§ 18. Неологизмдердің аудармасы

Неологизмдер дегеніміз – тілде қоғамның және түсініктердің дамуына байланысты пайда болған жана сөздер жиынтығы. Осы неологизмдердіаудару технологиясы аударма тәжірибесінде өте маңызды мәселе болып табылады. Кейде белгілі бір сөздерді неологизмдер қатарына жатқызу уақыт талабына, қоғамның, ғылымның, техниканың және де әрине тілдің дамуына байланысты болады. Мысалы 100 жыл бұрын неологизмдер деп саналған самолет – ұшақ, летчик – ұшқыш сөздері және 50 жыл бұрын неологизм атанған телеведение – теледидар сөзі қазіргі таңда неологизмдер емес.

Неологизмдердің құрылу тәсілдері:

1. Сөздің құрылуына қажетті суффикстарды, префикстарды қолдану. Мысалы: commodification – ақшаны тауар ретінде қолдану, яғни оны сатуға немесе белгілі бір затқа айырбастау (simplification – сөзіне ұқсас), ive years banking talk has been dominated by three ghastly – ations: globaization6 securitization and commodification. These trends – of a worldlife market, of borrowers shifting from loans to securities6 of money becoming more like a commodity – have indeed been strong. Неологизмдер сонымен қатар –ship, -dom, -ize жұрнақтары көмегімен пайда болады. Мысалы: craftsmanship – исскуство воздействия на массы, showmanship – умение показать товар лицом, bangdom – организованный бандитизм, bogdom – жизненный тупик, itemize – рассматривать по пунктам, institutionalize – узаконивать. Сөздерді бір-біріне қосу арқылы неологизмдер жасауға болады. Мысалы: Laptop (Notebook) – переносный компьютер, know – how – ноу – хау, технология, sit – in – сидячая забастовка, shut – down – закрытие завода, has – been – свое влияние, discman, walkman – плеер.

2. Тілде бар сөздерді қайда қабылдау. Неологизмдердің құрудың бұл тәсілі арқылы танымал сөздерге жаңа мағына беруге болады. Мысалы: egg (жұмыртқа) сөзі қазір авиабомба деп те аударылады, өйткені пішіні жағынан бомба жұмыртқаға қатты ұқсайды; summit сөзі (вершина – жоғарғы шек) мемлекет басшыларының кездесуі деген мағынаға ие. Colour- blind сөзі бұрын түсті ажырата алмайтын адамды (дальтоник) бейнелесе, қазір оның мағынасы адамдарды ұлтына байланысты ажырата алмайтын адамды білдіреді. Shuttle сөзінің бастапқы мағынасы челнок (тігін машинаның бөлігі) болса, shuutle spaceship – көп қолданылатын ғарыштық кеме, shuttle trader - тауар тасу мақсатында шетелге қатынайтын саудагер адам деген мағыналарды білдіреді. Қайта қабылдау тәсілі арқылы компьютерлік технологияда көптеген неологизмдер пайда болды. Мысалы: Web – всемирная паутина – бүкіл әлемдік желі (Интернет), mouse – тышқан, site – сайт (страница в интернете) алғашқы мағынасы вид – түр, browser – браузер (to browse – блуждать етістігінен пайда болған), сервер – to serve – обслуживать етістігінен пайда болды.

3. Басқа тілдерден ену. Орыс немесен қазақ тіліне көптеген сөздер басқа тілдерден еніп неологизмдер қатарына жатқызылады. Мысалы бизнес және қаржы саласында: marketing – маркетинг, dealer – дилер т.б. Ағылшын тіліне де аз болса да, кейбір тілден басқа сөздер еңіп, сөздік қатарын толықтыруда. Мысалы: khozraschot – (a conflation of the Russian phrace khozyaistvenny raschot, meaning ‘self- supporting running’); the notion that industrial and other undertakings should be responsible for their own finances and not depend on the state subsidies. Сонымен қатар орыс тілінен енген perestroika сөзі де ағылшын тілінің сөздік қорында неологизм болып табылады. Tranche (трани) француз тілінен енген сөз несие немесе қарыз дегенді білдіреді.

