№1 АХС 200 Қаржылық есептілік аудитін реттейтін принциптер.

Аудиттің мәні. Аудит Қазақстан Республикасы заңында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есеп берудің дұрыстығы мен объективтілігі туралы пікір білдіру мақсатында заңды тұлғалардың қаржылқ қортынды есебін тексереді.

Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем-есептеу құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік есеп жүргізу мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемлерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы-шаруашылық қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынатын аудиторлық фирмалардың кәсіпкерлік қызметі болып табылуында.

Аудиттің маңызы. Аудиттің маңызы тиісті жақтарың мүдделеріне қол ждеткізуде болып табылады. Атап айтқанда:

• экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар);

• салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;

• қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;

• аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.

ҚР Аудиторлық қызмет туралы Заңында мынадай анықтама берілген: «А. ҚР-ң заңында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады».

А.-бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілірдің қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды. Аудит бақылаудың шығармашылық дамуын білдіреді. Ол экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше толықтырады.

Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты – белгіленген талаптарға сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.

А-ң объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін болса, онда мақсат – осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша кемітудің ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылығы мен еңбек өнімділігін арттыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу үшін ұсыныстарды әзірлеу.

Аудит мақсатының консалтингтік қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады, сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.

Кәсіби аудиттің осы заманғы даму кезеңінде оның бақылаушылық және сараптамалық, талдамалық, кеңес берушілік және өндірістік функциялары бар.

Бақылаушылық және сараптамалық функциясы – қаржылық есепті тексеру мен бағалау.

Талдамалық функциясы – талдау, реттеу, болжау, үйлестіру, әр түрлі көрсеткіштерді есептеу, ұсынысты жасау.

Кеңес берушілік функциясы – есеп, менеджмент, салық салу, маркетинг, құқық, қаржы және тағы басқа сұрақтарға жауап беру.

Өндірістік функциясы – есептің қойылуы, персоналды оқыту, салық декларацияны және есеп берулерді жасау.

№2 Аудиттің шыққан жері , тәуелсіз аудиттің ролі

Біздің Республикамызда бұрын капиталистік қатынастардың толық қалыптасып дамымауына байланысты аудиттің пайда болуы осы уақытка байланысты болса, ал бұл ғылым саласының пайда болып дамуы басқа елдерде өте ерте кезеңдерде, біріншіден капиталистік қатынастардың өркендеп өсуіне байланысты болса, екіншіден мемлекеттік қаржыны пайдаланудың дұрыстығына көз жеткізу үшін қажет болған.

Қандай болмасын ғылым саласы алға жылжып өркендеу үшін ең басты нәрсе- ол өткенді игеріп түсіну және даму бағыттарының себеп-салдарын ұғу болса, осы аудит ғылымының пайда болу және даму тарихының орны ерекше болатыны даусыз. Аудиторлық қызметтінің пайда болу тарихы кейбір деректерге қарағанда б.э.д.3 ғасырдан басталған (1 Энцеклапедия общего аудита М.1998 г.стр.201). Ол ертеделгі римде қазына шеновниктері провинциялардың бухгалтериясын бақылау үшін олардың ауызша есептерін тыңдаған болса, ал кей деректерге қарағанда б.э.д.7 ғасырдан (2 Дюсембаев стр.7).Ертедегі қытайда Бас аудитордың қызметі болғаны және оның негізгі міндеті мемлекеттің ақша қаражаттарын және мүлкін басқарып жұмсауға қатынасы бар қызметкерлердің тазалығына дәлел ретінде пайдаланылған.Францияда барондар өздерінің иеліктерінің шоттары туралы есепті аудиторлар алдында ауызша қорғаса, Англияда Парламенттің құзыретімен король Эдуард-I барондарға шоттарды тексеру үшін аудиторларды тағайындауға мүмкіндік берген.

Әрине аудит ғылымының пайда болу және даму кезеңі бухгалтерлік есеп жүйесінің жеке ғылым саласы ретінде қалыптасу кезеңімен қатар (3 Теория экономического анализа). Себебі тексерілетін жүйе пайда болмай тексеру саласының пайда болуы объективті емес екені баршаға аян. Сондықтан бухгалтерлік есеп жүйесінің пайда болуы және оның ғылыми сала болып қалыптасуының бастамасы белгілі италия математигі Лука Пачолидің (1445-1515) бухгалтерлік есеп туралы бірінші ғылыми еңбегінің пайда болуынан басталады.

Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банктер, сақтандыру компаниялары, көлік және коммерциялық ұйымдар мүлікті пайдалану, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді орындау, коммерциялық операцияларды ақша қаражаттары мен инвестициялардың займын жүргізу бойынша сан алуан келісім-шарттық (келісімді) қатынастарға түседі. Қажетті ақпаратты алудағы мәмілеге қатысушылар арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру нәтижесінде тек тәуелсіз аудитор ғана дәлелдей алады.

Жеке және ұжымдық меншік иелері-акционерлер, жарнашылар (пай иелері), сонымен қатар кредиторлар өз қызметтерінің саласында барлық көптеген қаржылық және шаруашьшық операциялардың заңға сәйкес орындалғанына және бухгалтерлік жазбалармен тоқсандық және жылдық есептерде дұрыс көрсетілгеніне өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен айрылған. Ұйым қызметі мен оның заңды орындалуын тәуелсіз аудиторлық тексеру мемлекетке де экономика, қаржыландыру, несие беру, инвестициялау және салық салу саласында қажетті шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген кәсіпорындар, ұлттық экономика салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін аудиторлық тексерулер өздерін қызықтыратын қаржылық есептеме нақтылығын дәлелдеу үшін республиканың мемлекеттік органдары, министрліктер мен ведомстволар, соттар, прокуратураға және басқаларға қажет.

№3 Қазақстанда аудитті пайда болуы және қалыптасуы

ҚАЗАҚСТАНДА аудиттің дамуы 1990 жылдың 15 ақпанында Қазак ССР Министрлер Кеңесінің қабылдаған № 60 Қаулысының негізінде қаржы Министрлігінің жанында шаруашылық есептегі өзінің территориялық бөлімшелері бар "Қазақстанаудит" аудиторлық орталығының құрылуынан басталады.Ал 1992 жылдан бұл орталықтың негізінде ірі акционерлік компания құрылыған болатын. Осы аудиторлық орталық қазақстан аудиторлық қызметінің негізін құрып, оның өркендеуіне басты себепкер болды. Қазақстандағы аудиттің дамуына басты әсерін тигізген 1993 ж.18 қазанында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Советімен Қазақстан Республикасының " Қазақстан Республикасында аудиторлық қызмет туралы" заңының қабылдануы. Заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметтерді реттеу және жүргізу мәсеслерімен қатар оның ұйымдастырылу жүйесін, аудиторларды аттестациялау талаптары мен шарттарын, аудитті жүргізу және басқа да аудиторлық қызметтер көрсету,аудиторлардың құқықтары мен міндеттері, аудиторлық жауапкершілік және оның қоғамдық ұйымдарын анықтады. Аудиторлық қызметтің әрі қарай дамуына әсер еткен 1998 ж. 20 қарашада қабылданған № 304-I ҚРЗ "Аудиторлық кызмет туралы" заңы.Заң Қазақстан Республикасында аудиторлық кызметті жүзеге асыру процессінде мемлекеттік органдар, заңды және жеке тұлғалар , аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар арасындағы туындайтын қатынастарды реттесе 15 қаңтар 2001 ж. қабылданған "Аудиторлық қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы Заңы оның әрі қарай дамуына жол ашып, көптеген түсініктер нақтыланып, негізгі халықаралық аудит талаптарына сәйекстендірілді.

