Басшылықгың ішкі бақылауды ұйымдастыруға жауапкершілігі

Қазақстандық 24 "Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру" стандартының 6-тармағында былай делінген (өзгерістер және қосымшаларымен 11.09.2003 ж.): "Операциялар мен оқиғаларды орындау кезінде заңның орындалуы мен ұйымның бухгалтерлік есебін ұйымдастыруға басшылық жауапты болады". Ішкі бақылау жүйесінің субъект қызметі көлемі мен ерекшелігіне сай келуі, оның ретімен және тиімді жұмыс істеуі соған байланысты. Кәсіпорында басшы құрам бар, бірақ олардың мінез-құлық нормасы, жауапкершілігі мен құқығы белгіленбеген, бақылау әдістері анықталмаған жағдайда олардың қызметінің нәтижелерінде тиімділік пен әрекеттілік болмайды.

Объектіні басқару оның құрылтайшы құжаттары мен заңдарға сәйкес жүргізіледі. Субъект басқару құрылымы мен оның шығындарын өзі анықтайды. Субъектінің ұйымдық құрылымын толтыратын, өзара әрекет ететін және бір-біріне тәуелді адамдар арасында көлденең және тікелей байланыстарының кең желісі қалыптасады. Ол нақты үйлестіру мен реттеуді қажет етеді. Бұнымен алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған шешімдер қабылданылатын және орындалатын басқару жүйелі айналысады.

Мысалы, материалдық және ақша қаражаттарының біртұтастығына, олардың сақталуына, бастапқы құжаттарды жіберу, есепке алу және түгендеуге кім жауап беретінін білу үшін бүкіл кәсіпорын шеңберінде жауапкершілікті бөлуге қатысты толық анықтық қажет.

Тиімді бақылаудың алғы шарты ұйымдық құрылым болуында болып табылады. Осы құрылым қаншалықты, толық және бірлескен болса, бақылау тиімділігі соғұрлым жоғары болады. Экономикалық субъект қызметіне қатысушы әр қызметкердің жауапкершілігін орнатып, оның оқу мен аттестациясын ұйымдастыру қажет. Осының бәрі еңбек шарттарында (келісім шарттарында), персонал туралы ережелерде және т.б. көрсетілуі керек.

Бақылау мақсаттары мен аудиттің жалпы мақсаттарының өзара байланысы

Бақылау мақсаты - шаруашылық қызметі көрінісінің толықтығын, дәлдігі мен заңдылығын қамтамасыз ету және бұл аудиторлық тексеру мақсаттарымен өзара байланысты. Сонымен қатар аудитор ақпаратты тіркеу мен өндеу жүйесінің қызмет етуіне көз жеткізіп, қаржылық есеп беруді дұрыс құрудың негізі болатын бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкестігін бағалауы керек. Ол ІБЖ-н негізге ала отырып, бұл жүйені зерттеп, бағалауы, сонымен бірге оның тиімді әрекет етуіне тексеру жүргізу керек.

Ішкі бақылауды бағалауды талдау кезіндегі аудитор мақсаты оған деген сенім дәрежесін орнату болып табылады. Бұл өз кезегінде тексеру әдісінің сипатын, көлемі мен уақыт бойынша ұзақтығын анықтау кезінде пайдаланылады.

Ішкі бақылау жүйесін бағалау кезіндегі аудитордың алға қойған тағы бір мақсаты - оны жетілдіру жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындау. Ресми түрде аудиторлар бұл ұсыныстарды кеңес беру қызметіне кіргізбей, аудиторлық тексеру элементі ретінде анықтайды. Ұсынылған ұсыныстарға еру керектігін клиенттің өзі шешеді. Аудиторға жағымсыз фактілерді іздеудің кажеті жоқ. Ол басшылыққа ІБЖ-інің белгілі бір элементтерінің қызмет етуі ақпараттың елеулі қателері мен бұрмалауларының тексерілген қаржылық есеп беруде пайда болуы ықтималдылығын салыстырмалы төмен деңгейге дейін төмендетпейтіндігін және бұл қателерді субъект персоналы өзінің күнделікті міндеттерін орындау барысында қажетті мерзімде таба алмайтындығын хабарлауы керек.

