түрде орындалуы үшін аудиттің келісімді лайықты түрде жұмылдыру мен басқаруға көмектеседі.

•   Күтілген тәуекелдіктерге амал шараларды орындау үшін құзыреті мен қабілеті тиісті түрдегі деңгейлері бар жоба бойынша жасақтың мүшелерін тағайындауға, жоба бойынша топтың мүшелерінің жұмысын үйлестіруге көмектеседі.

• Жоба бойынша топтың мүшелерін бағыттау жəне қадағалауға, олардың жұмыстарын шолу жасауға көмектеседі.

•  Жарамды жерінде, құрамдас бөліктердің аудиторлары мен сарапшылардың жасаған жұмыстарын сəйкестендіруге көмектеседі.

Аудитордың мақсаты – аудит тиіcті түрде жүргізу бойынша аудитті жоспарлау.

Аудиттің жалпы стратегиясы аудиттің ауқымын, бағытын жəне мерзімін белгілейді, сондай-ақ аудиттің маңызды жоспарларын дайындауды реттейді.

Аудитор аудиттің жалпы стратегиясын жасауы керек:

(а) Келісімнің ауқымын белгілейтін келісім сипатын анықтау;

(b) Аудит мерзімі мен мəліметтердің сипатын жоспарлауға арналған келісімдердің есеп берудің мақсатын анықтау;

(c) Аудитордың пікірі бойынша жоба бойынша команда мүшелерінің іс-əрекетін анықтайтын маңызды факторларды қарастыру;

(d) Келісім бойынша алдын алу жұмыстарының нəтижелерін жəне жарамды жерінде, кəсіпорын үшін орындалған басқа келсімдерден алынған тəжірибесін қарастыруы керек; және орындауға қажетті ресурстардың сипатын, мерзімі мен көлемін анықтау.

Аудитор төмендегі жайларды құжаттауы тиіс:

(a) Аудиттің жалпы стратегиясы;

(b) Аудит жоспары; және

(c) Аудит келісімін орындау барысында аудиттің жалпы стратегиясын немесе аудит жоспары жасалған барлық маңызды өзгерістер, сол сияқты өзгерістер себептері.

№43. Аудиттелетін ҚЕ-тің ықтимал қателері...

Тексеру барысында аудитордың басты тапсырмасы – қаржылық есептіліктегі бұрмалаушылықтарды анықтау, сонымен қатар аудиторлық тәуекелдікті дұрыс бағалау.

Қаржылық есептілікті аудиторлық тексеру барысында бухгалтерлік балансты, кірістер мен шығыстар туралы есеп, ақша қозғалысы туралы есеп, капиталдағы өзгерістер туралы есептерді жасаудың дұрыстығы, есеп саясаты жайлы ақпарат пен түсіндірме жазбаның анықтығы белгіленеді.

Қаржылық есептілікті тексеру нәтижесі жинақталып қорытылады, резервтер анықталады, тұжырымдар негізделеді және жасалып, қалыптасады, табылған кемшіліктерді жою және шаруашылық жүргізуші субъектілердің іс-қызметінің тиімділігін арттыру мен оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасалады.

Аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес алаяқтық – басқарушы тобының қызметкерлерінің үш жақтық ішінен бір немесе бірнеше адамның қаржылық есептіліктің дұрыс емес көрсетілуіне әкелетін әдейі жасалған әрекеті. Қате – қаржылық есептегі әдейә емес жасалған бұрмалаушылық. Қаржылық есептегі кейбір бұрмалауларға тоқталсақ:

• құжаттардың міндетті реквизиттерінің жоқтығы;

• алғашқы ақпараттардың заңды дәлелдеулерінің болмауы. Кез келген алғашқы құжат оның деректемесі болатын басқа құжаттармен қоса жүру қажет. Мысалы, кәсіпорын жұмысшысына берілген қарыз сомасы шығыс кассалық ордер ресімделеді. Оған сәйкесінше қол қойылып, арыз қосылуы керек.

• операцияларды шоттар бойынша таратқан кездегі немесе корреспонденция берілген кезде кездейсоқ кездесетін қателер. Бухгалтерлік есепті жүргізген кезде бухгалтер шаруашылық операцияны бір шоттың дебетіне жазып, екінші шоттың кредитіне жазуды ұмыту немесе сомаларын бұрмалап қате жазуы мүмкін.

Операцияларды кездейсоқ жіберіп қою – бұл қате есепті жүргізуде мамандығы бойынша емес немесе мамандығы жеткіліксіз кезде кездеседі. Мысалы, төлем тапсырмасына сәйкес есепті шоттан ақшаның аударылуын көрсетіп, оны есептеуді ұмыту.

№44. ҚР қаржылықбақылау жүйесі...

Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық процесіне қатысушылардың қызметінде маңызды рөл ойнайды. Ол анық ақпаратпен қамтамасыз етеді, серіктестіктер арасындағы сенімділікті қалыптастыруға септігін тигізеді, оңтайлы бақарушылық шешімдерді іріктеу мен кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірлейді, сондай-ақ қаржылық жағдайды тұрақтандыруға. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің тиімділігін арттыруға және тұтастай қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға ықпал етеді.

Аудит – бұл экономикалық әрекеттер мен оқиғалар, олардың белгіленген деңгейінің нақты өлшемдерге қаншалықты сәйкесетіндігі туралы ақпаратты алу мен бағалаудың нәтижелерді пайдаланушыларға беретін жүйелі процесс. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» Заңында мынадай анықтама берілген: «Аудит ҚР-ның заңында белгіленген талаптарға сай қаржылық есептіліктің дұрыс және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады».

Аудиторлық қызметтің мақсаты – зерттеу объектілерінің жұмыс істеу тиімділігін арттыру және оңтайландыру бойынша басқарушылық шешімді қабылдау үшін жан-жақты негізделген ұсыныстарды әзірлеу.

Егер, аудит объектісі болып жоғарыда айтылғандар болса, онда олардың міндеті болып мыналар есептелінеді: сенімділігі, нақтылығы, отчет көрсеткіштерінің уқыпты түрде тексерілуі, олар-дың толықтығы, дұрыстығы. Осыған орәй аудиттің міндеті - қаржы нәтижесі бойынша жасалынған отчетқа (есептілікке) аудиторлық қорытынды беру, олардың бухгалтерлік есебі мен қаржы нәтижелері бойынша жасалынған көрсеткіштерінің заңдарға, стандартқа, нормативтерге сәйкестігін тәуелсіз экспертиза бойынша дәлелдеп көрсету және оның дұрыстығын анықтау. Ол жөнінде Аудиттің Қазақстандық стандартында толық мәлімдеме берілген. Аудиттің Қазақстандық бірінші стандартында былай делінген: "Қаражат нәтижесінің отчеттарын аудиторлық тексеру жүргізудің негізгі міндеті аудиторлық қорытындының заңдар мен нормативтік актілерге сәйкес жасалынғандығын анықтау"алдында төмендегідей мақсат пен міңдеттемелер қойылады:

1. Субъектінің (кәсіпорынның, акционерлік қоғамның, фирманың, бірлескен кәсіпорынның т.б.) қаржы нәтижесі жөніндегі отчеттың (есептіліктің) дұрыстығын қамтамасыз ету.

2. Дұрыс шешім қабылдау үшін керекті мөлшерде қажетті мағлүматтарды жинастыру және оларды бағалау.

3. Тұрақты түрде субъектілердің экономикалық көрсеткіштерін талдау.

4. Бухгалтерлік есепті жүргізу және отчет (есептілікті) женіндегі: заңдардың, қаулылардың, нұсқаулардың дұрыс қолданылуын және іске асырылуын бақылау.

5. Бастапқы құжаттардың белгіленген нормаға және нормативке сәйкестігін тексеру.

6. Клиенттерге бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізу, салық салу, құқық т.б. жөнінде кеңес беру.

7. Өз клинттерінің санының көбеюіне және оләрдың нығаюына ат салысу.

8. Аудиторлық тексеруді жоғары сапада жүргізу.

№45. «ҚР аудиторлық қызмет туралы» Заңы, оның мазмұны, аудиттің қалыптасуы мен дамуындағы рөлі және мәні

Аудиторлық қызмет мемлекеттік заңдар мен аудиторлық стандарттар және нормативтік-құқықтық актілерге негізделіп жүргізіледі. ҚР-да барлық аудиторлық қызмет №304-І 1998 жылы 20 қарашада қабылданған «ҚР Аудиторлық қызмет туралы» Заңымен реттеледі. Бұл Заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызмет жүргізу барысында мемлекеттік органдар, заңды және жеке тұлғалар, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар арасында пайда болатын қатынастарды реттейді. Заңда аудитің мағынасы, оның түрлері; «аудиторлық қызмет» сөзінің түсінігі туралы; аудиторлық қызметтің қағидалары; аудиторларды аттестациялау, «аудит», «аудиторлық ұйым» сөздеріне анықтама; аудиторлық қызметті жүргізу тәртібі; аудиторлар мен аудиторлық ұйымның міндеттері мен жауапкершілігі; аудиттелетін субъектінің міндеттері мен жауапкершілігі туралы қарастырылған. Заң 30 баптан тұрады.