Қазақстан Республикасында аудиторларды (жеке және заңды тұлғаларды) Казақстанның аудиторлар Палатасы біріктіреді. Казақстанның аудиторлар Палатасы 1993 ж.қазанынан бастап комерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзін өзі басқаратын және қаржыландыратын ұйым ретінде құрылған. Ол заңды тұлға және өз жұмысын оның мүшелерінің жалпы жиналысында қабылданған жарғының негізіңде жүргізеді. Казақстанның аудиторлар Палатасы 2000 ж.май айында СНГ мемлекетттерінің ішінде бірінші болып Халықаралық бухгалтерлер федерациясына (IFAC) мүше болып қабылданды. IFAC -тың құрамына тек кәсіпкерлер ұйымы ғана қабылданады.

IFAC -тың алдында тұрған негізгі мақсат -ол бухгалтерлердің ұйымына олардың мамандық біліктілік деңгейін ұдайы жетілдіріп отыруға жан жақты көмек көрсету. IFAC-тың құрамына кіру, біріншіден, халықаралық бухгалтерлер мен аудиторлар қауымдастығына мүше болып, бухгалтерлік есепті халықаралық талаптарға сәйкес жүргізу болса, екіншіден Казақстанның аудиторлар Палатасының халықаралық деңгейін бағалау және осы уақыт ішіндегі жүргізілген жұмыстардың нәтижесі болып табылады.

Біздің елімізде аудит дамуы 1987 жылы «Инаудит» акционерлік қоғамы пайда болуынан басталады. Ол КСРО Министрлер Кеңесінің арнайы қаулысына сай құрылған. Оның құрылуы елімізде аудитты арықарай дамытуға зор ықпал етті. Шаруашылық есептегі ревизиялық топтармен салыстырғанда жоғары ұйымдық-құқықтық нысанаға ие болғанымен фирма мемлекеттік бақылау органы базасында құрылды, ал құрылтайшылары одақ министрліктері болды.

Бірегей құрылым ретінде «Инаудит» сақталмады, ол бірнеше жеке аудиторлық фирмаларын құруға және басқаруға мүмкіндік туған кәсіпқой мамандар мен нағыз көш бастаушылардың көп істеуінде болды.

1989-1993 жылдары КСРО-дағы аудиторлық қызмет туралы заң актілерін қабылдауға ұмтылыс жасалды. Бұл кезеңде елде көптеген коммерциялық ұйымдар, оның ішінде аудиторлық фирмалар пайда болды. Соңғылары жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер ретінде тіркелді. 1989 жылы ҚазССР-ының Қаржы министрлігінің бақылауревизиялық басқармасы жанында шаруашылық есептегі ревизиялық топ құрылды. Содан соң оның базасында 1990 жылы үкімет шешімімен алғашқы «Шаруашылық есептегі аудиторлық орталық» аудиторлық фирмасы мен оның аумақтық бөлімшелері ұйымдастырылды. Жинақталған тәжірибе, тұрақты түрде өскен аудиторлық қызмет көрсету, қандай да бір дәрежеде әлемдік аудиторлық практика ұсынымы 1992 жылы шаруашылық есептегі орталықты «Қазақстан-аудит» тәуелсіз акционелік аудиторлық компаниясына айналдыруға мүмкіндік берді. Ол республикадағы аудиторлық қызымет көрсету жөніндегі, меншіктің жеке нысанына негізделген және аудитты үкімет атынан жүргізу құқығы бар лицензияға ие бірінші тәуелсіз кәсіби компания болып табылды.

Қазақстанда аудиттың қалыптасуы мен оның кең танымал болуына «Қазақстан-аудиттың» сіңірген еңбегі зор. Ол республикамызда аудиторлық қызымет туралы заң жобасын жасаудың негізгі дайындаушысы және оның минстрліктерде, үкімет деңгейінде және парламент комитеттерінде талқылануында бас кеңесші, сонымен қатар Қазақстан аудиторлары Палатасы жарғысының жобасының авторы болды.

1990 жылдан бастап рынокта «Эрнест энд Янг Сыртқы аудит» БК пайда болды. Ол орналасқан жері және иелігіне қарамастан олардың өтініштері бірлескен кәсіпорындарға аудиторлық тексерулер жүргізді. Бұл сол кезде «Үлкен алтылыққа» енген ірі континент аралық аудиторлық фирма еді.

Қазір Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсететін ірі халықаралық аудиторлық ұйымдар мен жергілікті аудиторлық фирмалар өз қызметтерін дамытуда. Қазақстанда аудиторлық қызметтіне басшылық жасайтын қоғамдық ұйым -ҚР аудитолар Палатасы болып табылады. Казақстанның аудиторлар палатасы аудиторлар мен аудиторлар ұйымының өз еркімен бірігуінің негізінде құрылады.Палата өзінің жұмысын мемлекеттік үкімет және басқару органдарымен қатынаста жүргізеді. Палата өз еркімен халықаралық одақтарға, Палаталарға, қоғамдық бірлестіктерге кіруге және келісімдер жасауға құқылы.

№4. Аудит, ішкі аудит пен сыртқы аудиттің байланысы. АХС 600 Ішкі аудиторлар жұмысын қарастыру

Ішкі аудит басқару есебінің бөлінбес және маңызды элементі болып табылады.Ішкі аудитке деген қажеттілік жоғары басшылық барлық басқару құрылымдары қызметін күнделікті бақыламауына байланысты кәсіпорында пайда болады.

Ішкі аудиторлардың белгілібір қызметін басшыға немесе директорлар кеңесіне немесе акционерлер жиналысына бағынатын ірі кәсіпорындардың тексеруші топтары орындайды. Ішкі аудиторлар қызметі кеңірек және оған енетіндер:

*Активтердің жағдайын бақылау шешім қабылдау кезінде басшылық пайдаланылатын ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу.

*Жүйешілік бақылау процедураларының орындалуын дәлелдеу.

*Ішкі бақылау жүйесінің қызмет етуімен ақпараттардың өңделудің тиімділігін талдау.

* Басқарушы ақпараттың жүйе беретін ақпараттардың сапасын бағалау.

Сонымен ішкі аудит шеңберінде активтердің сақталуын жан жақты бақылау ғана емес, менеджмент саясаты мен сапасын бақылауда жүзеге асырылады.

1. 600 ХАС бойынша Ішкі аудиторлар – ішкі аудит қызметін көрсететін тұлғалар. Ішкі аудиторлар ішкі аудит департаментіне немесе баламалы қызметке жатуы ықтимал.

Iшкi Аудит Қызметi жəне Сыртқы Аудитор Арасындағы Өзара Байланыс

1. Ішкі аудит қызметі мақсаттарын субъект басшылығы мен, қажет болса, өкілетті тұлғалар белгілейді. Ішкі аудитор қызметі мен сыртқы аудитор қызметі бір-бірінен ерекшеленетін жағдайда, олардың мақсаттарына жетуге қатысты кей тәсілдері бір-біріне ұқсайды.