Тәуелсіздігі. Бүл қасиет аудиторлық кәсіптің негізгі іргетасы болып табылады, өйткені тәуелсіз аудиторлық тексерудің мақсаты қаржылық есеп беруге деген сенімділікті қалыптастыру. Аудиторлар клиент басшылығымен де, тексерілетін экономикалық бірліктермен де ешқандай байланысы болмауы керек.

Тәуелсіздік мына жағдайларда бұзылады:

- егер аудитор клиенттің қайсыбір мүлкін иеленетін болса;

- таза табысы немесе фирмасының пайдасы тексерілетін компанияның инвестициясымен тығыз байланысты болса, не болмаса компаниямен бірлескен инвестициясы бар болса;

- компаниядан несие алса немесе берсе (бүл тыйым әдеттегі тәртіппен қаржы институттарынан алынатын кредитке қатысты болмайды);

- тексерілетін компаниямен қүрылтайшы ретінде байланыста болса;

- компанияның Директорлар кеңесінің мүшесі болып табылғанда;

- компанияның есептік жазбаларын жүргізіп, есеп сала-сында шешім кабылдайтын болса, ал компания басшылығы қаржылық есеп беру туралы акпаратпен оған негізгі жауапкершілікті көтеретіндей шамада ақпарат алмаса;

- егер компания басшылығы аудиторлық жұмыста олқылықтары үшін аудиторды сот процесімен корқытатын болса немесе аудитор компания басшылығын алаяқтық пен жалған деп айыптап, сот процесімен қорқытатын болса;

-клиент инвестор болатын болса, онда инвестор (инвестордағы) - кәсіпорында аудитордың қаржылық мүдделілігі болады;

- егер аудитор отбасының немесе туыстарының бір адамы клиент ісін тікелей катысты (мүдде жағынан) немесе онымен (клиентпен) кәсіпорынды басқару ісіне байланысты болатын болса және т.б.

Аудитордың тәуелсіздігі артады, егер аудитор:

1) клиенттен қаржы жөнінен тәуелсіз болса: ақы төлеу өзге көздерден түсіп және бір клиенттің үлесі аудиторлық қызмет көрсетуден түскен жалпы табыстың ішінде елеусіз болса:

2) берілген клиентпен тек белгілі бір жылдар көлемінде ғана жүмыс жасайтын болса, бұл клиентпен тым жақын таныстықтан қашуына мүмкіндік береді;

3) көзқарастар қақтығысынан қашқақтауына мүмкіндік беретін өзге қызметтерді көрсетуді шектесе;

4) клиенттің кез-келгенін жоғалтып алудан қорықпаса.

Аудитордың тәуелсіз көзқарасын қорғау үшін кейбір процедуралар мен ұйымдар бар: аудитор ротациясы, аудиторлар соты, аудиторларды үкіметтің немесе үкімет үйымдарының тагайындауы, аудитордың мемлекеттік департаменті, аудиторлық комитеттер.

№37. Алаяқтықтың анықтамасы....

АХС-на сәйкес алаяқтық - басқарушы тобының, қызметкерлердің, 3 жақтың ішінен бір немесе бірнеше адамдардың ҚЕ-тің дұрыс емес көрсетілуіне әкелетін әдейі жасалған қылығы. Ал қате - ҚЕ-гі әдейі емес жасалған бұрмаланулар. Қателер бухгалтерия бөлімі жұмысшылырының ынтасыздығы, ұмытушылыгы мен жаңгалақтыгы нәтижесінде пайда болады. Қателер себебі - бухгалтердің бухгалтерлік есеп, салық салу, есептілікті құру ережелерін дұрыс түсінбеуі. ҚЕ-гі кейбір бұрмалануларга жете тоқталайық.