Аудиттің көп ғасырлық өзіндік тарихы бар. Арнайы аудитты зерттеуге арналған әдебиеттерде оның пайда болу кезеңдеріәр түрлі анықталады. Мысалы, шет елдерде шығатын Контроллинг журналында мынандай мәліметтер келтірілген: тарихи жазбаларға сүйенсек, Қытай мемлекеті дүние жүзінде бірінші болып аудиторлық қызметті құрған ел. Ежелгі Қытай жазбалары біздің эрамызға дейін 700-ші жылдың өзінде-ақ, Бас Аудитор қызметінің болғанын көрсетеді. Оның негізгі міндеті, өзінің қызметі, міндеттемесінің түрі бойынша мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалану құқығы бар өкімет шенеуніктерінің адалдығына кепілдік беру болатын. Кейінірек үкіметтік аудиторлық мекемелердің міндеттері, құқығы мен түрлері бір қоғам сатысынан екінші қоғам сатысына көшуге байланысты өзгеріп отырған. Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы – бұл бүгінгі таңда да жалғасын тапқан айратлықтай ұзақ процесс. Нарықтық экономикаға өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін басқарудың маңызды құралдарының бірі қаржылық бақылау болды. 1773 жылы Шотландия астанасы-Эдинбургтің адрестік кітабында жеті аудитордың есімі жазылған. Кейінірек, 1854 жылы мұнда бухгалтер-аудиторларды біріктірген. "Бухгалтерлер қоғамы" құрылды. Бұл жеке авторларға "батыс елдерінде кәсіпқой аудит Шотландияда ХІХ ғасырдың ортасында пайда болды деген қорытынды жасауға негіз болды. К.А. Угольниковтің пікір бойынша аудит 200 жылдан астам уақыттан бері бар. Оның пайда болуының түп-тамыры кәсіпорынды басқарумен тікелей шұғылданатындар мен оның қызметіне инвесторлардың көзқарастары арасында бөліну туындаған уақытқа кетеді. Осы уақытта акционерлік қоғамдар пайда болып, аудитор (ревизор) сыртқы есеп берудің қоғамдық бақылаушысы ретінде орталық орында болуында"-дейді.

Басқаша айтқанда, бухгалтер-аудитор мамандығы акционерлер, кредиторлар және салық қызмет органдары кәсіпорындардың қаржы жағдайы туралы объективті қорытынды бере алатын тәуелсіз маманды іздеуге мәжбүр болған уақыттағы акционерлік қоғамда пайда болды. Аудиттің әрі қарай дамуына 1862 жылы қабылданған британ компаниялары жайындағы заң жаңа серпін беріп, тез дамуына жол ашты. Онда компаниялардың қорытынды есептерін кемі жылына бір рет міндетті түрде тексеріліп отырылуы белгіленді. Бұл кәсіпорындардың нақты қаржы жағдайы мен белгілі бір кезең үшін оның шаруашылық қызметті жайлы шын мәліметтер алу үшін акционерлік қоғамның қорытынды есебін объективті бағалау қажеттілігінен туындады. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуден үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда, оған бірден-бір негіз болатын, бухгалтерлік есеп және аудит қызметі екеніне үлкен көңіл бөлінген. Сондықтан да, шет елдерде ерте кезден бастап арнайы бухгалтер-сарапшы, аудитор дайындау өте қажет жұмыс деп табылған. Нарық экономикасына көшу кезінде тексеру жүйелерінің ішінде аудитрлік қызметке зор көңіл бөлінді, себебі олар кәсіпорынның бухгалтерлік (қаржылық) есептілігін талдау және тәуелсіз түрде эксперт жүргізу. Аудит- клиенттің қалауын бойынша жүргізілетін тәуелсіз түрде кәсіпорындар мен фирмалардың қызметі жөніндегі бухгалтерлік есептер мен шоттарды тексеретін мамандандырылған қаржылық бақылау түрі. Аудит, бұл негізінен қаржылық есеп беруді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің берген есебінің дұрыстығын анықтау мақсатында олардың қаржы шаруашылық қызметі туралы алғашқы құжаттар мен басқа да ақпаратының есебін, оның толықтығын және қолданылып жүрген бекітілген заңдармен белгіленген нормативтік актілерге сәйкестігін тәуелсіз түрде тексеру.

№46. Аудитпен жанамалас қызметтер....

Ілеспе қызметтер. Ілеспе қызметтер Шолудан басталады. Қаржылық есептілікке шолу жасау, аудиторға белгілі тәсілдер негізінде алынған дәлелдеулер аудитордың пікірін қалыптастыруға толық мүмкіндіктер бермей, қаржылық есептіліктің дұрыстығына күдік айтуға қамтылмай қалған жағдайларды анықтау мақсатында аудитордың қосымша тәсілдерді қамту үшін жүргізіледі. Дәл осындай мақсат аудиттің басқа да ақпараттарды оларға қойылған талаптарға сәйкес дайындалғанын тексеру кезінде қойылады.

Шолу жасауда ұсынылған тұжырымдардың дұрыстығын анықтауда қолданылатын тәсілдерге, талдау процедураларын қолдану, сұрауды қолдану т.б. жатады. Шолу бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау жүйелерін бағалауға, бухгалтерлік есеп жазылымдарын тексеруге, аудиторлық сұрауларға алынған жауаптарды сараптауға, бағытталмайды.

Шолуда алынған дәлелдеулерге сенімділік аудитте алынған сенімділікке қарағанда төмендеу болады.

Келісілген процедралар.

Компиляция .Бухгалтердің өз білімін қаржылық есептілікті жинау, топтау және қортындылау мақсатында, аудиторлық ілімге қарсы пайдалануы. Нақты көрсеткіштерді, топтау негізінде келтірілген ақпараттар көлемін азайту оны басқаруға пайдаланатындай, түсінуге мүмкін түрге келтіру. Пайдаланылған ақпараттар негізінде қаржылық есептілікке ешқандай сенімділік арту мүмкін емес.Ұсынылған тұжырымды тексеру мүмкіндігінің жоқтығы.

Керек болған жағдайда аудитор басқа да мүмкіндіктерді пайдалануына болады. Мысалы: заңгерлермен кеңесуге т.б.

Сенімділік деңгейі. Сенімділік аудитордың, бір жақтың екінші жақтың пайдалануына ұсынылған тұжырымдардың, дұрыстығына қанағаттану. Мұндай деңгейге жету үшін аудитор жүргізілген процедуралардың нәтижелерінде алынған дәлелдеулерді бағалайды. Сенімділік деңгейі жүргізілген процедуралар мен одан алынған нәтижелермен анықталады.

Аудиторлық келісімдерде аудитор сенімділік деңгейін жоғары көрсетеді, бірақ сенімділік абсолютті деңгейінде деп нақтылай алмайды. Аудитордың есебінде бұл сенімділік позитивті түрде орынды сенімділік деңгейінде деп анықталады.

Шолу жасау жөніндегі келісімдерде аудитор, шолу жасалынған ақпаратта мәнді бұрмалаушылықтар жоқтығына орташа сенімділік деңгейін қамтамасыз етеді. Аудиторлық есепте (қортындыда) бұл- негативті сенімділікте көрсетіледі.

Келісілген процедураларда аудитор есебін нақты алынып, анықталған қортындылар негізінде көрсетеді. Сенімділік деңгейі келтірілмейді. Кортындыны, процедуралардың негізінде анықталған жағдайлар мен қортындылар негізінде есепті пайдаланушылардың өздерінің жасауына ұсынылады.

Компиляцияда ешқандай сенімділік дёнгейі анықталмайды, керісінше компеляциялық ақпараттарды пайдаланушылар бухгалтердің жұмысынан белгілі пайда табады.

ХААС сипаттамасы. Негізінде стандарттар бірнеше бөлімдерден тұрады:

• кіріспе аспектілерден (ХААС алғысөз, тұжырымдамалық негіздемесінен, қолданылатын терминдердің түсіндірме тізбесінен);

• жауапкершілік.

• жоспарлау;

• ішкі бақылау;

• аудиторлық дәлелдеу;

• басқалардың жұмысын пайдалану;

• аудиторлық қортындылар және есеп ұсыну;

• мамандандырылғкан салалар;

• ілеспе қызметтер.

Негізі аудиторлық стандарттар төмендегідей жүйеде жасалынған:

- аудиттің жалпы ережелерін қамтитын стандарттар;

- аудитті жүргізу тәртібін анықтайтын стандарттар;

- аудиттің қортындыларын жасауға бағытталған және оны қамтамасыз ететін талаптарды анықтайтын стандарттар жиынын;

- мамандандырылған стандарттар жиынын;

- аудиторлық ілеспе қызметтер көрсету жөнінжегі стандарттар.

№47. Міндетті аудит...

Заң талаптарына қатысты аудит міндетті және бастамашылық (ерікті) болып бөлінеді. ҚР "Аудиторлық қызмет туралы" заңының "Аудит және оның түрлері" деген 4-бабында "Аудит түрлері міндетті аудит және бастамашылық аудит болып табылады" деп көрсетілген.

Міндетті аудит — тізімі заңмен белгіленген кәсіпорындардың қаржылық қорытынды есебіне жыл сайын аудиторлық тексеру жүргізу.

