29.Қазақ орфографиясының ұстанымдары

Көптеген тілдердің емле заңдарына көбінесе үш төрт түрлі принцин негіз болады: фонематикалық, фонетикалық, морфологиялық, тарихи-дәстүрлік т.б.

Морфологиялық принцип бойынша сөз бөлшекетерінің түбір тұлғалары сақталып жазылады.

Фонематикалық принципке дыбыстарының бір сөз ішіндегі немесе сөз аралықтарындағы бір біріне тигізетін әсерлері ескерілмей, негізгі фонемалық түрі сақталып жазылып жатады.

Фонетикалық принцип бойынша сөз бөлшектерінің дыбыстық өзгеріске ұшырауы есепке алынып, олар айтылуынша жазылады.

Тарихи дәстүрлік принцип бойынша жазу сөз бөлшектерінің түбір тұлғасын сақтау ережесіне де естлуінше жазу ережесіне де сай келмейді, мұнда сөздердің бір кездегі қалыптасып, үйреншікті болып кеткен жазылу түрі сақталады.

Қазақ орфографиясының негізі морфологиялық-фонематикалық және фонетикалық принциптерге сүйенеді.

30. Зат есім, семантикалық, морфологиялық, синтаксистік белгілері.

31. Ұлттық тіл және оның тармақтары, әдеби тіл, белгілері.

Ұлт тілі – ауызекі және жазба түрде ұлттық қарым-қатынас құралы қызметін атқарушы тілді білдіретін әлеуметтік-тарихи категория. Ұлт тілі ұлттың тууымен бірге қалыптасады да, әрі оның пайда болуы мен өмір сүруінің алғы шарты, әрі өзі де сол процестің нәтижесі болып табылады.

Әрбір ұлт тілі өзіне тән дербес жолмен туып, қалыптасатыны белгілі. Тіл білімінде ұлттық тілдердің үш түрлі негізден туатыны көрсетілген.

1. Тілдік белгілері бірыңғай, құрылымында айырмашылық жоқ бір диалект негізінде.

2. Бірнеше диалектінің шоғырланып бірігуі негізінде.

3. Диалектілердің ауыса отырып, өзара шоғырлануы негізінде.

Қазақ тілі – түркі тілдері тобындағы біршама жас тіл екеніне қарамастан, дамудың күрделі процестерінен өткен, құрылымы әр түрлі тіл. Қазақ тілінің фактілері оның осы күнгі ұлттық дамуында үш негізгі тармақ бар екенін көрсетеді. Олар: 1) Әр түрлі стильдік салада қолданылатын жазба және ауызша түрлері бар әдеби тіл 2) жергілікті немесе әлеуметтік сипаты бар тіл ерекшеліктерінен тұратын диалектілер мен сөйленістер 3) жалпы халықтық сипаттағы ауызекі сөйлеу тілі.

Әдеби тіл дегеніміз белгілі мөлшерде сұрыпталған, тілдік нормалық бағыты анықталған, қолдану қызметі әр алуан, стиль жағынан саралануға бейім, тілдің диалектілер мен қарапайым сөйлеу тілінен жоғары тұрған түрі.

32. Таңба деп басқаларға білдірмекші болған белгілі бір хабардың орнына қолданылатын сезім мүшелерінің біріне тән заттық, құбылыстық, дыбыстық, сәулелік, әрекеттік, т.б белгілерді айтады. Таңбаларды зерттейтін ғылымды семиотика деп атайды. Семиотика – грек сөзі, мағынасы белгілі дегенді білдіреді. Негізін салушы Ф.де Соссюр. Семиотикалық әдебиеттерде таңбаны екі түрге бөліп қарастырады.

1) Негізгі таңба. Оған тілдік таңбалар жатады.

2) Көмекші немесе жасанды таңбалар. Көмекші таңбаларды материалдық сипаттарына қарай: графикалық таңбалар, акустикалық таңбалар, заттық таңбалар, ақша таңбалар, сәуле таңбалар, ымдау, нұсқау таңбалары бөліп қарастырады.

Және семиотикалық таңбаларды өз ішінен сигналдық, символдық, тілдік, субституттық таңбалар деп те бөліп қарастырады.

Иерархиялық қатынас – төиендегінің өзінен бір табан жоғарыларға бағынуы. Бұл әр тектес тұлғалар байланысы деген мағынаны білдіреді. Қатынастың бұл түрі ұсақ парадигмалық топтағылардың өздерінен бір саты жоғары тұрған парадигмалық топпен байланысына негізделеді. Иерархиялық қатынас арқылы фонетика, лексика, грамматика жүйелік сипатқа ие болады.