Құжаттарда міндетті реквизиттердің жоқтығы. Міндетті реквизиттерге құжаттың аты, құрылу күні, аты, шаруашылық операцияның мазмұны, ақшалай және натуралды өлшеуіштер, операция орындалуы мен дұрыс ресімделуі үшін жауапты тұлғалардың лауазымдары мен қолдары. Алғашқы құжаттардың көбінде үйлестірілген нысан бар. Егер белгілі бір операциялар бойынша үйлестірілген нысандар көзделмесе, онда олар коғамның есеп саясатымен бекітілуі керек. Алғашқы құжаттарда міндетті реквизиттердің болмауы құжаттың жарамдылығын жояды. Мысалы: дұрыс толтырылмаған шығыс кассалық ордер бойынша берілген ақша жетіспеушілік болып саналады және оны кассир материалды жауапты тұлға ретінде өтеуге міндетті.

Алғашқы ақпараттың заңды дәлелдеуінің болмауы. Кез келген алғашқы құжат оның дәйектемесі болатын басқа құжаттармен қоса жүруі қажет. Мысалы: кәсіпорын жұмысшысына берілген ссуда шығыс касса ордерімен ресімделеді, оған сәйкесінше хатталған, қол қойылған арыз қосылуы қажет.

Операцияларды шоттар бойынша таратқан кездегі кездейсоқ қателер. Бухгалтерлік есеп қолмен жүргізілген кезде бухгалтер операцияны бір шоттың дебетіне жазып, екінші шоттың кредитіне жазуды ұмытуы немесе сома бұрмаланып, қате жазылуі мүмкін. Бірақ қазіргі кезде бухгалтерлік есептің қолмен жүргізілуі сирек кездескендіктен бұндай қателер автоматтандырылған бухгалтерлік есепте де кездеседі. Бұл жағдайда қателер бағдарламалық жаңылу немесесе бухгалтерлік есептегі өзгертулерге сәйкес уақытында жасалатын түзетулер енгізілмеген кезде пайда болуы мүмкін.

Операцияларды кездейсоқ жіберіп қою. Бұл қате есепті компьютермен жүргізуді мамандығы жеткіліксіз бухгалтер жүргізген кезде жиі кездеседі. Ең жиі төлем тапсырмасына сәйкес есепті шоттан ақшаның аударылуын көрсетіп, оны есептеуді ұмыту кездеседі. Бұндай қатені аудитор, компьютерден бөлек шоттар бойынша айналым ведомосін сұратып алу арқылы таба алады.

Аудитор бұрмаланулардың бар болуына сілтейтін факторларды іздестіруге әдейі іс-эрекет жасамауы керек жэне аудитор бұрмаланулардың әдейілігі жайында пікір айта алмайды. Қателерді анықтау барысанда аудитордың басты мақсаты - осы қателердің бүкіл елеулі (маңызды) жақтарынан ҚЕ-тің шынайылығына әсерін бағалау.

Қателердің бар болуын аудитор өз жұмыс құжаттарында, аудитті өткізу нәтижелері бойынша тексерілетін кэсіпорын басшылығына арналған жазбаша ақпаратта көрсетеді және басшыларды, бухгалтерия қызметкерлерін, лауазымды тұлғаларды хабарландыруға міндетті. Бұрмалануларды тапқанда аудитор оның түзетілуін талап етуге міндетті

Егер анықталған бұрмалаулардың саны, тексерісті бастау алдында алдын ала жоспарлау кезеңінде және аудиттің жалпы жоспарын жасаған кезде аудитор болжаған санынан асып кетсе, онда қолданылатын аудиторлық процедуралардың көлемі мен мінезін айқындау керек. Бүл аудиторлық тәуекелді төмендету үшін қажет.