Аудит объекгілеріне мыналар жатады: шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы жағдайлары.оллардың өндірістік жұмыстары, шаруашылық жұмыстарының экономикасын дамыту жөнінде және тиімділігі жөнінде ұсыныс беру.

Егер, аудит объектісі болып жоғарыда айтылғандар болса, онда олардың міндеті болып мыналар есептелінеді: сенімділігі, нақтылығы, отчет көрсеткіштерінің уқыпты түрде тексерілуі, олар-дың толықтығы, дұрыстығы. Осыған орәй аудиттің міндеті - қаржы нәтижесі бойынша жасалынған отчетқа (есептілікке) аудиторлық қорытынды беру, олардың бухгалтерлік есебі мен қаржы нәтижелері бойынша жасалынған көрсеткіштерінің заңдарға, стандартқа, нормативтерге сәйкестігін тәуелсіз экспертиза бойынша дәлелдеп көрсету және оның дұрыстығын анықтау. Ол жөнінде Аудиттің Қазақстандық стандартында толық мәлімдеме берілген. Аудиттің Қазақстандық бірінші стандартында былай делінген: "Қаражат нәтижесінің отчеттарын аудиторлық тексеру жүргізудің негізгі міндеті аудиторлық қорытындының заңдар мен нормативтік актілерге сәйкес жасалынғандығын анықтау"алдында төмендегідей мақсат пен міңдеттемелер қойылады:

1. Субъектінің (кәсіпорынның, акционерлік қоғамның, фирманың, бірлескен кәсіпорынның т.б.) қаржы нәтижесі жөніндегі отчеттың (есептіліктің) дұрыстығын қамтамасыз ету.

2. Дұрыс шешім қабылдау үшін керекті мөлшерде қажетті мағлүматтарды жинастыру және оларды бағалау.

3. Тұрақты түрде субъектілердің экономикалық көрсеткіштерін талдау.

4. Бухгалтерлік есепті жүргізу және отчет (есептілікті) женіндегі: заңдардың, қаулылардың, нұсқаулардың дұрыс қолданылуын және іске асырылуын бақылау.

5. Бастапқы құжаттардың белгіленген нормаға және нормативке сәйкестігін тексеру.

6. Клиенттерге бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізу, салық салу, құқық т.б. жөнінде кеңес беру.

7. Өз клинттерінің санының көбеюіне және оләрдың нығаюына ат салысу.

8. Аудиторлық тексеруді жоғары сапада жүргізу.

ҚР-ның «Аудиторлық қызмет туралы» №304-І 1998 жылғы 20 қарашада қабылданған Заңына сәйкес міндетті аудитті төмендегілер жүргізеді:

• акционерлік қоғамдар;

• сақтандыру ұйымдары және сақтандырушы брокер;

• сатқантыру ұйымының ірі қатысушылары

№48. ҚР аудиторлық қызметтінормативтік реттеу....

Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға негіз болады. Сондықтан халықаралық тәжірибеде аудиторлық қызмет тек кәсіби аудиторлық ұйымдармен ғана емес, сондай – ақ мемлекеттік маштабта реттеле алады.

Нормативтік – құқықтық рерреу д/з – бұл, аудиторлық тексеру жүргізу оюьектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде (ішкі тәртіп, міндеттерді бөлу және т.б) қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зеттеу /12, 203 - б/. 250 «қаржылық қортынды есепке аудит өткізу кезінде заңдар мен нормативтік актілерді қарасытру» деп аталады. Халықаралық аудит стандартында былай делінген «Жалпы түсінік алу үшіе аудитор кейбір заңдар мен нормативтік актілер субъектінің қызметіне зор ықпал ете алатындығын мойындауға тиісті. Субъект қызметінің белгілі бір заңдарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның қызметін тоқтауға немесе субъектінің үздіксіз қызметін жалғасытру қабілетін күмәнға айналуына алып келуі мүмкін. Мысалы ондай ықпал ету субъектінің лицензиясында немесе оның қызметін жүзеге асыруға берілген басқа рұқсатқағаздарына көрестілген талаптарға сәйкес келмеген кезде мүмкін болады.» /13/. Демек, кәсіпорының қызметінің заңдарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның қаржылық қортынды есебіне маңызды әсер етуі мүмкіндеп пайымдау керек. Бұл жерде бухгалтерлік есепті жүргізуден әдейі бас тарту, жалған құжаттарыд салып қою, сөз байласулардың салдарынан елеулі бұрмалаушылықтар орын алуы мүмкін.

ҚР аудиторлық нормативтік реттеу жүйесіне төмендегі заңдық және нормативтік құжаттар кіреді.

19. ҚР «Аудиторлық турыл заң»

20. Қ.Р «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодекс

21. ҚР қылмыстық кодексі

22. ҚР азаматтық кодексі

23. «ҚР банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.

24. ҚР –ның «Сақтандыру қызметі туралы» заң

25. ҚР – ның «ҚР- ғы инвестициялық қорлар туралы» заң

26. ҚР – ның «Табиғи монополиялар туралы» заң

27. ҚР –ның «Шетелдік инвесторлар туралы» заң

28. ҚР –ның «Акционерлік қоғамдар туралы» заң

29. ҚР – ның «Лицензиялау туралы» заң

30. ҚР –ның «Жаупкершілігі шектелулі және қосымша жуапкершілікті серіктестіктер туралы» заң

31. Аудиторлар палатасының Республикалық коференциясында 2000 жылы қабылданған екі томдық Қазақстан Халықаралық аудит стандарттары.

32. ҚР үкіметі «Аудиторлық қызметті лицензиялау ережелерін бекіту туралы» қаулысы

33. ҚР Ұлтық Банкі басқармасының «банктерде, сақтандыру ұйымдарында аудит өткізуге лицензия беру жөніндегі өтінішке тіркелген құжаттар тізіміне жіне өтініш берушіге қойылатын талаптар жөніндегі Ереже нұсқауларды бекіту турылы» қаулысы

34. ҚР Қаржы министірлігі «Заңды тұлғалардан алынатын табыс салығын есептеу және бюджетке төлеу тәртібі туралы» ереже – нұсқау

35. Аудиторлар палатасының республикалық конференциясында бекітілген «ҚР аудиторларын аттестациялау бойынша мемлекттік емес мекеме – Біліктілік комиссиясы туралы» ереже.

«Аудиторлық қызмет туралы» заңы ҚР аудиторлық қызметті жүзеге асыру процессінде мемлекеттік органдардың,заңды және жеке тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын қатынастарды реттейді. Ол 6 тарамақтан және 25 баптан турады,

1 – тармақ. Жалпы ережелер (1 – 4 баптар)

2 – тармақ. Аудитор, аудиторлық ұйымдар, аудиторлар платасы (5 – 8 баптар)

3 – тармақ. Аудитрорлыққа кандидаттарды аттестциялау және аудиторлық қызметті лицегзиялау (9 -13 баптар)

4- тармақ. Аудиторлық қызметті жүзеге асыру (14 -16)

5 – тармақ. Аудиторлар мен аудиторлық ұймдардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (17 - 20)

6 тамақ. Аудиттелінетін субъектілердің құқықтары, міндеттері және жаупкершіліктері. (21 -25)

Аудиторлық жауапкершілік: азаматтық – құқықтық, әкімшілік, қылмыстық.

Азаматтық құқықтық жауапкершілік – егер клиенттің зиян шегуіне әкеліп соқтырған, квалификациясыз аудиторлық тексеру жүргізу орны алса, онда сот шешімінің негізінде аудиторлық фирмадан төмендегілер өндіріліп алынуы мүмкін:клиенттің шеккен зияны толық мөлшерде, қайта тексеру жүргізуге шығарылған шығыстар. Қылмыстық жауапкершілік – қылмыстық кодекстің 229 – бабына сондай –ақ, аудиторды өз қызметінің міндеттеріне қарамастан жеке басы н/е басқа тұлға, не болмаса ұйым үшін пайда табу ж/е артықшылық болумақсатымен өзінің өкілеттілігін асыра пайдаланғаны үшін, сөйтіп басқа тұлғаларға н/е ұйымдарға зиян келтіргені үшін, егер олардың бұл іс - әрекеті азаматтардың н/е ұйымдардың заңды мүдделеріне ж/е құқықтарына не болмаса заңмен қорғалатын қоғамның н/е мем-ң мүдделеріне елеулі зиян келтірілген болса, жазалау шаралары қарастырылады.әкімшілік жауапкершілік. Аудит – қызметтің лицензияланатын түрі, сондықтан оның «лицензиялау туралы» заңға сәйкес жаупкершілігі бар. Аталмыш заңда аудиторлық қызметті тиісті лицензиясыз жүзеге асырғаны үшін қылмыстық және әкімшілік жаупкершілік, сонымен бірге лицензиясыз қызметті жүзеге асырудан алған табысты бюджеттке алу түріндегі материалдық жаупкершілік қарастырылған. лицензия беруші орган төмендегі жағдайларда лицензия қызметін тоқтата алады: егер мем-к қадағалаушы н/е бақылаушы органдар лицензия алушының лицензиялық талаптар мен шарттарды бұғандығын анықтаған болса. Егер лицензия алушы жіберілген қателерді (бұзушылықтарды) жою жөніндегі лицензия берушінің талаптарын орындамаса. Лицензия алушы лицензиялық алымды белгіленген мерзімнің ішінде төлемеген жағдайда, сондай – ақ, заңды тұлғаның қызметт тоқтатылған жағдайда лицензия өзінің заңдық күшін жоғалтады ж/е жойылған болып есептелінеді.