2. Ішкі аудит қызметінің дербестігі, шыншылдығының деңгейіне қарамастан, қаржылық есептілікті пікір айту кезінде мұндай қызмет сыртқы аудитор жағдайымен салыстырғанда субъектке тәуелсіз болмайды. Сыртқы аудитор айтылған аудиторлық пікірге ерекше жауапкершілігі бар, және бұл жауапкершілікті сыртқы аудитордың ішкі аудиторлар жұмысын пайдалануын кемітпейді.

Субъект сыртқы аудитордың шешімі бойынша аудитке тән болуы мүмкін ішкі аудит қызметі бар болса, сыртқы аудитордың мақсаттары мынадай:

1. Ішкі аудитор қызметін пайдалану керектігі мен деңгейін анықтау; және

2. Егер ішкі аудиторлар ерекше жұмысын пайдаланса, онда бұл жұмыс аудит үшін барабар болатын-болмайтынын шешу.

1. Сыртқы аудитор мыналарды орындайды:

(a) Ішкі аудиторлар жұмысы аудитке тән болады ма, жоқ па; және

(b) Осындай болатын болса, сыртқы аудитордың шаралары сипатына, мерзімі немесе деңгейіне ішкі аудитордың жұмысы жоспарланған ықпалы.

2. Ішкі аудиторлардың жұмысы аудитке тән болғандығын анықтау жағдайында сыртқы аудитор мыналарды орындайды:

1. Ішкі аудит қызметі объективтігі;

2. Ішкі аудиторлардың техникалық құзыреті;

3. Ішкі аудиторлардың жұмысын кәсіптік қарастырумен орындауға мүмкіндік бар ма, жоқ па? және

4. Ішкі аудиторлар мен сыртқы аудиторлар қатынастарының орын алуына мүмкіндік бар ма, жоқ па?

1. Сыртқы аудиторлық шараллардың сипатына, мерзіміне, деңгейіне ішкі аудитордың жұмысы ықпалын анықтауда, сыртқы аудитор мыналарды орындайды:

1. Ішкі аудиторлар орындайтын немесе орындауы тиіс ерекше жұмыстың сипаты, ауқымы;

2. Әрекеттердің белгілі бір топтары, алғашқы сальдосы мен ашылымдар бойынша бекіту деңгейіндегі елеулі бұрмалаудың бағаланған тәуекелі; және

Байланысты растауларды қолдау үшін ішкі аудиторлармен жинақталған аудиторлық дәлелді бағалауға қарай субъективтік бағалау.

Қатынастары. Сыртқы аудитор мен ішкі аудитолардың қатынастары тиімді болады, егер ішкі аудиторлар сыртқы аудиторлармен ашық түрде байланыса алса, және:

• Отырысытар кезең барысында тиісті уақыт аралықтарында өткізіледі;

• Сыртқы аудитор кеңес алады және тиісті ішкі аудиторлардың есептерін көз жеткізеді

№5. Қазақсатан Республикасында аудитті нормативтік – құқықтық реттеу

Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға негіз болады. Сондықтан халықаралық тәжірибеде аудиторлық қызмет тек кәсіби аудиторлық ұйымдармен ғана емес, сондай – ақ мемлекеттік маштабта реттеле алады.

Нормативтік – құқықтық рерреу д/з – бұл, аудиторлық тексеру жүргізу оюьектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде (ішкі тәртіп, міндеттерді бөлу және т.б) қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зеттеу /12, 203 - б/. 250 «қаржылық қортынды есепке аудит өткізу кезінде заңдар мен нормативтік актілерді қарасытру» деп аталады. Халықаралық аудит стандартында былай делінген «Жалпы түсінік алу үшіе аудитор кейбір заңдар мен нормативтік актілер субъектінің қызметіне зор ықпал ете алатындығын мойындауға тиісті. Субъект қызметінің белгілі бір заңдарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның қызметін тоқтауға немесе субъектінің үздіксіз қызметін жалғасытру қабілетін күмәнға айналуына алып келуі мүмкін. Мысалы ондай ықпал ету субъектінің лицензиясында немесе оның қызметін жүзеге асыруға берілген басқа рұқсатқағаздарына көрестілген талаптарға сәйкес келмеген кезде мүмкін болады.» /13/. Демек, кәсіпорының қызметінің заңдарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның қаржылық қортынды есебіне маңызды әсер етуі мүмкіндеп пайымдау керек. Бұл жерде бухгалтерлік есепті жүргізуден әдейі бас тарту, жалған құжаттарыд салып қою, сөз байласулардың салдарынан елеулі бұрмалаушылықтар орын алуы мүмкін.

ҚР аудиторлық нормативтік реттеу жүйесіне төмендегі заңдық және нормативтік құжаттар кіреді.

1. ҚР «Аудиторлық турыл заң»

2. Қ.Р «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодекс

3. ҚР қылмыстық кодексі

4. ҚР азаматтық кодексі

5. «ҚР банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.

6. ҚР –ның «Сақтандыру қызметі туралы» заң

7. ҚР – ның «ҚР- ғы инвестициялық қорлар туралы» заң

8. ҚР – ның «Табиғи монополиялар туралы» заң

9. ҚР –ның «Шетелдік инвесторлар туралы» заң

10. ҚР –ның «Акционерлік қоғамдар туралы» заң

11. ҚР – ның «Лицензиялау туралы» заң

12. ҚР –ның «Жаупкершілігі шектелулі және қосымша жуапкершілікті серіктестіктер туралы» заң

13. Аудиторлар палатасының Республикалық коференциясында 2000 жылы қабылданған екі томдық Қазақстан Халықаралық аудит стандарттары.

14. ҚР үкіметі «Аудиторлық қызметті лицензиялау ережелерін бекіту туралы» қаулысы

15. ҚР Ұлтық Банкі басқармасының «банктерде, сақтандыру ұйымдарында аудит өткізуге лицензия беру жөніндегі өтінішке тіркелген құжаттар тізіміне жіне өтініш берушіге қойылатын талаптар жөніндегі Ереже нұсқауларды бекіту турылы» қаулысы

16. ҚР Қаржы министірлігі «Заңды тұлғалардан алынатын табыс салығын есептеу және бюджетке төлеу тәртібі туралы» ереже – нұсқау

17. Аудиторлар палатасының республикалық конференциясында бекітілген «ҚР аудиторларын аттестациялау бойынша мемлекттік емес мекеме – Біліктілік комиссиясы туралы» ереже.

«аудиторлық қызмет туралы» заңы ҚР аудиторлық қызметті жүзеге асыру процессінде мемлекеттік органдардың,заңды және жеке тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын қатынастарды реттейді. Ол 6 тарамақтан және 25 баптан турады,

1 – тармақ. Жалпы ережелер (1 – 4 баптар)

2 – тармақ. Аудитор, аудиторлық ұйымдар, аудиторлар платасы (5 – 8 баптар)

3 – тармақ. Аудитрорлыққа кандидаттарды аттестциялау және аудиторлық қызметті лицегзиялау (9 -13 баптар)

4- тармақ. Аудиторлық қызметті жүзеге асыру (14 -16)

5 – тармақ. Аудиторлар мен аудиторлық ұймдардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (17 - 20)

6 тамақ. Аудиттелінетін субъектілердің құқықтары, міндеттері және жаупкершіліктері. (21 -25)

Аудиторлық жауапкершілік: азаматтық – құқықтық, әкімшілік, қылмыстық.

