56. Тұрлаулы мүше: белгілері, түрлері.

Грамматикалық және логикалық бастауыш.

Тұрлаулы мүшенің негізісітболып саналатын бастауыш сөйлемде басты қызмет атқарады десе болады. Сөйлемдегі берілетін ойдың ұйытқысы болумен бірге, орналасқан орына қарай сол ойды толық, дәл жеткізуге бірден-бір себепші сөйлем мүшесі. Әр сөйлем мүшесінің өзіндік қызметі әр түрлі болады. Біреуі сөйлемдегі ойдың арқауы ретінде басым көрінсе, екінші мүше соның әрекетін түрлендіруге икемді келеді. Ал қалғандары ойды толықтырып не анықтап, тіпті болмаса пысықтап қана жүреді.

Бастауыш жай сөйлемдерде баяндауыштан бұрын келіп, барлық мүшелерді ұйымдастыратын, байланыстыратын орталық болып табылады.

Грамматикалық және логикалық бастауыш

Жалпы бастауыштар құрамына қарай дара және күрделі болып келеді.

Дара бастауыштар деп бір ғана сөзден болған мүшені айтады. Рахима бұған бірнеше рет ескерту жасады.

Күрделі бастауыштарға кемінде екі сөзден болған сөйлем мүшесі жатады. Көмір қазушылар ауылда бір жұмадай жатты.

Сонымен бірге бастауыштың логикалық бастауыш деп аталатн түрі бар. Әдетте, жақты сөйлемнің бастауышты көрініп, ашық та тұрады, кейде жасырын тұлғада келеді. Ал жақсыз сөйлемдердің бастауышын табу қиын. Бірақ сөйлем жақсыз болған жағдайда сөйлемнің ішінде субьектінің қызметін дәл атқарғанмен, сол дәрежеде ойға қатысты айтылуы тиіс болады. Логиакалық бастауыш баяндауышпен жақ, сан жағынан қатыса алмайды.

Яғни жақсыз сөйлемдерде бастауышы жоқ, тек онда логикалық бастауыш болады. Маған биыл оқуға тусу керек. Осы сөйлемде бастауыш жоқ. Логикалық бастауышы – мен.

Баяндауыш. Бастауыш сөйлемдегі негізгі ойға ие болса, баяндауыш бастауышқа бағына орналасады. Сонымен бірге баяндауыш кез келген сөз табынан жасалғанмен, бәрібір бастауыштың алуан түрлі қасиетін айқындайтын басты тұлға. Баяндауыш – қандай сөз табынан болмасын бәрібір сөйлемді тиянақтау жағынан, оны сөйлем дәрежесіне жеткізу жағынан қандай тұлғада, қай орында кеуіне қарамастан басты тұлға. Дегенмен сөйлемдегі тиянақтау жағынан баяндауыш мүше басқа сөйлем мүшелерінен жеке дараланады. Т.Сайрамбаев көрсеткен қасиеттері:

1. Баяндауыштың бастауышқа бағынышты сөйлем мүшесі екендігі

2. Баяндауыштың сөйлемдегі ойды тиянақтайтындығы

3. Баяндауыш бастауыштыңт әр түрлі қасиетін көрсететіндігі

4. Баяндауыштың бастауышпен жақ, көпше, жекеше түрде үйлесуі;

5. Пердикативтілікті білдіру;

6. Олардың екі құрмада болатындығы;

7. Сөйлемнің бас мүшесі екендігі

Шынында да барлық тілде де тиянақты ойды аяқтап, бастауыштың іс-әрекетін, ісін білдіретін мүшені предикат-баяндауыш дейді.

Зерттелуі: С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М. Балақаев, Қ. Шаукенов

Баяндауыш құрамына қарай дара және күрделі болып келді.

Дара баяндауыштар бір ғана сөзден болады. Бәрі қонақтан өте көңілді оралды.

Күрделі баяндауыштар екі сөздің бірігунен, қосарлануынан, тіркесуінен -қалды.

Жасалуына қарай етістікті, есімді, құрама баяндауыштар деп бөлінеді.

Етістікті баяндауыш – тілімізде ежелден қалыптасқан сөйлем мүшесі. Құнанбай естімеген сияқты ешбір белгі бермейді.

Есім баяндауыштар деп , әдетте, есім сөздерден жасалған баяндауыштарды айтамыз. Яғни есім баяндауыштар зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу, модаль сөздерден жасалады. Гүл өссе, жердің көркі, Қыз өссе елдің көркі.

Құрама баяндауыш. Бұл баяндауыштың құрама деген атының өзіне мұнда әрі есімнің де,етістің де элементінің қатысатындығы негізге алынған. С.Аманжолов аралас деп атаған. Ол кезде Ботагөз оңды-солын танымаған, жас қыз еді.