№49. 500 АХС....

500 Ұлттық аудит стандарты – «Аудиторлық дәлелдемелер». Осы стандарттың мақсаты қаржылық есептілік аудиті үрдісінде танылатын аудиторлық дәлелдемелердің сандық және сапалық мінезіне сәйкес нормалар мен ұсыныстар бекіту.

Бухгалтерлік есептің дұрыстығы жөнінде өз мәнін негізгі көрсету үшін аудитор мынадай аудиторлық процедуралардың негізінде жеткілікті аудиторлық дәлелдемелер алуы қажет:

• шоттар бойынша қалдық және айналымның бухгалтерлік есепте көрсетілуінің дұрыстығын тексеру;

• аналитикалық есептің дұрыстығын тексеру;

• ішкі бақылау құралдарын тексеру.

Аудиторлық дәлелдемелер ішкі және сыртқы, аралас болуы мүмкін. Ішкі аудиторлық дәлелдемелерге экономикалық субъектілерден жазбаша немесе ауызша түрде алынған ақпарат жатады. Сыртқы аудиторлық дәлелдемелерге 3-ші жақтан жазбаша түрде алынған ақпарат жатады, ал аралас аудиторлық дәлелдемелерге экономикалық субъектіден жазбаша және ауызша алынған және жазбаша түрде алынған түрде 3-ші жақтан бекітілген ақпарат жатады. Аудиторлық дәлелдемелер дұрыс және жеткілікті болу керек. Аудиторлық қорытынды жасау үшін аудитор сапалы дәлелдемелердің жеткілікті көлемін жинауға міндетті.

Аудиторлық дәлелдемелерді жинағанда аудитор шаруашылық операциялардың барлығын немесе біреуін ғана тексерілетін бір немесе бірнеше процедураларды қолдануы мүмкін. Осымен дәлелдемелерді жинау әдістеріне:

- тексерілетін ұйымның, бухгалтерлік есептің есептеулерін тексеру;

- жеке шаруашылық операцияларды есепке алу, тәртіптің сақталуын тексеру;

- ауызша сұрау;

- құжаттарды тексеру;

- бағдарлау;

- аналитикалық талдау процедуралары;

- балансты дайындау әдісі;

- қайта есептеу;

- арнайы тексеру;

- түгендеу.

Дәлелдеулерді алу шарттары: заңдылықтың қатаң сақталуы, дәлелдеулер жинау бойынша әрекеттерді өз уақытында жүзеге асыру принциптерін қолану, тексеруге берілген мәліметтердің дұрыстығына кепілдеме алу.

Дәлелдеулерді бағалау – шындықты айқындау үшін жиналған дәлелдеулердің рөлін логикалық санамен айқындау процесі.

Аталмыш стандарт 2001 жылдың 1 қаңтарынан бастап өз күшіне енген.

№50. 230 АХС...

Жұмыс құжаттарының мақсаты- аудитордың аудитті нормативтік құқықтық актілерге және жалпы көпшілік қабылдаған стандарттарға сәйкес жүргізілгендігіне сенімді болуы.

Жұмыс құжаттарының маңызы – аудитті жүргізу мен жоспарлау кезеңінде жүргізіледі: - аудиторлық жұмысқа шолу жасауға және аудитке бақылауды ұйымдастыруға жағдай туғызады.- аудиторлық қорытындыны растаушы процедуралардың орындалуы нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдеулер.

Жұмыс құжаттары аудитордың атқарылған жұмыстардың және маңызды мәселелерге қатысты жасалатын қорытынды пікірлерінің жазбаша дәлелі болып табылады.

Оларға:

1. Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысаны мен ұйымдық құрылымы туралы ақпараттар

2. заңды құжаттардан келісімдерден және жинақтардан үзінді немесе олардың көшірмесі

3. ревизияланған кәсіпорынның аудитін жоспарлау процесінің негіздемесі

4. аудиторлық тексеруді өткізу бағдарламасы

5. орындалған аудиторлық процедуралардың өткізілу уақыты және көлемі сонымен бірге, олардың нәтижелері туралы жазбалар.

6. асистенттің орындалған жұмысты аудитордың тексергендердің және талданғандардың нәтижелері.

№51. 320 АХС сәйкес аудиттегі маңыздылық деңгейін белгілеу және қолдану.

Маңыздылық аудиттің негізгі ұғымдарының бірі болып табылады. Халықаралық аудиторлық тәжірибеде маңыздылықты анықтаудың тәртібі 320-шы аудиттегі маңыздылық стандартымен реттеледі. Маңыздылық деңгейі болып бухгалтерлік есептегі қателіктердің шекті шамасы түсідіріледі. Бұл шамадан басқа есепті білікті пайдаланушы үшін дұрыс тұжырым жасауға және дұрыс экономикалық шешім қабылдауға негіз етіп алуды тоқтату ықтималдылығы жоғары болады.

Аудиторлық маңыздылық тұжырымдамасын келесілерге негіз ретінде пайдаланады:

• Ерекше назар аударуын талап ететін маңызды типтік емес және қатесі бар баптармен шоттарды анықтаған кезде тексеруді жоспарлауға негіз ретінде

• Жиналған аудиторлық дәлелдерді бағалауға негіз ретінде

• Аудиторлық есептің типі туралы шешімдер қабылдау үшін негіз ретінде пайдаланады.

Маңыздылық абсалюттік сондай ақ салыстырмалы шама ретінде анықталады. Маңыздылық абсалюттік шекарасын белгілеу өте сирек пайдаланады. Базалық көрсеткіштерден салыстырмалы шамадағы процентпен немесе үлеспен белгілеген маңыздылықты анықтау іс жүзінде неғұрлым кең тараған болып табылады. Маңыздылық өлшемдері тұтастай есепке сондай ақ бухгалтерлік баланстың елеулі бағыттарына қатысты анықталады. Тексеру үшін елеулі және маңызды бағыттарды анықтау аудитті жүргізудің іріктемелі тәсілінен шығарылады. Есепті кезеңнің ішінде бүхгалтерлік есептің бүкіл шоттарына тексеру жүргізу мүмкін емес. Баланстың маңызды баптарын анықтаған кезде сандық және сапалық көрсеткіштер назарға алынады. Қаржылық ақпараттың маңыздылығы бұл пайдаланушының экономикалық шешіміне әсер етуге қабілетті ақпараттардың сандық мөлшері мен әсері. Аудит барысында аудитор маңыздылықты 2 тұрғыдан қарастыра отырып шешім қабылдаған дұрыс:

• Сандық ;

• Сапалық.

Маңыздылықтың сапалығы - бұл тексеру барысында анықталған ауытқулардың Қазақстан Республикасындағы әрекет етуші нормативтік актілер тарапынан мекемелердің анықталған ауытқулардың сипаттамасы туралы аудитордың кәсіби ікірі.

Маңыздылықтың сандық жағы - бұл маңыздылықтық белгілеген деңгейіне анықталған ауытқулар соммаларын және басқа да ауытқулар бағасының асып түсуі. Маңыздылық деңгейі дегеніміз бұл пайдаланушыға негізделген экономикалық шешім мен дұрыс қорытынды жасауға мүмкіндік бере алмайтын қарлық есеп берудегі сандық өлшемі мен шектік мәні. Әлемдік аудиторлық тәжірибеде баланс баптарындағы 5-10% шеңберіндегі ауытқуға алып келетін қателіктер маңызды болып саналмайды. Дегенмен халықаралық стандарттарда, Қазақстандық стандарттарда қателіктердің маңыздылығына сандық талап нормативтік түрде бекітілмеген. Әрекет етуші тәжірибеге сай әрбір ұйым мен аудитор маңыздылық деңгейін өз тәжірибесі мен кәсиби пікіріне сай бекітеді. Бұл маңыздылық деңгейін бағалау фирма ішілік стандартарда тіркелу қажет. Маңыздылық деңгейін анықтау әдістемесі 2 бөлімнен тұрады:

• маңыздылық деңгейі бекілетін қаржылық есеп берудің базалық көрсеткіштерін талдау;

• таңдаған базалық көрсеткіштерге маңыздылық дейгейін бекіту.

№52. Аудиторлық ұйымның сыртқы құжаттамалары.

Аудиторлық ұйымның сыртқы құжаттамаларына: аудиторлық ұйымның тексеруді өткізу келісімі туралы міндеттеме-хат, аудитті жүргізу келісімшарты, аудиторлық ұйымның жазбаша ақпараты, аудиторлық қорытынды.

Аудиторлық қызмет көрсету келісімшарты. Аудитор мен клиент белгілі бір келісімге келген кезде екі тарапты заңды анықтап, олардың қызығушылықтарын айқындайтын аудиторлық қызмет көрсету туралы келісімшарт жасалады. Келісімшартта екі тараптың міндеттері, құқықтары, жауапкершілігі мен орындалатын жұмыстың мерзімі көрсетіледі. Сонымен қатар, келісімшартта аудиторлық қызметтің бағасы және есептесі тәртібі анықталады.