33. Қазақ тілі шығу тегі және құрылымы жағынан түркі тілдері семьясына жатады, ол тілдердегі сөйлейтін халықтар Дунайға дейінгі Еуразия далаларын, Орталық, Орта Азия, Сібір, Кавказ жерлерін мекен еткен. Басқа тілдер семьясымен салыстырғанда түркі тілдері грамматикалық құрылысы мен сөздік құрамы жағынан бір-біріне өте жақын. Тілдерінде ортақ белгілер көп кездесетіндіктен, бір қатар түркі халықтарының өкілдері (қазақ, өзбек, татар, башқұрт, ноғай, қарақалпақ, қырғыз, ұйғыр, әзербайжан, т.б.) бір-бірімен түсінісе алады.

Түркі тілдерінің ішінде өзінің лексикалық, дыбыстық, грамматикалық ерекшеліктерімен неғұрлым оқшау тұратындары чуваш пен саха (якут) тілдері.

Түркі тілдерінің жақындығын оларға тән мынадай жалпы типологиялық белгілерден көруге болады:

• Фонетика саласында: тілдің және еріннің қатысына қарай дауысты дыбыстарға езу үндестігі және ерін үндестігі,ал дауыссыз дыбыстарға олардың өзара үйлесіп отыруына байланысты ықпал үндестігі тән екендігі.

• Морфология саласында: сөзжасам мен сөз түрлендіру тұлғалары сөздің түбірі мен негізіне қосымшалардың жалғануы арқылы жасалатыны, сол себепті түркі тілдері жалғамалы тілдер деп аталатыны, грамматикалық род категориясының болмайтыны, тәуелдеу категориясының арнайы грамматикалық тұлғалар арқылы жасалатыны, предлогтардың қызметін септеулік шылаулар атқаратыны, т.б.

• Синтаксис саласында: сөз тіркесі мен сөйлемде сөздердің өзіндік орын тәртібі қалыптасқаны,ол тәртіп бойынша анықтауыш анықтайтын сөзінің, толықтауыш толықтайтын сөзінің алдында орналасатыны, анықтауыш пен анықталушы сөздердің тұлға жағынан өзара қиыспайтыны, сабақтас құрмалас сөйлемдердің бағынышты сыңарларының негізінен есімшелік, көсемшелік оралымдармен беріліп отыратыны, т.б.

34. Қазақтың халық тілімен ұлт тіліндегі жергілікті диалектілермен сөйленістердің сипаты еш уақытта бірыңғай болған емес. Мәселен, диалектілер мен сөйленістердің шын мәнінде жергілікті сипатта дамыған уақыты қазақтың халық тілі қалыптасқан кезге сай келеді. Сол себепті Н.Т.Сауранбаев осы күнгі қазақ тіліндегі сөйленістердің пайда болу кезін XV-XVIII ғасырлар аралығына жатқызады. Ал ұлттық тілде, керісінше, жазба әдеби тілдің күшеюіне байланысты диалектілік ерекшеліктер азайып отырады. Қазіргі қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктер негізінен халық тілі кезінен сақталған қалдық ретінде танылады.

Бірақ ұлт тілі құрамындағы диалектілер мен сөйленістерде дамудың кейбір элементтері жоқ емес. Мысалы, Кеңес үкіметі жылдарындағы қоғамдық-әлеуметтік жаңалықтарға байланысты бір сыпыра неологизмдер әдеби тілде де, сөйленістерде де қатар туып отырғаны байқалады. Әдеби тілдегі нұсқау сөзі кейбір сөйленістерде көрсетпе, демалыс-жатыскүн, тікелей басшылық-аяқтай басшылық, қабырға газеті-жар газеті,дуал газеті, шара қолдану-шара көру, мәжіліс-шақырыспа, тексеру(ревизия)-бұрлау, т.б. түрінде айтылған. Осылайша әдеби сөздердің жергілікті нұсқалар пайда болып отырған.

35. Cөйлем мүшесі – құрылымдық, семантикалық жағынан сөйлемнің дербес бөлшектерін құрайтын толық мағыналы сөздер мен сөз тіркестері.