Азаматтық құқықтық жауапкершілік – егер клиенттің зиян шегуіне әкеліп соқтырған, квалификациясыз аудиторлық тексеру жүргізу орны алса, онда сот шешімінің негізінде аудиторлық фирмадан төмендегілер өндіріліп алынуы мүмкін:клиенттің шеккен зияны толық мөлшерде, қайта тексеру жүргізуге шығарылған шығыстар. Қылмыстық жауапкершілік – қылмыстық кодекстің 229 – бабына сондай –ақ, аудиторды өз қызметінің міндеттеріне қарамастан жеке басы н/е басқа тұлға, не болмаса ұйым үшін пайда табу ж/е артықшылық болумақсатымен өзінің өкілеттілігін асыра пайдаланғаны үшін, сөйтіп басқа тұлғаларға н/е ұйымдарға зиян келтіргені үшін, егер олардың бұл іс - әрекеті азаматтардың н/е ұйымдардың заңды мүдделеріне ж/е құқықтарына не болмаса заңмен қорғалатын қоғамның н/е мем-ң мүдделеріне елеулі зиян келтірілген болса, жазалау шаралары қарастырылады.әкімшілік жауапкершілік. Аудит – қызметтің лицензияланатын түрі, сондықтан оның «лицензиялау туралы» заңға сәйкес жаупкершілігі бар. Аталмыш заңда аудиторлық қызметті тиісті лицензиясыз жүзеге асырғаны үшін қылмыстық және әкімшілік жаупкершілік, сонымен бірге лицензиясыз қызметті жүзеге асырудан алған табысты бюджеттке алу түріндегі материалдық жаупкершілік қарастырылған. лицензия беруші орган төмендегі жағдайларда лицензия қызметін тоқтата алады: егер мем-к қадағалаушы н/е бақылаушы органдар лицензия алушының лицензиялық талаптар мен шарттарды бұғандығын анықтаған болса. Егер лицензия алушы жіберілген қателерді (бұзушылықтарды) жою жөніндегі лицензия берушінің талаптарын орындамаса. Лицензия алушы лицензиялық алымды белгіленген мерзімнің ішінде төлемеген жағдайда, сондай – ақ, заңды тұлғаның қызметт тоқтатылған жағдайда лицензия өзінің заңдық күшін жоғалтады ж/е жойылған болып есептелінеді.

№6. Аудитордың кәсіби этикасы

Аудит стандарттары дегеніміз – аудитке қойылатын бірегей талаптарды және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік құжаттар.

Аудит стандарттары аудиторлар палатасының Республикалық конференциясында қабылданды және оларды мемілекеттік өкілетті органдар бекітеді. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудиторлардың бесінші Республикалық конференциясында Қазақстан аудитін халықаралық стандарттарға көшіру және оларды ұлттық стандарттар ретінде қабылдау туралы шешім қабылданды. Ол стандарттар аудит өткізудің жалпы тәсілдерін, аудиторлық тексеру жүргізудің ауқымен, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, аудит методологиясы мәселелерін, сондай-ақ аудиттің өткізілу шартына қарамастан, осы кәсіптің барлық өкілдері қолдануға тиісті базалық принциптерді анықтайды.

Аудит стандарттарының маңызын төмендегілер айқындайды:

• жоғарғы сапалы аудиторлық тексеруді қамтамасыз етеді;

• аудиторлық тексеру нәтижелері дұрыстығының құқықтық кепілдігін қамтамасыз етеді;

• аудиторлық тексеру нәтижелері дұрыстығының құқықтық кепілдігін қамтамасыз етеді;

• Қазақстан аудитінің деңгейін көтереді және оны халықаралық экономикалық қатынастар саласында танымал етеді;

• аудит өткізу және оның нәтижелерін рәсімдеу мәселелеріне қатысты тәсілдерді, терминдерді, анықтамаларды, мәліметтерді бір ізге салу міндеттерін шешеді;

• аудиторлық тексеру жүргізу іс-тәжірибесіне жаңа ғылыми жетістіктерді енгізуге ықпал етеді;

• ақпаратты пайдаланушыларға аудиторлық тексеру жүргізу процессін түсінуге көмектеседі;

• кәсіптің қоғамдық беделін құрайды;

• мемлекет тарапынан бақылауды жояды;

• аудиторға клиенттермен келіссөз жүргізуге көмектеседі;

• аудит өткізу процессінің жекелеген элементтерінің байланысын қамтамасыз етеді;

Жалпы стандарттар – аудитор өзінің алдында тұрған міндеттерді тимді әрі кәсіби деңгейде орындауы үшін оның бойында болуға тиісті белгілі бір қасиеттер мен кәсіптік дәреже (ол үшін әзірлік, кәсіби біліктілік, тәуелсіздік, әділдік, аудитті өткізу кезінде тиісті көңіл бөлу талап етіледі).

Жұмысшы стандарттар – аудиттің алдында тұрған міндеттерді (жоспарлау, көзбен шолып байқау және бақылау, дұрыс мәліметтерді жинау және ішкі бақылау жүйесіне тисінше зерттеу жүргізу және бағалау) орындау кезінде аудиторлар басшылыққа алатын ережелер.

Қорытынды есеп және аудиторлық қорытынды жасау стандарттары – аудиторлық тексеру нәтижесі бойынша материалдардың нысаны, мазмұны, орналастырылу және тапсырылуына қатысты стандарттар. Аудиторлық қортындыда қаржылық қорытынды есептің бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкестігікөрсетілуге тиісті.

Халықаралық аудит стандарттарын (ХАС) дайындаған – Халықаралық аудиторлық практика жөніндегі комитет (ХАПК). Аталмыш комитет 1997 жылы Нью-Йорк қаласында негізі қаланған бухгалтерлердің халықаралық федерациясының Кеңесі жанындағы тұрақты комитет болып табылады.

Бухгалтерлердің халықаралық федерациясының мүшесі болу автоматты түрде, Лондон қаласында негізі қаланған, халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары жөніндегі Комитетке мүше болуға құқық береді. Бұл екі ұйым бір-бірінен тәуелсіз, біріншісі аудитке қатысты болса, соңғысы – бухгалтерлік есеппен байланысты.

Аудиторлық іс-тәжірибе жөніндегі халықаралық комитет аудит пен соған жалғас қызметтердің бүкіл әлемдегі бірегейлік дәрежесін көрсету үшін солар бойынша стандарттар мен ережелерді жарыққа шығарды.

Қазіргі кезде қолданыста жүрген халықаралық аудит стандарттарын әзірлеу XX-ғасырдың 70-ші жылдары басталған болатын. Үш таңбалы номерге олар 1994 жылы ие болды.

Аудит стандарттары аудиттің сапасы мен сенімділігіне қойылатын нормативтік талаптарды анықтайды және тәуелсіздіктің, әділеттіліктің, кәсіби біліктіліктің, аудиторлық тексеру нәтижесі жөніндегі ақпараттардың құпиялығын сақтаудың белгіленген деңгейін қамтамасыз етеді.