Қателердің бар болуын аудитор өз жұмыс құжаттарында, аудитті өткізу нәтижелері бойынша тексерілетін кэсіпорын басшылығына арналған жазбаша ақпаратта көрсетеді және басшыларды, бухгалтерия қызметкерлерін, лауазымды тұлғаларды хабарландыруға міндетті. Бұрмалануларды тапқанда аудитор оның түзетілуін талап етуге міндетті

Егер анықталған бұрмалаулардың саны, тексерісті бастау алдында алдын ала жоспарлау кезеңінде және аудиттің жалпы жоспарын жасаған кезде аудитор болжаған санынан асып кетсе, онда қолданылатын аудиторлық процедуралардың көлемі мен мінезін айқындау керек. Бүл аудиторлық тәуекелді төмендету үшін қажет.

Қателер мен алаяқтық фактілерін алдын алу мен анықтау жауапкершілігі кәсіпорын басшылығына жатқызылады. Қателер мен алаяқтық фактілерін алдын алуына аудитор жауапты емес. Кәсіпорын персоналының ҚЕ-тің бүрмалануына әкелетін іс-әрекетінің әдейі жасалуы (жасалмауы) туралы шешімді тек лауазымды орган ғана жасай алатыны аудитордың есінде болуы керек.

Тексерілетін кәсіпорын қаржылық есептің жасалған әдейі және әдейі емес бұрмаланулар елеулі (ҚЕ-тің шынайылығына әсер ететін) және елеулі емес бола алатынын білу қажет.

Тексерісті жасау барысында аудиторлық ұйымдар есептіліктің шынайылығын абсолютті дәлдікпен анықтауға міндетті емес, бірақ оның шынайылығын барлық елеулі жақтарынан анықтауға міндетті.

Барлық елеулі аспектілердегі ҚЕ-тің шынайылығы - бұл есептілікті пайдаланушы тұлға осы есептілік негізінде дұрыс шешімдер мен экономикалық тұжырымдарды жасай алатын есептілік көрсеткіштерінің дәлдік дәрежесі.

Қаржылық ақпараттың елеулілігі - ақпаратты пайдаланушының -экономикалық шешімдеріне ықпал жасайтын ақпараттың сапалық өлшемі мен қасиеттері.

Аудитор елеуліліктің екі жағын назарға алуға міндетті: сандық және сапалық. Елеуліліктің сапалық жағы - бұл кәсіпорын жасаған операциялардың тәртібі ҚР-да әрекет ететін нормативтік актілердің талаптарынан өзгешелігі тексеріс барысында анықталып, белгіленген' ауытқулар туралы аудитордың кәсіби пікірі. Елеуліліктің сандық жағы - бұл табылған ауытқулардың елеулілік деңгейінен жеке және жалпы сомадағы басымдылығын бағалау б.т.

Елеулілік деңгейі - бұл есептілікті пайдаланушы есептілік негізінде дұрыс шешімдер мен экономикалық тұжырымдарды жасай алмау мүмкіндігін көтеретін есептіліктің дұрыс көрсетілмеуінің сандық өлшемі және шекті мәні.

Халықаралық аудиторлық тәжірибеге сәйкес баланс бабындағы 5-10% шегіндегі ауытқуларға әкелетін қателер елеулі емес болып саналады. Бірақ, халықаралық және қазақстандық тәжірибеде бұрмаланулар елеулігінің нормативтік актілермен бекітілген сандық шегі жоқ.

240 ХАС бойынша алаяқтық ауқымды заңдық анықтама болғанымен, осы АХС-ның мақсатында аудитор қаржылық есептілікте елеулі бұрмалануларды тудыратын алаяқтықты қарастырады. Алдын-ала ойластырылған бұрмаланудың екі түрі аудиторға қатысты салыстырмалы болып табылады: бұрмаланған қаржылық есептіліктен туындайтын бұрмаланулар жəне активтерді заңсыз пайдаланудан туындайтын бұрмаланулар. Аудиторлар алаяқтықтың іс-жүзінде пайда болуына заңдық анықтама бермейді немесе айрықша жағдайларда береді.