Аудиторлық ұйымның тексеруді өткізу келісімі туралы міндеттеме-хат. Бұл хат келісімнен бұрын жасалады, яғни бұл жерде аудитті жүргізетін ұйым клиентті өзінің аудитті жүргізу тәртібімен, аудитті жүргізу шарттарымен таныстырады. Келіскен клиент өзінің жауабын жазбаша түрде растайды, яғни бұл құжат кейін екі тарап арасында келіспеушіліктерді болдырмау үшін қажет.

Барлық қажетті процедураларды жүргізіп болғаннан кейін аудитор аудит бағдарламасының барлық пункттерінің орындалу сапасы мен толықтығын, сонымен бірге материалдық қателер мен бұзушылықтарды анықтау құралы ретінде бағдарламаның өзінің орындылығын айқындау мақсатында аудиторлық қорытынды дайындайды.

№53. Қаржылық есептіліктерді бұрмалау актілері және 315 АХС сәйкес оларды анықтаған кездегі аудиторың іс-әрекеті.

Бұрмаланған қаржылық есептілікте пайдаланушыларды жаңылдыру мақсатымен қаржылық есептілікте сомаларды немесе ашуларды жазбай кетуді қоса алғандағы қасақана бұрмалау ескерілген және ол есептік жазбаларды немесе бастапқы құжаттаманы дұрыс емес жалған жасау; қаржылық есептілікте оқиғаларға, әрекеттерге немесе өзге де маңызды ақпаратқа қате түсініктеме беру немесе оларды әдейі көрсетпей кету; сомаларға, жіктемелерге, ұсыну әдістеріне немесе ашуларға жататын бухгалтерлік ұстанымдарды қасақана дұрыс қолданбау секілді әрекеттермен сипатталуы мүмкін. Ал активтерді дұрыс пайдаланбау – ыcырап, жеке активтерді немесе зерделік меншікті ұрлау, субъектінің алынбаған тауарлардың немесе қызметтердің ақысын мәжбүрлі түрде төлеуі және субъектінің активтерін жеке мұқтажы үшін пайдалану секілді әртүрлі сипатқа ие болуы мүмкін.

Аудитор барлығының жиынтығы қаржылық есептіліктегі нәтижелерге елеулі әсерін тигізетін қателерді ескеруі тиіс. Егер аудитор анықталған бұрмалаулар «елеулі» деген қорытын-дыға келсе, ол қосымша аудиторлық тексерістер жүргізу арқылы аудиторлық тәуекелділік деңгейін төмендету немесе аудиттелетін субъектінің басшысынан қаржылық есептілікке жөндеу жасауын талап ету секілді іс-әрекеттің бірін орындауы керек. Ал егер түзетілмеген қателер жиынтығы елеулі болып, бірақ басшылық қаржылық есептілікке жөндеу енгізуден бас тартса, аудитор мәселені сәйкесінше қарастыра алады.

Аудитор тексеріс әдістерін таңдауда және елеулілік деңгейін анықтауда тәуелсіз болып келеді, бірақ қаржылық есептіліктегі елеулі қателерді анықтамағаны үшін жауапты болады.

№54. Құрылтай құжаттарын және жарғылық капиталдың қалыптасуын аудиторлық тексеру әдістемесі. Ұйымның есеп саясатын сараптау.

Құрылтай және есептік-қаржы құжаттарын тексерудің мақсаты – қолданыстағы заңнамаға тексерістегі объекттің құрылтай және есептік-қаржылық құжаттардың сәйкестігіне қатысты ой қалыптастыру, оның жарғылық капиталдың қалыптасуының дұрыстығы.

Тексеріс үшін ақпарат көздері: кәсіпорынның жарғысы, құрылтай құжаттар, мемлекеттік тіркеу және статистика органдарындағы, салық органдарындағы тіркеу жөніндегі куәліктер, құрылтайшылар (акционерлер) жиналысының хаттамалары, эмиссия проспектері, акционерлер реестрі, бұйрықтар, өкімдер, ішкі ережелер, лицензиялар, акцияларды қабылдау-беру акттері, акцияның төлем шотына енгізілген мүлікті бағалау акттері, есеп регистрлері, материалды емес активтер, жер учаскелеріне, жылжымайтын мүлік объектітеріне құқықтарын растайтын құжаттар, Бас кітап, бухгалтерлік есеп беру және т.б.

Құрылтай құжаттар аудитінің мақсатына жету мен кәсіпорынның жарғылық капиталының қалыптасуы үшін келесі міндеттер шешілуі тиіс:

• Кәсіпорынның заңды статусын, әрекет ету сферасын және қызмет ету құқығын анықтау;

• Лицензиялауға жататын әрекет түрлері бойынша лицензияның бар-жоғын анықтау;

• Жарғылық капиталдың қалыптасуы мен өзгеруінің тәртібін тексеру және оның құрылымын зерттеу.

Ревизорлар құрылтай құжаттармен таныса келе, оның құрылтайшылар құрамын және жарғылық капиталдағы олардың үлесін анықтайды. Сонымен қатар ревизор-аудиторлар кәсіпорынның ұйымдық құрылымы, филиалдары мен өкілеттіліктерінің бар-жоғы; басқару шешімдерін қабылдау кезінде барлық деңгейдегі жетекшілердің өкілеттіктері; құрылуы жарғыда қарастырылған қор түрлері; пайданы бөлу тәртібі жөнінде; кәсіпорынды жою мен қайта ұйымдастыру туралы; мүлікпен келісім сомасы бойынша орындаушы дирекция үшін шектеуледің бар-жоғы жөнінде және т.б. түсінік алады.

Әрекетін қамтамасыз ету үшін субъекті құру кезінде қатысушылардың мүлікке салымдарының жиынтығы болып табылатын жарғылық капитал меншік капиталдың (МК) негізгі элементі болып табылады.

ЖК аудитінің негізгі сатысы – бұл қалыптасудың дұрыстығын тексеру. Сонымен қатар қашан және қай ауданда субъект тіркелгендігін, оның құрылтайшыларын, олардың ЖК-ғы үлесін, оның қалыптасу тәртібін анықтау қажет.

Бюджеттен бөлінген қаражаттар есебінен қалыптасқан мемлекеттік субъектілердің ЖК құқықтық формасының ұйымдасуы мен меншік формасына байланысты, қатысушылар енгізген (ақшалай және материалды) қаражаттар есебінен қалыптасқан мемлекеттік емес коммерциялық құрылымдар бірнеше заңды немесе жеке тұлғалардың коллективті қабілеті болып табылады. Ақшалар мен құнды қағаздар, мүліктік құқықтар, соның ішінде жерді пайдалану құқығы және интеллектуалды әрекет нәтижелеріне құқық жарғылық капиталға салым бола алады. ЖК-ға құрылтайшылардың табиғи формадағы немесе мүліктік құқық түріндегі салымдары барлық құрылтайшылардың келісімімен немесе жалпы жиналыстың шешімімен ақшалай формада бағаланады. Егер осындай салымның құны 20 000 АЕК эквивалентті сомасынан жоғары болса, онда бағалауды тәуелсіз эксперт өткізуі тиіс.

Аудиторлық тексеруге кіріскенде ең алдымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылары өз принциптері мен негіздеріне сәйкес қаржылық есептемелерді ашу және бухгалтерлік есепті жүргізу үшін қабылданған тәсілдер жиынтығын білдіретін есептік саясат бойынша кәсіпорын басшысының бұйрығы шыққанын немесе шықпағанын анықтап алу керек.

Есептік саясатты қалыптастырудың негізіне шаруашылық операцияларды, активтерді, меншік капиталды, міндеттемелерді, қызмет нәтижелерін және тағы басқа бейнелеуде баламалы тәсілдерге мүмкіндік беретін бухгалтерлік есеп стандарттары жатады. Есептік саясатты қалыптастыру әрбір стандартта берілетін тәсілдердің біреуін таңдауды, оны (таңдалғанын) шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің жағдайына қарай негіздеуді, бухгалтерлік есепті жүргізудің және қаржылық есептемелерді ұсынудың негіздері ретінде қабылдауды білдіреді (немесе ұйғарады).

№55. Кассалық операцияларды, есеп айырысу және валюталық шоттар бойынша операцияларды аудиторлық тексеру әдістемесі

Ақшаларға жүргізілетін аудиторлық тексеруді кассалық операцияларды тексеруден бастаған тиімді. Синтетикалық (топтамалық) есеп мәліметтерімен аналитикалық (талдамалық) есептің сәйкестігін тексерген кезде операциялардың өзара бақылану әдістерін қолдану қажет. Сомаларда ауытқу кездескен жағдайда кассалық кіріс ету ордерлері, банк көшірмелері, кассирдің берген есебі, чектердің түбіртектері бойынша, ал қажет болған жағдайда тікелей банк мекемелеріндегі жазулармен салыстырылып тексереді. Кассалық операцияларды аудиторлық тексеру үшін мынандай мазмұндағы бағдарлама ұсынылады:

– кассадағы ақша-қаражаттарын және басқа да құндылықтарды түгендеу және олардың сақталу жағдайларын тексеру,

– операциялар бойынша толтырылған құжаттардың дұрыс толтырылғандығын тексеру,

– кассаға ақшалардың дер кезінде және толық, дұрыс кіріске алынғандығын тексеру,

– жұмсалған ақшалардың дұрыс шығыс етілгендігін зерттеу,

– бухгалтерлік есеп шоттарында операциялардың дұрыс көрсетілгендігін тексеру,

–кассалық операциялар нәтижесі бойынша қорытынды және ұсыныстар жасау.