ХАС-ның қысқаша құрылымы: кіріспе аспектілер, жауапкершілік, жоспарлау, ішкі бақылау, аудиторлық дәлелдеулер, басқалардың жұмыстарын пайдалану, аудитордың қортынды пікірлері және қорытынды есепті тапсыру, мамандандырылған салалар, аудитке жалғанбалы қызметтер.

Кәсіби бухгалтерлердің х/а Федерациясының (КБХФ) кәсіби аудиторлар үшін дайындалған этикалық кодекс. Мақсаттары : ең жоғарғы стандарттардың талаптарына сәйкес жұмыс істеу, қоғамның мүддесі соны талап ететіндіктен ең жоғары кәсіби деңгейге жету.кодекстің негізі принциптері: сенімділік - қоғамға дұрыс ақпараттар ж/е сенімді ақпараттық жүйелер қажет. Кәсіптенгендік - қоғамда клиенттер, жұмыс берушілер ж/е бақада мудделі жақтар бухгалтерлік есеп саласында кәсіптенген маман ретінде көрсете алатын тұлғларға деген қажеттілік бар. Қызметтердің сапасы – аудиторлар көрсететін барлық қызметтердің ең жоғарығы стандарттарға сай келетіндігіне кепілдік қажет. Нанымдылық (көз жеткізгендік) – аудиторлардың кәсіби қызметін пайдаланушылар көрсетілген аудиторлық қызметтерді реттейтін кәсіби этиканың тұжырымдамалық негі бар екендігіне нанымды болуғы тиісті. Негіз болатын принциптер. Бухгалтерлік кәсіптің мақсаттарына қол жеткізу үшін кәсіби аудиторлар бірқатар ұйғарымдарды н/е негіз болатын принциптерді сақтауға тиісті.негіз болатын принципрге : адалдық,әділдік, кәсіби жетік білімділік ж/е тиісті ұқыптылық, ақпараттардың құпиялығын сақтау, кәсіби мінез құлық, техникалық стандарттар. А бөлігі 1- бөлім. Адамдық және адалдық. 2- бөлім этикалық келіспеушіліктерді шешу.3- бөлім 1кәсіби жетік білімді алу 2 кәсіби жетік білімділікті шындау. 4- бөлім құпиялықты сақтау.5- бөлім салық практикасы. Б бөлігі. 1-бөлім тәуелсіздік 2- бөлім клиенттің ісіне қатысу немесе клиенттермен қаржылық араласу.3- бөлім компаниялардағы тағайындаулар. 4- бөлім клиенттерге басқада қазметтер көрсету.5- жеке және жанұялық қарым қатынастар. 6- қызмет үшін төлем.7- бөлім көрсетілген қызметтерге ақы төлеу.8- таурлар және қызметтер.9- бөлім капиталға иелік ету құқығы.10- бөлім бұрынғы партнерлар.11- бөлім нақты сот процессі немесе сотта іс қозғау қаупі.12- бөлім аға персоналдың клиентпен ұзаққа созылған қарым қатынасы.13- бөлім кәсіби жетік білімділік.14- кәсіби қызметкерлрге төлем жасау.15- бөлім тәуелсіз қызмет көрсету практикасында басқадай кәсіби аудиторлармен қарым қатынас.

№7. Аудиторлық қызметтің халықаралық тәжірибесі. БХФ

Өркениетті, капитализмнің осы мезгілдегі жоғарғы сатыда дамыған деп есептелетін елдердегі аудиттің ұйымдастыру және даму ерекшеліктеріне тоқталып өтейік.

АҚШ-да аудиторлық қызметті негізінен төрт топқа бөлінген. Олар: Бас Есеп Қызметінің заң шығаратын өкіметтің бақылау қызметінің аудиторлары (аткаратын қызметі қонгресс үшін аудиторлық қызмет жүргізу, оны Бас бақылаушы басқарады, есепті тек Конгресс алдында береді ), Ішкі салық қызметі аудиторлары (федералдық салық заңдарының орындалуын бақылау), Ішкі аудит қызметкерлері (жекелеген Компаниялардың олардың басқару қызметіне аудит жүргізу мақсатында жалданылған қызметкерлер), дипломды қоғамдық бухгалтер (олардың негізгі қызметтері барлық жарияланып сатылатын компаниялардың жария ететін есептемелерін тексеру, негізінен ірі компаниялардың есебін тексереді).

АҚШ-да сонымен қатар компьютерлік аудиторлардың-аудиторларлық Ассоциациясы қызмет істейді.Ол ішкі және тәуелсіз компьютерлік аудит жүргізетін мамандар бірлестігі болғандықтан тек соларды қамтиды.

АҚШ тағы аудиторлық фирмалардың нақты анықталған міндеттері мен ұйымдастырылу ерекшеліктері бар.Оларға қойылатын мамандық талаптары жоғары. Аудиторлық фирмалардың көрсететін қызметтерінің түрлері: - айғақтығын анықтау, яғни ұсынылған тұжырымдардың нақтылығына пікір білдіру; - салық қызметтері, яғни корпоративтік және жеке тұлғаға салық декларацияларын дайындау; - шаруашылық әкімшілігіне (консультация) кеңес беру; - бухгалтерлік қызметтер қөрсету;

Аудиторлық фирмалар жеке адамның иелігінде, серіктестіктер түрінде, мамандық қоғамдастықтары ретінде құрылады.

ҰЛЫ БРИТАНИЯ. Аудиторлық қызметтің қортындысын пайдаланушылар мүддесін қорғаушылар, яғни аудит тексерген құжаттарды пайдаланушылар бірлестігін (ССАВ) (компаниясы) құрайды. Оның құрамына Уэьс пен Англияның, Шотландияның, Ирландияның ант берген бухгалтерлер институттары, ант берген сертифицияланған бухгалтерлер Ассоциациясы, басқару есебінің ант берген мамандар институты, сонымен қатар жарияланатын қаржы мен бухгалтериясының ант берген институты кіреді. Бірлестікте комитеттер құқында Методикалық кеңес жұмыс істейді.

ССАВ мүшелері методикалық кеңестің шығарған стандарттары мен ұсыныстарын пайдалану және таратуды өздерінің міндеттеріне алған.Методикалық кеңес 18 мүшеден тұрады. Оның 9 тәжрибелі аудиторлар болса, қалғандары бұл жұмыспен шұғылдануы міндетті емес. Сонымен қатар кеңеске дауыс беру құқы жоқ жеті мушеге дейін кіре алады.Англяда аудит стандарттары -аудит стандарттарының тұжырымдары деп аталады және халықаралық аудит стандарттарна сәйкестендіріліп жасалынады. 1854 жылы Шотландияның ант берген бухгалтерлер институты бірінші болып "ант берген бухгалтер" түсінігін өмірге әкелген. 1854 жылы Институттың дәрежесін ерекшелейтін Корольдың Дипломын алған. 1954 жылдан институттың барлық бітірушілері "ант берген бухгалтер" маманығы беріледі.

Ұлыбританияда Мемлекеттік аудит қызметі бар.Олар барлық мемлекеттік департаменттер шығындарын Парламенттің тапсыруымен тексереді. Жергілікті органдардың шығындарына аудит жүргізу Қаржы Комиссиясының құзіретіне берілген.