Зерттелуі: Орыс тіл білімінің ғалымы Виноградов сөйлем мүшелерінің сөздерден, сөз тіркестерінен құралатындығын айтады. А.А.Потивняның пікірі бойынша әрбір сөйлем мүшесі белгілі бір сөз табына қатысты дейді. Осы пікірлерді А.М.Пешковскийлер де қолдайды. Қазақ тіл білімінде сөйлем мүшелері жайлы нақты әрі дәл тұжырым жасаған А.Байтұрсынов. Ол барлық сөйлем мүшелерін өте ыңғайлы терминдермен атап, қысқаша сипаттап берген. С.Аманжолов сөйлем мүшелерін анықтауда мынадай пікір айтады: Сөйлем мүшелерін біз тек мағынасына байланыстырып қана айырамыз. Әр сөзге сұрақ қойып, сол арқылы сөйлем мүшесін анықтаймыз. Сондай-ақ Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, т.б. ғалымдар сөйлем мүшелері туралы пікірлерін айтқан. Сөйлем мүшелері туралы елеулі еңбек жазған бірден бір ғалым М.Балақаев. Автор сөйлем мүшелерінің теориялық мәселелерін айқындауда ең алдымен бірнеше мақала жазды. Сонымен бірге, сөйлем мүшелері туралы практикалық көзқарасын 1949 ж. «Мектеп грамматикасында» нақты көрсете келіп, солардың негізінде сөйлем мүшелерінің теориялық мәселелері туралы бірінші рет жан жақты түрде 1954ж. «Академиялық грамматикада» сөз етті. Сондай-ақ, сөйлем мүшелерін Р.Әмір де «Жай сөйлем синтаксисі» атты еңбегінде қарастырып өтті. Сөйлем мүшелері жасалу құрылысына қарай: Тұрлаулы сөйл.мүшесі

Тұрлаусыз сөйл.мүшесі

36. Сөздердің байланысу тәсілдері туралы ғалымдардың пікірлері әр түрлі. М.Балақаев сөз бен сөзді байланыстыруға дәнекер болатын синтаксистік тәсілдерде септік, тәуелдік, жіктік, көптік жалғауларын және шылауларды (септеуліктер мен жалғаулықтар ғана), сөздердің орын тәртібі мен интонацияны жатқызады. Сонан кейін сөздердің қосымша арқылы байланысын синтетикалық тәсіл, ал қосымшаларсыз орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы байланысын аналитикалық тәсіл деп қарайды. Р.Әмір де осы пікірді қолдайды. Ал С.Ақманова, Т.Сайранбаевтар сөздердің байланысу тәсілдерін синтетикалық, аналитикалық, синтетика-аналитикалық деп үшке бөліп қарастырады. Қазіргі оқулықтарда байланысу тәсілдерін 4 түрлі деп береді. 1) қосымшалар

2) септеулік шылаулар

3) орын тәртібі

4) интонация

Байланысу түрлері

Матасу – ілік септік жалғауы сөзбен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысу түрін матасу деп атайды. Мысалы: Менің әкем Бауыржанның батырлығын, қамқарлығын айтып отырушы еді.

Меңгеру – басыңқы сыңар мен бағыныңқы сыңардағы сөздің атау мен іліктен басқа септік жалғауларының біреуі жалғану не шылаулар арқылы байланысу түрі. Мысалы: Игілік Қызылжардан бұл жолы да ренжіп қайтып еді.

Қабысу – сөздердің қатаң орын тәртібі нәтижесінде қатар тұру арқылы байланысу түрі. Мысалы: Одағым десем ойыма,

Айдын шалқар көл тұсер.

Жанасу – басыңқы сыңары мен бағыныңқы сыңарының орын таңдамай, жақын да, қашық та тұруы арқылы байланысу түрі. Мысалы: Ол мектепті биыл бітірді.

37. Етістіктің рай категориясы. Сөйлеушінің сөзі арқылы қимылдың шындыққа қатысын, айтушының пікірін, көзқарасын білдіріп, белгілі грамматикалық тұлғалар арқылы жасалатын етістіктің түрі рай категориясы деп аталады.

Етістіктің райлары қимылдың, іс-әрекеттің жүзеге асу, орындалу мүмкіндігіне қарай 4 түрге бөлінеді. Ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай.

Етістіктің қалау райы іс иесінің қимылды, іс-әрекетті қалауын, соған ынтасын, ниетін білдіреді.

Жасалу жолдары:

1. –ғы,-гі, -қы,-кі Менің бар-ғы-м келді. Айт-қы-м келді.

2. Шартты рай тұлғасына (-са,-се) игі еді сөздерінің жіктеліп келген түрімен тіркеседі. Алсам игі еді.

3. -ғай, -гей, -қай, -кей жұрнағы жалғанып, жіктеліп келіп жасалады. Мен бар-ғай-мын. Сен бар-ғай-сың. Ол бар-ғай

38. Кәсіби сөздер – белгілі бір мамандық пен кәсіп түріне байланысты ғана қолданылатын сөздер. Мысалы: таутан, асман, қызылқанат, табан, бекіре, шортан(балық атаулары); аламан, тоспай, итерқұл, морда(ау түрі) т.б.!!!!!!!!!!!!!!