Кассалық операцияларды аудиторлық тексеру үшін кәсіпорын кассасындағы ақша-қаражаттарының түгендеуін жүргізу керек және кассаны түгендеу жүргізуге акт құру керек. Түгендеу кассир және бас бухгалтердің қатысуымен жүргізілуді керек етеді. Кассаға түгендеу жүргізу тәртібі келесідей болуы мүмкін: бірнеше кассалардың болу себебінен аудитор оларға ену мүмкіндігін болдырмау үшін оларды жабады.

Кассир соңғы күні болған кассалық операциялар туралы кассалық есеп дайындайды, кассалық кітап бойынша тексерілген күнге ақшалардың қалдығын шығарады.Ұйымның кассадағы ақша қаражаттарының қалдығы және түрлі операциялар бойынша қозғалысы келесідей құжаттарда (синтетикалық (топтамалық) есеп регистрлерінде) көрініс табады:

– шаруашылық ұйымының балансында, сондай-ақ осы балансқа қосымшаларда (ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп),

– бас кітапта,

– №1-журнал-ордерде және №1-ведомосте.

Кассалық операцияларды тексеруді табысты жүзеге асыру үшін аудитор кассадағы ақша-қаражаттарының ішкі қозғалысының жағдайын бақылауды және кәсіпорында кассалық тәртіптің сақталуын бағалау үшін әрбір іс-әрекеттер бойынша тест сауалнамасын жасау қажет. Кассаны және кассалық операцияларды аудиторлық тексеру негізінен үш бағыт бойынша жүргізіледі:

1. Нақты ақшаларды түгендеу.

2. Кассаға келіп түскен ақшаларды толық және дер кезінде кіріске алынғанын тексеру.

3. Жұмсалған ақшаларды дұрыс шығысқа шығарылатындығын, яғни жұмсалынғандығын тексеру .

Банк операцияларын өз бетімен реттеуге болмайды, сондықтан бұл операциялардың аудиті дәйекті келісіліп жасалған аудиторлық тексеру бағдарламасына үлкен назар аударуды талап етеді. Банк операциялары есебінің аудитін жүргізу үшін келесі бағдарламаның нұсқасы жасалуы мүмкін:

– Банктерде есеп айырысу, ағымдағы, валюталық және басқа да шоттардың ашылғандығын анықтау, бұл шоттардың қандай банк мекемелерінде ашылғандығын;

– Банктердегі шоттардағы ақша қаражаттарының операцияларының шаруашылыққа тиімділігін, дұрыстығын және заңдылығын тексеру.

– Шоттарға келіп түскен ақша-қаражаттарының дер кезінде және толық кіріске алынғандығын тексеру.

– Талап етілген шоттарға төленген қаржылардың сәйкестігін және толықтығын, дұрыстығын тексеру.

– Бюджетке салықтардың және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдердің дер кезінде аударылғандығын тексеру.

– Банкке алынған және кассаға кіріске алынған қаражаттарды, сондай-ақ олардың мақсатына сай пайдаланылғандығын тексеру.

– Шаруашылық ұйымының төлем қабілетін және әртүрлі несие берушілермен есеп айырысудың мерзімінің өтелуі себебін, оның ішінде банкпен несие бойынша және бюджетпен салық бойынша есеп айырысуды анықтау.

– Шаруашылық ұйымының олардың шартта белгіленген қатынастарына сәйкес әрбір қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды тексеру.

– Құжаттарда және жазуларда көрсетілген ақша-қаражаттарының қозғалысына және нақтылығына мәліметтердің сәйкестігін тексеру.

– Банк операциялары бойынша корреспонденциялардың дұрыстығын тексеру

Жасалған банк операцияларын құжаттары бойынша тексерген кезде күшіндегі заң актілерінің сақталуын мейлінше толық анықтау. Тексеруді бастамай тұрып тағы да ішкі бақылаудың жағдайын және банк операцияларының есеп жүйелерін бағалап, содан кейін оларды қандай әдіспен тексеруді шешу керек.

Тесттің сауалнамасын талдау жасаудың негізінде шаруашылық ұйымыдарының банк операцияларының ішкі бақылаудың қандай деңгейде екендігін, бухгалтерлік есеп жүргізудің талабына сәйкестігін, анықтауға мүмкіндік береді. Тест өткізілгеннен кейін құжаттарды оқып іріктеу және оларды өзара салыстыру әдістерін қолданып әрбір шот бойынша банк операцияларын жеке-жеке мұқият тексеру қажет

Есеп айырысу шоты бойынша операцияларға ерекше назар аудару қажет. Алдымен тексеру кезеңіндегі банк көшірмелеріндегі, бухгалтерлік есеп регистрларындағы, қорытынды есептегі шоттарындағы ақша қаражаттары қалдықтарын салыстырып тексеру керек. Ауытқу кездескен жағдайда олардың себебін анықтау қажет. Есеп айырысу бойынша операцияларын аудиторлық тексерген кезде мына мәселелерге назар аудару қажет болып табылады:

– есеп айырысу шоты қандай банк мекемелерінде ашылған;

– банк көшірмесінде көрсетілген сомасына, оған тіркелген бастапқы құжаттардағы сомасына сәйкестігін,

– көшірмеге тіркелген бастапқы құжаттарда банк белгісінің бар екендігін, егер құжаттары банк белгісі қойылмаған жағдай анықталса, жасалған операциялардың дұрыстығын анықтау мақсатында банкке қарама-қарсы тексеру жүргізу қажет,

– банкке нақты өткізілетін ақша-қаражаттарының толық дұрыс өткізілгендігін,

– төлемді табыстауға берген келісімге байланысты пошта бөлімшелері арқылы аударылған ақша-қаражаттарының негізділігін,

-аударылған ақшаны алушының поштадағы мекен-жайы көрсетілген тізбектің дұрыстығын,

– теңгенің өтімділігіне байланысты операциялардың есепте дұрыс көрсетілгендігін,

– банктегі операциялар бойынша бухгалтерлік корреспонденциялардың дұрыстығын, бұл операциялардың бухгалтерлік есептің сәйкес шоттарында көрсетілгендігін,

– бухгалтерлік есеп бойынша есеп айыру шотына соқпай өндіріс шығындарына немесе айналыс шығынына шығыс жасалған операцияларға ерекше назар аудару қажет.

Банк көшірмесінің және оған тіркелген құжаттардың толықтығын, дұрыстығын олардың беттерінің парақтарының нөмірлері және шоттарға қалдық сомасын беру бойынша анықталады. Шоттары бойынша банктің бұрынғы көшірмесіндегі кезеңнің соңындағы қалдық сомасы келесі көшірмедегі кезеңінің басындағы қалдық сомасына тең болу керек. Егер көшірмеде алдын-ала келісілмеген түзетулер және таза өзгертулер анықталмаса банк мекемелерімен қарама-қарсы тексерулер жүргізу қажет. Банк көшірмелерін тексеру банк құжаттарының мақсаты бойынша зерттеумен салыстырылып отырылуы қажет.

Егер арнайы шоттарда шетелдік валютасы көрсетілсе, онда операциялар валюталық операциялар жүргізілетіндей тәртіп бойынша жүзеге асырылады.

№56. ТМҚ аудиторлық тексеру әдістемесі

Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудитінің негізгі мақсаты- олардың есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілгендігін анықтау болып табылады:

• олардың сақталу және пайдалану орындарындағы қозғалыстары мен нақты қолда барлығы туралы дәлелді мәліметтер алу;

• олардың сақталу ережелерін қамтамасыз ету;

• өндіріске жұмсалу номаларының сақталуын қамтамасыз ету;

• өндіріске қажеті жоқ материалдық ресурстарды табу, анықтау және оларды сату;

Тауарлы-материалдық қорлар баланста: материалдар 1310, дайын өнімдер 1340, тауарлар 1330, аяқталмаған өндіріс баптары бойынша жинақталып, оларға мынадай активтер жатады: шикізаттар, сатып алынған жартылай фабрикаттар (шала өнімдер) мен құрастыру бұйымдары, конструкциялар мен тетіктері, отындар, ыдыстар мен ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектері, қайта өңдеуге берілген материалдар, сондай-ақ шаруашылықтың негізгі қосалқы өндірістерінде сатуға шығарылған өнімдер түріндегі активтері және әр түрлі мақсаттар үшін сатып алынған тауарлар және есепті кезеңде технологиялық үрдіс аяқталмаған өндірістік шығындар да жатады .

Аудитордан әр түрлі мақсаттарға қоймадан босатылған материалды құндылықтар бойынша бухгалтерлік жазулардың дұрыстығын мұқият тексеруді талап етеді.