Сонымен қатар Парламентті салық төлеушілердің қаржыларын өкімет құрылымдарының, атқарушы органдардың қалай пайдаланылғаны туралы ақпараттпен қамтамасыз етіп отыратын және олардың қаржылық есептемесін тексеретін Ұлттық Аудит Басқармасы бар. Бұл орган өзінің көптен келе жатқан тарихымен әйгілі.1314 жылы бірінши Қазнаның Бас Ревизоры тағайындалса, 1559 жылы қаржы сотының Аудиторы қызметі енгізілген, ал 1866 жылы Қазна мен Аудит Басқармасы енгізіліп, бірінші рет Бас Ревизор мен Бас Аудитор тағайындалған.

ЯПОНИЯ. Қаржылық есеп пен есептемені анықтау үш заңның негізінде жүргізіледі.Олар: Сауда кодексі, Құнды қағаздар мен биржалық операциялар туралы Заң, Мекемелердің таза пайдасынан алынатын салық туралы Заң. 1948 жылдан бастап "Сертифициаланған қоғамдық бухгалтерлер" туралы Заңы қабылданған. Сертифициаланған қоғамдық бухгалтерлер японияда қоғам алдында үлкен жауапкершілік жүктелген. Олар жоғарғы әдептілік талаптарына сай, тәуелсіз, жоғарғы дәрежелі маман, конфеденциалдықты сақтау және ақпараттық техниканы жете меңгерген болуы керек..

Бухгалтерлердің Халықаралық Федерациясы (БХФ) халықаралық бухгалтерлік кəсіп ұйымы болып табылады. Негізі 1977 жылы салынған ұйым «қоғамдық мүдделерді қорғауды, бухгалтерлік кəсіптің орнын ғаламдық деңгейде күшейтуді жəне кəсіби стандарттарды əзірлеу мен енгізу, осы стандарттарды халықаралық деңгейде қолдануды алға жылжыту жəне кəсіби тəжірибе қажет болатын кезде қоғам мүдделерін қозғайтын мəселелер бойынша шығып сөйлеу жолымен халықаралық экономиканы дамытуға өз үлесін қосуды» өзінің міндеті етіп белгіледі.

БХФ реттеуші органдар, қызметшілер жəне еріктілер адалдық, анықтылықты сақтауға жəне тиісті тəжірибе алуға міндеттенеді. БХФ сонымен қатар кəсіби бухгалтерлердің БХФ Кəсіби Бухгалтерлердің Əдеп Кодексінде бейнеленген принциптерді орындауды міндеттенуге ұмтылады.

Негізгі қызмет

Қоғамдық мүдделерді қорғау

БХФ бухгалтерлік кəсіптің көшбасшысы болып табылады жəне қоғамдық мүдделерді қорғау:

•  Халықаралық кəсіби стандарттарды жəне БХФ Кəсіби Бухгалтерлердің Əдептану Кодексін əзірлеу, алға жылжыту жəне орындау;

•  Кəсіби стандарттардың, атап айтқанда, аудиттің, ақпараттың дұрыстығын растау бойынша келісімдердің, əдептану, білім беру жəне қаржылық есептіліктің сақталуын көтермелеу.

•   Аудит пен қаржылық менеджменттің сапа ұдайын жақсарту;

•  Бухгалтерлік кəсіптің біліктілігі жоғары қызметшілерді үнемі тартатынына көз жеткізу мақсатында оның құндылықтарын алға жылжыту;

•   Мүшелік міндеттемелерге сəйкестікті алға жылжыту; жəне

Қоғамдық мүдделерді қорғап сөйлеу жəне жоғары сапалы қызмет көрсету жолымен кəсіби міндеттеме алу жолымен аймақтық кəсіби органдармен жəне басқа ұйымдармен ынтымақтаса отырып, экономиканы дамытуға көмектесу жолымен жүзеге асырады.

БХФ мемлекеттік сектордың, өнеркəсіп пен сауданың, жұртшылық жəне білім беру секторының 2,5 миллионнан аса бухгалтерлерін біріктіретін күллі əлемнің 123 елінде 158 мүше ұйымын қамтиды. Əлемдегі кəсіби бухгалтерлік ұйымдардың жəне басқа кəсіби ұйымдардың бірде-бірінің БХФ сияқты халықаралық ауқымы жоқ. БХФ өзінің халықаралық өкілділігімен ғана емес, адалдық, анықтылықты сақтауы жəне бухгалтерлік кəсіпте лайықты тəжірибеге, аймақтық кəсіби бухгалтерлік ұйымдардың қолдауына ие болуы тиісті өз ұйым - мүшесінің əрқайсысын қолдауымен де күшті.

Бхф құрылымы жəне қызметтері

БХФ басқаруды оның Басқармасы мен Кеңесі жүзеге асырады. БХФ Кеңесі əр ұйым - мүшенің бір өкілінен тұрады. Кеңес мөлшері аз жəне саясат əзірлеу үшін жауап беретін топ болып табылады. Халықаралық бухгалтерлік кəсіп өкілдері ретінде Кеңес мүшелері қоғамдық мүдделерге адал қызмет етуге ант береді. БХФ Тағайындау Комитеті БХФ кеңестерін жəне комитеттерін, БХФ Кеңесі бойынша жəне БХФ-ның өкілдік Президентінің лауазымына талапкерлер бойынша кеңес береді. Осы Комитет өз жұмысында лауазымға ең жақсы тұлғаны таңдап тағайындау қағидатына сүйенеді. Сонымен бірге, Комитет кеңестер мен комитеттер бойынша аймақтық жəне кəсіби өкілеттіктерді, сондай-ақ əртүрлі деңгейлі экономикалық дамудағы елдердің өкілеттіктерін теңестіруге тырысады.

БХФ штаб - пəтері Нью – Йорк Ситиде орналасқан жəне Торонтода, Канадада, Мельборнда, Аустралияда офистері бар. Онда күллі əлемнің бухгалтерлері мен басқа да мамандары жұмыс істейді.

№8. Бақылау мақсаты...315 АХС «Субъект және оның ортасының білімі, елеулі бұрмалау тәуекелін бағалау»

Ішкі бақылау – Қаржылық есептіліктің сенімділігіне, әрекеттердің тиімділігіне мен тиістілігіне, сонымен қоса қолданыстағы заңнама мен нормативтік актілерге сәйкестікке қатысты фирманың мақсаттарына жету бойынша ақпараттың дұрыстығын растау үшін басқару өкілеттігіне ие тұлғалар, басшылық пен басқа персонал қуаттайтын ішкі бақылау. «Бақылау» термині ішкі бақылаудың құрамдас бөлімдерінің бірі немесе одан да көп кез келген аспектілерін сипаттауға қолданылады.

ІБЖ ұйымның Директорлар Кеңесімен, басшысымен және жұмыскерлермен жүзеге асырылатын төмендегідей категориялардың дұрыстығын қамтамасыз ету үшін жасалынған: 1. Қаржылық есептіліктің дұрыстығын; 2. ҚР-ның заң құжаттарын, нормативтік актілерінің бұзылмауын; 3. Операциялардың тиімділігін және дұрыстығын қамтамасыз ету үшін.

ІБЖ-нің фундаменталдық концепциялары:

• ІБЖ-нің арнайы ұйымдастырылған жүйе және үрдіс. Ол белгілі бір іс-әрекеттерден тұрады және ұйымның инфрақұрылымымен байланысты. Бірақ, оны топтастырмайды.

