1.Фонетиканың зерттеу нысаны, салалары. Тіл дыбыстарын зерттеудің негізгі аспектілері

Тіл білімінің бір саласы болып табылан фонетика (гре. Phone-дыбыс) тілдің дыбыстық жүйесін зерттейді.

Зерттеу нысаны: тіл дыбыстарының пайда болуы, олардың жасалуы, тілдің дыбыстық құрамы мен өзіндік ерекшеліктері, үндестік заңы, дыбыстардың тіркесі ерекшеліктері, сөз ішіндегі дыбыстардың үндесуі және бір-біріне әсер етуі,буын,екпін, т.б

Салалары: Сипаттамалы фонетика, тарихи фон, салыстыриалы ф, салғыстырмалы ф,

Тіл дыб.зерттеудің негізгі 3 аспектісі бар: анатомиялық –физиологиялык(биолог.қ) аспект, акустикалық(физикалық) аспект, лингвистикалық(функционалдық) аспект.

2. Дауыссыз дыбыстар: белгілері, жүйесі.

Айтылу кезінде ауаның еркін шықпай, кедергіге ұшырап шығуынан жасалған дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейміз.

Дауыссыздардың басты ерекшеліктері: - дауыссыздардың жасалатын орны – ауыз және көмей қуыстары; - дауыссыз қатаңдарда мүлде үн болмаса, ұяңдарда – үннің қатысы жартылай болады да, ал үнділерде - бәсең үн болады; - дауыссыз қатаң және ұяңдардың ішкі сапасы – таза салдырдан тұрады деуге болады ал, үнділерде сөйлеу мүшелерінің (тіл, ерін, жақ) бір-біріне жуықтауы, түрленуі, көлемін өзгертуі көмей арқылы келген ауаға пәлендей кедергі бола алмайды; - дауыссыз қатаң және ұяңдарды - көтеруге, созуға, әуенін өзгертуге мүлде болмаса, ал үнділерді керісінше – көтеруге, созуға, әуенін өзгертуге болады; - дауыссыздардың үн сапасында - жаңғырық болмайды; - дауыссыздар сөз ішінде жалқы тұрып буын құрай алмайды.

Дауыссыз дыбыстардың жіктелуі Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар дауыс қатысына және жасалуына қарай өзара бірнеше топтарға бөлініп, жүйеленеді. Олар: Үн мен салдырдың қатысына қарай: қатаң: п,ф,к,қ,т,ш,с,х,һ,ц,ч.

Ұяң:б,в,г,ғ,д,ж,з.

Үнді: р,л,и,у,м,н,ң

Айтылу жолына қарай: Шұғыл: б,п,т,д,к,г,қ,ц,ч,м,н,ң.

Ызың:ф,в,с,ш,ж,з,х,һ,ғ,л,й,у.

Діріл:р. Жасалу немесе айтылу орнына қарай: Ерін: п,б,ф,в,м,у.

Тіл: т,д,с,з,ш,ж,ц,ч,к,г,ғ,г,қ,х,ң,л,р,й.

Көмей:һ.

3.Дауысты дыбыс: ерекшелігі,жүйесі.

Негізгі ерекшелігі: Дауысты дыбыстарды айтқанда ауа кедергісіз, еркін шығады.

дауысты дыбыстар буын құрайды, дауыстыларды айтқанда дауыс желбезегі толық тербеледі.

Қазргі қазақ тіліндегі Дауысты дыбыстар акустикалық және артикуляциялық ерекшелігіне қарай төмендегідей жіктеледі:

• Тілдің қатысына қарай: жуан: а,о,ұ,ы,у жіңішке: ә,ө,ү,і,е,и,у

• Жақтың қатысына қарай: ашық а,ә,ө,о,е қысаң: ұ,ү,ы,і,и,у

• Еріннің қатысына қарай еріндік: о,ө,ұ,ү,у езулік: а,ә,ы,і,е,и.

4.Еріндік дауыстылар: ерекшелігі, емлесі.

Дауыстылар еріннің қатысына қарай Еріндік және Езулік болып бөлінеді.

Еріндік(лобиал) дауыстылар:о,ө,ұ.ү,у

Еріндік дауыстыларды айтқанда ерін дөңгеленіп, сүйірленеді.

5. Функциялы етістіктер. Көсемше: ерекшелігі қызметі

Функциялы етістіктер: Есімше, көсемше,тұйық етістік

Көсемшелер тұлғалық жақтан да мағыналық жағынан да тиянақсыз болғандықтан, қысқа қайырылып,өзінен кейін тиянақтаушы етістікті қажет етіп тұрады да, кем дегенде екі сыңардан құралып, жаңа ма,ына түзетін күрделі етістіктердің көптеген түрін жасауға негіз болады! Жұрнақтары: а,е,й, ып,іп,п, ғалы, гелі, қалы, келі,

ып,іп,п,- жұрнақтары арқылы жасалатын көсемшелер жіктелгенде бұрынғы өткен шақты біл.еді!

а,е,й, - жұрнақтары арқылы жасалатын көсемшелер ауыспалы осы шақты білдіреді