Аудиторлық дәлелдемелердің негізгі көздері мыналар болып табылады: бухгалтерлік есептің қолданыстағы заңнамасы, салықтар туралы және басқа да номативтік-құқықтық актілер, бухгалтерлік есеп стандарттары, қаржылық есеп стандарттары, есеп саясатының қағидасы, бизнес-жоспар, өндірістік бағдарлама, қаржылық есептілік, бухгалтерлік есеп тізімдері. Алғашқы құжаттардың ішінен дәлелдеме көздеріне мыналар жатады: смета, шикізат шығындарының нормасы, лимит картасы, жолдағы қағаздар, инвентарлық сипат, салыстыру ведомосттары, хабарлама, төлем құжаттарының көшірмесі, келіп түскен жүктер есебінің журналы, счет фактуралар, ішкі орын ауыстыруларға үстемелер, тауарлы- транспорттық үстемелер, жүктік кедендік декларациялар, сертификаттар, кіріс ордері, сенімхат және т.б.

Ішкі бақылаудың құрылымын түсіну үшін аудитор:

• Тауарлы-материалды қорлар табиғатын анықтау мақсатымен, өткен жылғы жұмыс құжаттарына шолу жасау керек.

• Тауарлы материалды қорларға бақылаудың қалай жүргізілгендігін зерттеу.

• Қандай мәселе табылғанын зерттеу;

• Құралған сауалнама бойынша персоналдардарға сурау жасау;

Шаруашылық қызметпен және тауарлы-материалдық қорлардың ішкі бақылау жүйесімен таныс болғаннан кейін, аудитор, бақылау тәуекелінің деңгейін алдын-ала бағалай алады. Ол үшін ол ұйымдастырушылық құрылымын талдай алады, яғни басқару және бағындыру, клиент жазбаларымен және құжаттарды зерттеу арқылы ішкі аудитті (қызметтік нұсқаулар, құжат айналымының кестесі, ішкі аудит жағдайы, стандарттар және ішкі аудит процедуралары және тағы басқалар.

Сондай-ақ аудитор орындаған процедура негізінде алған білімін, бақылау құралдары құрастырылғанын тексере алады. Келтірілген процедура нәтижесі аудиторға бақылау тәуекелін жоғары, орташа және төмен екенін анықтауға мүмкіндік береді.

Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудиторлық бағдарламасы мынадай басты мәселелерді қамтиды:

• Баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы мәліметтермен салыстырып тексеруді;

• тауарлы-материалдық қорлардың синтетикалық және аналитикалық есебінің дұыс жүргізілгендігін тексеруді;

• қолда бар тауарлы-материалдық қорлардың сақталуын, оларға уақтылы түгендеу жүргізілгендігін тексеруді;

• қойма есебінің, тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысының бастапқы құжаттарының уақтылы дұрыс толтырылғандығын, соңғы қорытынды есеп беру күніне, субьектінің өндірістік қорларымен қамтамасыз етілуін тексереді.

• Келіп түскен материалдардың уақтылы толық кіріске алынғандығын және бухгалтерлік жазуларды жүзеге асырылғандығын тексеруді;

• Сатылып жөнелтілген және қайта өңдеуге берілген материалдық құндылықтардың операйияларының дұрыс құжатталып, бухгалтерлік жазуларының жүзеге асырылғандығын тексеруді.

№57. Еңбек заңдылықтарының сақталуын және еңбекақы бойынша есеп айырысуды а-лық тексеру..

Аудиторлік тексерудің мақсаты қызметкерлерге жалақы берудегі заңдылықты сақтау, еңбектік қатынастарға қатысты жалақының және басқадай төлемдер мен сыйақылардың дұрыс аударылуын, сонымен қатар жалақыға салық және басқадай әлеуметтік қажеттілікке ұстаулардың сақталуын қадағалау болып табылады.

Аудиторлік тексерудің негізгі мақсаттары:

- еңбек туралы нормативтік құқықтық актілердің жағдайы және еңбек қатынастарындағы ішкі бақылау жағдайын қадағалау.

- бірінші ретті құжаттарға сай жалақының және төлемдер мен қосымша төлемдердің дұрыс аударылуын тексеру.

- жалақының дұрыс есептелуі мен табыс салығының басқадай төлемдері мен ұстаулардың дұрыстығын тексеру.

- қызметкер жалақысымен есеп айырысуда шоттардың корреспонденциясының дұрыстығын тексеру.

Қызметкер жалақысымен есеп айырусыда ақпарат көздері болып басқарушының қабылдау туралы бұйрығы мен шешімі, жұмыстан шығарылу туралы еңбек келісімінің тоқтатылуы, аударым туралы, кәсіпорынның жұмысшыларға берілген демалысы, штаттық кесте, азаматтық құқық туралы мінездеме туралы келісім,келісім шарттар мен басқадай еңбектік келісімдер түрлері, еңбекақыға қосымша ақша мен сыйақыларға (жеке карточка, жұмыс уақытын қолданудағы табелдер, нарядтар, рапорттар, маршруттық беттер, жасалынған істер туралы актілер, қосымша ақша төлеуге беттер, орындау қағаздары, есеп айырысу және төлем ведомасттары және т,б) негіз болатын бірінші ретті құжаттар; сонымен қатар бухгалтерлік есеп регисторы, жалақының турлері және шифрларына байланысты шығындарды бос ведомастке бөлу, журнал-ордерлер, Бас кітап, баланс және қаржылық қорытынды есептің басқадай түрлері тәрізді.

Аудитор тексерудің алдында кәсіпорында еңбекақыны төлеуде қандай жүйе мен форма, штаттық кесте, еңбекақы мен қосымша төлем жайында ішкі жағдай, коллективті келісім шарт, еңбекақы төлеуде есеп айырысу есебі, сонымен қатар осы есеп жүргізу орны компьютерленген бе жіне т.с.с жағдайларды анықтап алуы тиіс. Бұл сұрақтарға жауап алу үшін, аудитор осы ішкі бақылау жүйесіне сауалнама жүргізеді.

Мекеменің есебіне және келісімді жұмыскерлерге жалақыны аударуды және оның жасалуына бақылау жайында аудит жүргізуде, аудитор нарядтар, маршруттық карталар, жодық қағаздар, жасау ведомсттері, істелінген жұмыстар актісі тәрізді бірінші ретті құжаттардың дұрыс рәсімделгенін, сонымен қатар кәсіпорында еңбек ету нормасы және келісімді бағалар жасалынған ба және белгіленген бе, бірінші ретті құжаттарда қажетті реквизиттер бар ма екенін тексеру тиіс.

Негізінен ерекше нарядтар тексеріледі, тұлғаларға жазылған кәсіпорынның тізім құрамында жоқ және ұзақ уақытша жасамағандарға, сонымен қатар сапалы емес істерді өзгерту мен қателіктерді жоюдағы нарядтар.Бірінші реттік құжаттар мен есептік ведомсттерді тексеруде арифметикалық есептемелердің дұрыстығына назар аударылады.

Аудитор көңілін құжаттардың дұрыс рәсімделуі мен ынталандыру сипаттағы басқадай төлемдердің аударылуына; премиялар мен сыйақылардың жұмыс қорытындысы бойынша белгіленген уақытында, қөмек ретіндегі төлемдер, қосымша жұмыс үшін қосымша төлемдер, жұмыс жасымаған уақыты үшін демелыстық есеп, уақытша еңбекке жарамсыздығы туралы есепке көп көңіл аудару тиіс. Сонымен қатар ол әрбір кәсіпорында ішкі материалды

№58. Қаржылық нәтижелер....

Ірі халықаралық және отандық аудиторлық фирмалардың іс-тәжірибесін талдау көрсеткендей, қаржылық есеп беру аудитінің процесі он шақты кезеңге бөлінуі мүмкін. Нақты компаниялардың тексеру ісін ұйымдастырудың тәртібі мен стратегиясы әр түрлі болғанымен, көптеген жағдайларда олар бірдей жүйемен жүгізіледі.

ТМД елдерінің озық тәжірибесін есепке ала отырып, қаржылық есептілік аудитті процесін төрт кезеңге бөлуге болады: ақпарат жинау, жоспарлау, аудитті жүзеге асыру мен есеп берудің мүмкіндігі.

Қаржылық есеп беру аудитінің бірінші кезеңінде тексерілуге тиіс фирманың іс-әрекетін жүргізу жағдайындағы іскерлік ортасы жете зерттеледі. Фирма басшылығы осы орта жағдайларына сәйкес есеп бергенде мынадай мәселелерді көрсету керек:

1) фирманың клиенттері қандай ?

2) өнімнің жаңа түрлерін жасау жүргізіле ме ?

3) өндіріске қажетті ресурстарды сатып алу жағдайы;

4) өндірістік процестің ұйымдастырушылық сипаты;

5) өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өткізу.

Қызмет бабындағы жылдық есеп беру түсіндірмелік хатында кәсіпкерлік іс-қызметтің барлық ерекшеліктері ашып көрсетілуі керек. Сонымен бірге іс жүзінде шығарылатын өнімді жөнелту мен тұтынушыларға қызмет ету де атқарылады.