• ІБЖ қызметкерлерімен қамтамасыз етіледі. Бұл жүйе тек қана жазбаша, басшылықты қарастырмайды, сонымен қатар, жұмыскерлердің ұйымдастыру деңгейінің әр сатысында іске асырылады және мұнда Директорлар Кеңесі, мекеме басшылары, барлық қызметкерлер тартылған.

• ІБЖ тек қана сапалы сенімді қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар, абсолюттік сенімді қамтамасыз етуге ұмтылады. ІБЖ негізгі талабы – шығындардың одан алынатын пайдадан аспауы керек. ІБЖ алдыға қойылған қосымша мақсаттарды орындауға жұмылдырылған, соның ішінде қаржылық есептілік.

ІБЖ-нің құрамдас бөліктері, қажеттілігі:

1. ІБЖ құрылымы және компоненттері аудит жұмысын жоспарлау үшін қажет;

2. Бақылау тәуекелділігін әр бір шоттар сальдосы үшін операциялардың түрлерінің дұрыс болуы және оларды қаржылық есепте толық ашып көрсету үшін қажет;

3. Маңыздылық тарапынан қаржылық есептіліктің әр бір позициясын тексеру үшін тексеру үшін тексеру тестілерін анықтау үшін қажет.

ІБЖ-нің құрылымын, деңгейін анықтау үшін қажет тәсілдер:

1. Клиентпен бұрыңғы жүргізілетін жұмыстардың қорытындысын талдау;

2. Мекеме басшыларымен, орта деңгейдегі басшыларымен және қызметкерлермен пікір алысу;

3. Құжаттармен және жазулармен танысу;

4. Ұйымның жүргізілген операциялармен және қызметімен танысып бақылау.

ІБЖ ұйымдастырып жүргізгенде, әкімшілік алдына қоятын мақсаттары:

• Сенімді ақпаратты қамтамасыз ету;

• Есеп құжаттары және құрал мен қаражаттың сақталуын қамтамасыз ету;

• Тиімді қызметті қамтамасыз ету;

• Алдын-ала анықталған саясатқа сәйкес жұмыс жүргізу.

2. ІБЖ 3 тармақтардан тұрады:1) Бақылау ортасы; 2) Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесі; 3) Бақылау процедуралары.

Бақылау ортасының құрамы:

• Басқарудың стилі мен негізгі қағидалары

• Ұйымдастыру құрылымы

• Жауапкершілік пен өкілеттілікті бөлу

• Қадр саясаты

• Бухгалтерлік есепті дайындау

• Ішкі есептілікті дайындау.

3. Бақылау процедуралары:

• өздерінің қызметін толық меңгерген міндеттемелері мен өкілеттілігін білетін қызметкерлер;

• қызметті дұрыс бөлу;

• рұқсат беру процедуралары;

• құжаттар мен есептіліктің сәйкестігі;

• қаржылық есептілікті жүргізу тәсілдері;

• қаржылық есептілік пен активтердің нақтылығын немесе барлығын тексеру;

• қызметке тәуелсіз тексеру жүргізу.

№9. Аудиторлық айғақнама

ХАС-500 мақсаты – дәлелдеме алудың мақсатынан атқарылатын процедуралардың қатынасында сонымен бiрге және қаржылық есеп беру аудитінен алынатын дәлелдемелердің сапасы мен саны қатынасындағы басқаруды тексерушiге беруі мен стандарттардың анықтауы. Тексерушiге аудиторлық есептеу нәтижесi тұрақтанатын ақылды қорытынды құрастыруға арналған дәлел алуы керек.

Аудиторлық дəлелдер – аудиторлық нəтижеге негiзделетiн қорытындыларды тұжырымдау барысында аудитор алатын ақпарат. Аудиторлық дəлелдерге қаржылық есептілік негiзiнде жататын жəне де басқа көздерден ақпарат кiредi. Бақылаудың тесттерi(сәйкестендіру тесттері) - бұл бухгалтерлiк есеп және iшкi бақылаудың жүйесi тиiмдi ұйымдастырылған және қолданыстағы заңы бар үйлесiмдерде жұмыс iстейтiн дәлелдерiнiң атқарылатын мақсаттарын алудың тесттері.

Негiзiндегі поцедуралар (маңыздылыққа тесттер ) - бұл қаржы есеп беруiнде маңызды бұрмалауларды табуға арналған дәлелдердiң тесттері. Негіздегі тесттер 2 түрге бөлінеді: 1. шоттар сальдосы(қалдығы) мен операциялардың бөлшекті тесттері; 2. аналитикалық процедуралар.

Кейбір аудиторлық дәлелдер бухгалтерлік жазуларды тестерін жүргізу арқылы, мысалы, қаржылық есеп үдерісіндегі шараларды талдау, шолу, қайта атқару, сонымен қоса бірдей ақпараттың байланысты типтері мен қолданыстарын салыстыру арқылы алынады. Аудитор сондай аудиторлық дәлел атқаруда бухгалтерлік жазулар ішкі жағынан сәйкесті болады және қаржылық есептілікпен ризаласатынын анықтайды.

Аудиторлық дәлелдеулер түсінігі ҚХАС бірнеше стандарттар жүйесін біріктіреді.Ол стандарттар ҚХАС "Аудиторлық дәлелдеу" бөлімінде келтірілген. Аудиторлық дәлелдеулер құрамына (n енетін аудиторлық ҚХАС енетін стандарттарға мыналар жатады:

• аудиторлық дәлелдеулер;

• аудиторлық дәлелдеулер-кеибір статьяларды ерекше қарастыру;

• бірінші аудиторлық тексеру-бастапқы сальдо;

• талдау процедуралары;

• аудиторлық іріктеу және іріктеп тексерудің басқа да процедуралары;

• бухгалтерлік бағалаудың аудиті;

• байланысқан жақтар;

• кейінгі уақиғалар;

• жұмыс істеп тұрған мекеме қағидаты;

• басшылыққа ұсыну.

Аудиторлық дәлелдеулер - аудитор өз пікірін қалыптастыру мақсатында оның дәлдігін қамтамасыз ету үшін аудиторлық дәлелдемелер жинап және оның негізінде қортынды жасау үшін жиналатын ақпарат. Аудиторлық дәлелдеулер жан жақты жүргізілген тексерулер негізінде және жүйеге келтірілген негізде жүргізіледі. Бұл жүйе екі саладан тұрады. Бірінші саласы аудиторлық бақылау жүйесінің тексеру тестілері болса, екінші саласы тексерілетін объектінің мәніділігін анықтау үшін тексерудің процедураларын жүргізу.

Бақылау тестілері - аудиторлық дәлелдеулерді алу үшін бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы, ішкі бақылаудың қызмет істеуінің тиімділігін анықтау негізінде жүргізіледі.

"Тексерілетін объектінің мәніділігін анықтау үшін тексерудің процедуралары" - қаржылық есептілікте жіберілген маңызды бұрмалаулар мен қателіктерді анытау үшін жүргізілетін тексеру тестілері. Аудитор өзінің пікірінің дәйекті және алынған дәлелдеулерінің негізді болуы үшін бұл бағыттағы аудиторлық процедуралар төмендегідей істерді қамтиды:

• жүргізілген операциялар класстары, немесе бухгалтерлік есептің шоттарының айналымын толық және түбегейлі тексеру;

• осы шоттардың сальдосының дұрыстығын айғақтау;

• таладау процедуралары.