Алдын алу мен анықтау жөніндегі негізгі жауапкершілік басқару өкілеттігіне ие тұлғаларға да, басшылыққа да жүктеледі. Басшылықтың басқару өкілеттігіне ие тұлғалардың қадағалауымен алаяқтықтың алдын-алуға қатысты анық көзқарас болғаны маңызды, бұл алаяқтықтың орын алу мүмкіндігін азайтуы мүмкін жəне ол алаяқтық үшін жазалауға қатысты да анық көзқарасты ұстануы тиіс, бұл тұлғаларды артынша алаяқтықтың анықталуы мен жазалануының ықтималдығы себептерінен оны жасамауға көндіруі мүмкін. Бұған адалдық пен этикалық мінез-құлық мəдениеті жатады. Негізгі құндылықтарға негізделген мұндай мəдениетті басшылық пен басқару өкілеттігіне ие тұлғалар көрсетуі тиіс. Басқару өкілеттігіне ие тұлғаларды қадағалау жөніндегі міндеттемелерін орындау кезінде қаржылық есептілік үдерісін бақылауларды елемеу немесе аналитиктердің субъект табыстылығы туралы білімдеріне əсер ету мақсатымен табыстарды айлашарғылау талпыныстары деген тəрізді қаржылық есептіліктің ұсынылуы процесіне өзге түрде баламасыз əсер ету жөніндегі потенциалды мүмкіндіктерін зерттейді.

Аудитордың міндеттері

Аудитті АХС-қа сəйкес жүргізіп отырған аудитор қаржылық есептілікте тұтастай алғанда алаяқтықпен немесе қатемен туындалған елеулі бұрмаланулар жоқ деген саналы түрдегі сенімділікке ие болуы тиіс. Аудиттің бөлінбес шектеулері себебімен, қаржылық есептіліктегі елеулі бұрмаланулар анықтай алмау тәуекелдігі бар, аудит АХС сәйкес тиісті түрде орындалды, жоспарланды.

Аудитордың мақсаттары мынадай:

(a)  Алаяқтық себебімен қаржылық есептілік елеулі бұрмаланулар тәуекелдіктеріне баға беру мен анықтау;

(b) Тиісті қолға алынған жауаптарды әзірлеу мен енгізу арқылы елеулі бұрмалау тәуекелдіктері туралы тиісті аудиторлық дәлелдеме алу; және

(c) Аудит барысында анықталған алаяқтыққа немесе белгіленген алаяқтыққа сәйкесті түрде жауаптар қайтару.

Fraud (Алаяқтық) – Басшылық арасындағы бір немесе бірнеше лауазымды адамдардың, қызметкерлердің немесе үшінші жақтардың заңсыз артықшылық алу үшін əдейі жасаған əрекеттері.

Fraud risk factors (аляқтық тәуекелдік факторы) –Алаяқтықты жасауға мүмкіндік беретін немесе алаяқтықты жасауға қысым немесе ынталандырманы белгілейтін жағдайлар немесе оқиғалар.

Бұрмаланға қаржылық есеп беру төмендегі арқылы аяқталуы мүмкін:

• Манипуляция, бұрмалау (оның ішінде боямалық), немесе есептік жазулар немесе қаржылық есептілік дайындалған қосымша құжаттарды өзгеріп жіберу.

•  Жағдайлар, әрекеттер немесе басқа елеулі ақпарат бойынша қаржылық есептілікті дұрыс емес ұсыну, немесе қасақана түрдегі жетімсіздігі.

•  Ұсыну немесе ашу сомалары, топтастыруы, сипатына қатысты есептік тұғырларды қасақана түрде дұрыс емес қолдану.

№38. А-лық дәлелдеме түсінігі...