Қаржылық есеп беру аудитінің екінші кезеңі технологиясының, негізгі процедуралары аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін бағалау, тексерудің стратегиясы мен жалпы жоспары мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі:

1) компания-клиенттің обьектілері мен іс-қызмет циклдерін тексерудің нақты бағдарламасын жасау;

2) аудиторлық тәуекелдіктің елеулілік деңгейін анықтау;

3) баланс баптары мен Бас кітаптың баптарын тексеру, шығындар және қаржы нәтижелерінің шоттары мен сәйкестендірілетін шоттарды анықтау, шығындарды өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру;

4) өнімнің,жұмыстың және көрсетілетін қызмет көрсету мен кірістерін алу циклінің аудиты;

5) сатып алу циклінің аудиты;

6) өндірістің және ресурстарды жұмсау циклінің аудиті;

7) еңбек ақыны есептеу мен төлеу тәртібін тексеру;

8) таза пайданы жасау мен қолдану тәртібін тексеру;

9) бюджетке салық төлеудің уақытылығы мен есептеудің дұрыстығын тексеру;

10) меншікті капиталды қалыптастыру мен қолдануды тексеру;

11) міндеттемелерді өтеудің дұрыстығы мен уақыттылығын тексеру;

12) дебиторлық және кредиторлармен есеп айырысуды тексеру;

13) ұзақ мерзімді активтердің аудиті (негізгі құралдар, кауымдасқан компанияларға, еншілес және тәуелді ұйымдарға ұзақ мерзімдік инвестициялар);

14) ақша мен басқа ағымдағы активтердің аудиті (касса, ағымдағы және валюталық шоттар,құнды қағаздар мен қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық босалқылар) және т.с.с.

Үшінші кезеңде құзыретті мәліметтер мен фактілерді тексерудің мәні мен обьектілері жағдайы туралы тәуелсіз пікірді білдіру үшін жинау мен бағалау іске асады. Бұл кезең бұрынғымен, яғни стратегияны, жалпы жоспарды және аудит бағдарламасымен өзара тығыз байланысты. Аудитті орындағанда тексеру стратегиясын, жоспарын және бағдарламасын қайта қарау мен түзету қажеттілігі туындауы мүмкін.

№59 Мәліметтерді компьютерлік өңдеу..., №60 А-лық қызметті автоматтандыру...

Экономикалық субъектілердің қызметін жүзеге асыру процессінде дербес компьютерлер олардың ішінде есеп ақпараттарын өңдеуге және ішкі аудитті жүргізуге арналған компьютерлер кеңінен қолданылады.

Сыртқы аудитор өзінің жұмысында компьютерді және компьютерлік ақпараттық жүйені (КАЖ) екі тәсілмен пайдалана алады:

• клиент ретінде барлық қаржы-есептік ақпараттарды немесе оның белгілі бір бөлігін тіркеу үшін компьютерді пайдаланады;

• аудит өткізуді жеңілдету үшін, әсіресе клиент компьютерлік жүйені пайдаланатын болса.

Тексеруге кірісе отырып, аудитор мәліметтерді өңдеудің ұйымдық нысанымен және басқару міндеттерін, оның ішінде бухгалтерлік есептің міндеттерін автоматтандыру деңгейімен танысады.

Компьютерлік ақпараттық жүйе (КАЖ) дегеніміз - бұл, басқарудың барлық деңгейінде тиімді шешімдер қабылдау, жоспарлау және өзінің жауап беретін салаларына бақылау жасау үшін қажетті ақпараттар дайындап берудің ресми ережелері мен процедураларының жинағынан тұратын көптеген кіші жүйелерді біріктіруші жүйе.

Тексеру жүргізу барысында аудитор клиенттің компьютерлік ақпараттық жүйесіндегі есептік мәліметтерді өңдеуді ұйымдастырумен байланысты барлық маңыздырақ жақтарды зерттеуге және құжаттауға тиісті. Есеп регистрлерін тапсыру нысандарының және оларды құру технологиясының компьютерсіз есеп жүйесінде пайдаланылатындардан елеулі айырмашылығы бар екендігін есте сақтау керек.

Тексеру жүргізу барысында аудиторға клиенттің құжат айналымы жүйесіне, құжаттарды тіркеу, сақтау, өндеу мен олардың мәліметтерін бухгалтерлік шоттарға жазу жүйесіне зерттеу жүргізу және оларды бағалау керек. Соңдай-ақ, бастапқы ақпараттардың пайда болу орындарын және оларды жинау мен тіркеудің автоматтандырылу дәрежесін анықтау керек.

1008 "Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау-Ақпараттық жүйені басқарудың сипаттамасы мен талдауы" деп аталатын Халықаралық аудит стандарты төмендегі негізгі сипаттамаларды айқындайды:

• компьютерлік ақпараттық жүйе туралы білімдердің шоғырлануы;

• бағдарламалар мен мәліметтердің шоғырлануы;

• енгізілген құжаттардың жоқ болуы;

• шаруашылық операцияларының және нәтижелердің көзге көрінетін іздерінің жоқ болуы;

• мәліметтер және компьютерлік бағдарламаларға кірудің жеңілдігі;

• бақылаудың бағдарланған жүйесі;

• жүйемен жасалынған операциялар;

• бағдарламалардың есінде сақталған мәліметтер мен ақпараттардың осалдығы.

401 "Компьютерлік ақпараттық жүйелік ортадағы аудит" деп аталатын Халықаралық аудит стандартында компьютерлік ақпараттық жүйелік ортада аудиттің жалпы мақсаты мен масштабы өзгермейтіндігі атап көрсетілген. Алайда компьютерді пайдалану қаржылық ақпараттарды өңдеу, сақтау және тапсыру процессін өзгертеді және субъект пайдаланатын бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесіне әсерін тигізуі мүмкін.

Бұл стандарттың мақсаты клиентте жұмыс істейтін компьютерлік ақпараттық жүйе жағдайында аудитті жүзеге асыру кезінде аудиторлық ұйымның іс-әрекетін анықтау болып табылады.

Стандарттың міндеттері:

• компьютерлік ақпараттық жүйе жағдайында аудит өткізу кезінде аудиторлық ұйымдарға қойылатын негізгі талаптарды анықтау;

• клиент пайдаланатын компьютерлік ақпараттық жүйені бағалау үшін аудиторлық ұйым шақырған (тартқан) мамандарға қойылатын негізгі талаптарды қабылдау;

• компьютерлік ақпараттық жүйелік ортада аудитті жоспарлау ерекшеліктерін сипаттау;

• компьютерлік-ақпараттық жүйе жағдайында аудиторлық тәуекелдікті анықтау;

• компьютерлік-ақпараттық жүйе жағдайында басқару құралдарын анықтау.

401 "Компьютерлік ақпараттық жүйелік ортадағы аудит" деп аталатын Халықаралық аудит стандартына сәйкес тексеруді жоспарлау кезінде аудитор клиенттің компьютерлік ақпараттық жүйесінің маңыздылығы мен жұмыс істеу күрделілігі жөнінде мағлұмат алуға тиісті. Егер ақпараттарды өңдеу кезінде пайдаланушыларға олардағы қателерді түзету, операциялардың көлеміне байланысты, қиынға түсетін болса, онда бухгалтерлік бағдарламаның күрделі болғаны. Сондай-ақ, жоспарлау процессінде аудиторға компьютерлік ақпараттық жүйенің қызметтік міндеттерді шектеуге әсер етуін қарастыру қажет.

Аудитордың жұмысын жеңілдету мақсатында компьютерлер төмендегі қажеттіліктер үшін пайдаланылуы мүмкін:

- клиенттің есвп жүйесіне зерттеу жүргізу кезінде блок-схема құру үшін. Блок — схемаларды құру жөніндегі бағдарламалар аудиторларға дәл (анық), жақсы дайындалған блок схемаларды құру кезінде көмек көрсетуі мүмкін. Бағдарламалар өздерінің жүйеге аудитордың орнына талдау жасай алмайтындығына қарамастан, олар жеңіл оқылатын нәтижелерді береді және компьютерлік жүйенің өзгеруі кезінде жаңартылуы мүмкін. Ал блок-схемаларды қолмен жасау кезінде ондай мүмкіндіктер болмайды.

- толық ақпараттарды сақтау үшін:

а) мәліметтердің барлық файлдары бойынша (сақтау құралдары, ұйымдастыру, маркирлеу, қайталау құрылғылары);

ә) жүйені тексеру нәтижесі және аудитор жүргізген жүйені бақылау құралдарының тиімділігі бойынша;

- аудиторлық тәуекелдікті бағалау үшін.

Аудитор компьютерге клиент жүйесінің әртурлі келісімдері бойынша өзінің бағасын енгізуіне болады. Компьютер бұл ақпаратты бағдарламалардың біріне жаза алады сонымен бірге сараптамалық жүйелік бағдарлама арқылы тестілеудің қажетті деңгейі бойынша нұсқаулар бере алады.

- аудит бағдарламасын дайындау үшін.

Аудит бағдарламалары компьютерде терілуі мүмкін, бұл, әрине, келесі жылдары ақпараттарды жаңарту процессін жеңілдетеді. Кейбір фирмаларды компьютерлік мәліметтік базада сақталатын стандартты аудиторлық тестілер болуы мүмкін. Тест жүргізу қажеттілігіне қарай олар мәліметтік базадан аудит бағдарламасына көшіріледі. Бұл, әрине, барлық тексті компьютерде қайта теруге қарағанда әлдеқайда аз уақыт алады.

1