Сонымен қатар Рессей ережелері бұл процедураларға "ішкі бақылау жүйесін тексеруді" жатқызады.

Аудиторлық дәлелдеулер алу үшін жүргізілетін процедуралар мен олардың көлемі және бағыты аудиторлық бағдарламада қелтіріледі.

Аудиторлық дәлелдеулердінң көлемі аудитордың өз пайымдауының негізінде және

Жоғарыда көрсетілген аудиторлық стандарттар мен ережелермен қатар аудиторлық дәлелдеулерде ҚХАС басқа да жүйелік түсініктемелері қолданылады. Оларға:

• аудит жүргізілген бухгалтерлік есептегі басқа да ақпараттарды пайдалану;

• қаржылық есептіліктің болжау ақпаратын тексеру;

• экономикалық субъектінің қызметін түсіну;

• ішкі аудиттің жұмысын зерттеу негізінде оны пайдалану;

• басқа аудиторлық ұйымның жұмыс қортындысын пайдалану;

• байланысты жақтар арасындағы операциалардың аудитті жүргізу барысында зерттеу;

• нормативті актілер ережелерінің орындалуын қадағалау;

• аудит барысында ішкі аудит жүйесін түсініп бағалау;

• эксперттер жұмысының қортындысын пайдалану.

Келтірілген ережелерді пайдалану және басшылықка алу аудиторлық дәлелдеулердің жан жақты толық болуына мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұл ақпараттар жүйесін пайдалану субъектінің бухгалтерлік есеп жүйесін ұғып, оның қаржылық есептілігінің дәйектілігі түралы пікірді қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Аудиторлық дәлелдеулер түрлері:

• Ішкі

• сыртқы

• аралас.

Сырттан алынған аудиторлық дәлелдеулер маңызды және дәлелді болып табылады.

2.ҚХАС сәйкес аудиторлық дәлелдеулерге ақпарат жүйесі болып, бастапқы бухгалтерлік есеп құжаттары, бухгалтерлік жазылымдар, жиынтық есеп ретінде бүхгалтерлік есеп реестрлері негіхінде қаржылық есептілікке шығарылатын ақпартаттар және басқа жүйеден алынатын ақпараттар т.б. Сонымер қатар аудиторлық дәлелдеулер, аудиторлық қортынды жасау үшін жиналған және оған негіз болатын ақпараттар. Бұл ақпараттар жиыны аудиторлық пікірдің қалыптасып, оның аудит қортындысына айналуының жүйелік негізін құрайды.

Негзізгі аудиторлық дәлелдеулерге ақпарат көзіне мыналар жатады:

- субъектінің бастапқы төл құжаттары және осы жөніндегі үшінші жақтан алынған құжаттар;

- субъектінің бухгалтерлік есеп регістрлері;

- субъектінің қаржылық таладауының қортынды ақпараттары;

- субъектінің қызметкерлерінің ауызша мәлімдемелері мен үшінші ауызша жақтың мәлімдемелері;

- субъектінің құжаттарын осы субъектінің басқа да құжаттарының арасындағы сәйкестіктерін тексеру және үшінші жақ құжаттарымен сәйкестігі;

- субъектінің қызметкерлері жүргізген оның мүлкін түгелдеудің нәтижелері;

- субъектінің қаржылық есептілігі.

Аудиторлық дәлелдеулердің сапасы оның алынған негізі мен алу түрлериңе байланысты. Аудитордың өзінің шаруашылық субъектінің қаржылық есептілігін тексеру нгізінде алынған дәлелдеулері сапа жағынан басқа ақпараттардан алынған деректерден жоғары болып саналады.

№10. Аудитте қолданылатын бақылау әдістері мен тәсілдері. АХС 330, 520

Бақылау кезіндегі аудитордың мақсаты – тәуекелдігіне қатысты сәйкесті шаралар орындау жəне іске асыру арқасында жеткілікті, тиісті аудиторлық дәлелдер алу.

Тексеру жүргізу әдістемесін, яғни нені және қалай тексеретіндігін аудитордың өзі таңдауға құқықты екендігін атап айту керек.

Негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы. Негізгі аудитор аудиттің орындалуына толық жауап береді. Тексеру жүргізу кезінде ол ассистенттердің жұмысына бақылау жасауға, кәсіпорын қызметінің мәселелері, есепті және оған сәйкес, аудитті ұйымдастырудың болуы мүмкін мәселелері бойынша нұсқау беруге тиісті. Аға аудиторларға және қатардағы тексеруге қатысушыларға берілген кез-келген тапсырма, жұмысты тапсырған жақ оны орындаушының осы жұмысты орындауға білімі мен тәжірибесінің жеткіліктігіне саналы түрде сенімді болатындай етіп жүзеге асырылуға тиісті.

Аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы. Орташа және ірі аудиторлық фирмаларда орындалатын жұмыстардың сапасына және аудит бойынша процедуралардың жүзеге асырылуына бақылау жасау біліктілігі жоғары мамандардан құрылған Сарапшылар Кеңесіне жүктеледі. Бұл кеңес жұмыс тобының қатысушылары дайындаған барлық жұмыс файлдарын тексереді. Фирмаішілік стандарттарға сәйкес аудиттің сапасына бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін тұрақты және ағымдағы файлдар енгізілген құжаттар жасалуы тиісті.

Ағымдағы файлдар – жұмыс тобының жетекшісі тексерген құжаттар.

Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төмендегі мәселелерге көңіл аудару қажет:

• аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;

• жасалынған жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше құжатталғандығы;

• айқындалған аудиторлық процедуралардың мақсатына жеткендігі;

• тексеру нәтижелерінің қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой-пікір білдіру үшін негіз болатындығы.

Тұрақты файлдар – Сарапшылар кеңесі мен аудиторлық фирманың басшысы тексеріп, бекіткен құжаттар. Ондай құжаттарға төмендегілерді жатқызуға болады:

• қызмет көрсету процесіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы ақпараттары бар клиентке арналған хат-келісім;

• клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;

• аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.

Аудиторлар жұмысының сапасына сыртқы бақылауды мемлекеттік органдар жүзеге асыра алады. Бірақ бұл бақылау жанама болып табылады, себебі оның мақсаты – аудитордың жұмысын тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын, кәсіпорында заңға қайшы іс-әрекеттердің орын алуын және т.б. тексеру.

Кейбір экономистер белгілі бір аудиторлық фирма жұмысының сапалылығына сол клиентке басқа аудиторлық ұйымның күшімен қайта тексеру жүргізу арқылы көз жеткізуге болады деп есептейді. Әрине, мұндай шара сапалылықты тексеру нұсқаларының бірі болып табылуы мүмкін, бірақ оның тиімді болуы екі талай. Әдетте, сапаны тексеруші бірнеше аудиторлық файлдарды іріктеп алып, негізінен тексеру нәтижесі бойынша клиенттерде ескертулер болмағандарына тексеру жүргізеді. Бір аудиторлық фирманың көп санды клиенттеріне қайтадан толық аудит өткізу орынсыз әрі ысырапшыл әрекет болар еді.