4. Сөздерді қысқарту (аббревиатура). Кейбір неологизмдер қысқарған сөздер түрінде қолданылады немесе оларды қысқартуға тура келеді. Жалпы қысқарту дегеніміз – сөздерді бастапқы әріптер немесе мағынасы білдіретін әріптер көмегімен белгілеу. Мысалы: PC-personal computer, aka – also known as (известен также как), PR – public relations – nuap, FORTRAIN – formula translation – фортран. Кейбір неологизмдер қысқарту көмегімен жасалғанымен, қысқартуға ұқсамайды. Мысалы: scuba – self-contained underwater breathing apparatus – дыхательный аппарат для плавания под водой, SARS – severe acute respiratory syndrome –CAPC атипичная пневмония, radar – radio detecting and ranging – радар, HI-FI – High Fidelity – хай – фай. Қысқартулар туралы сөз қозғағанда мыналар туралы ұмытпау қажет:

а) дауыссыз дыбыстардың қолданылуы: ctr – centre, fwd – forward, rqs – requirements, jr – junior.

б) бастапқы буындардың қолданылуы: dept – department, nukes – nuclear weapons, libs – liberals.

в) аралас қысқартулар: ATM – automated teller machine – банкомат, E-mail – electronic mail – электрондық пошта. Неологизмдердің құрамындағы бас әріптер кейде қысқартулар болмай өздері белгілі бір мағынаға ие: H – bomb – hydrogen bomb - сутегі бомбасы, T – shirt – T әрпінің формасындағы қысқа женді футболка. Дыбысы және атауы ұқсайтын сандар мен әріптерден де қысқартулар жасалады: 4U – for you, YU? – why you, U1 – you won, 2B – to be, 18 – I ate, R – are etc.

5. Конверсия. Конверсия дегеніміз – сөздің бір бөлігінң екіншісінен пайда болуы, мысалы белгілі бір іс әрекетті білдіретін зат есімнен етістіктің жасалуы. Көбіне мұндай сөздер сөздікте болмайды, олардың аудармасын контекстің мағынасына қарай табуға болады. Мысалы: The gap is to be bridged in the near future – Этот разрыв нужно преодолеть в ближайшем будущем; (bridge – мост). Керісінше етістіктен зат есім жасалуы мүмкін: Spend (n) – an amount (to be) spent – количество потраченных денег.

6. Дыбыстық ұқсастық.. Дыбыстық ұқсастық неологизмдерді құру тәсілі ретінде алдына сөздердің жаңа формасын табу деген мақсат қояды. Мысалы: dellionaire (milli8onaire, billionaire деген сөздерге дыбыстық жағынан ұқсайды) - бай адам дегенді білдіреді.

7. Фразеологизмдер. Кейбір неологизмдер фразеологизмдер, идеомалар немесе тұрақты сөз тіркесімен жасалады. Аудармашы үшін бұл тәсілді ең күрделі деп айтуға болады, өйткені дұрыс аудару үшін аударып жатқан тіл елінің сөздік қорынан жақсы хабардар болу шарт. Мысалы ағылшын тілінде бизнес саласынан айтар болсақ: deptnocrat – үкімет кепілдігімен несие беретін банк қызметкері, dead – cat bounce – биржалық нарықта акция құндарының өсуі, silver wheelchair – комақты ақша соммасы, sucker list – сатып алушылардың тізімі, think tank – жоспарлар мен ұсыныстарды ойлап табатын сарапшылар тобы (мозговой центр банка), windfall – аяқ астынан (неожиданно) келген кіріс.

8. Саяси эуфемизмдер. Эуфемизм – грек тілінен ‘euphemeo’ – «сыпайы сөйлеймін» дегенді білдіреді. Эуфемизмдер барлық тілдерде бар. Мысалы орыс тіліндегі эуфемизмдер: полный – сөзі толстый сөзінің орнына сыпайы түрі ретінде қолданылады, она беременна сөзінің эуфемизмі она в положений, өйткені көрініп тұрғандай соңғы сөз сыпайырақ болып естіледі. Саяси саладағы эуфемизмдер басқаларына қарағанда жанашыл болып табылады және олар ирониямен айтылады, сондықтан олар неологизмдерді құрудың негізгі тәсілдердің бірі ретінде аударма тәжірибесінде зор маңызға ие. Мысалы: voluntarily leisured (unemployed) – жұмыссыз, technologically challenged (unable to deal with technical appliances) – техникалық құралдардан хабарсыз, intellectually disadvantaged (stupid, low IQ [ай –кью – ақыл ой дамуының коэфиценті]) – ақыл деңгейі төмен, ақымақ, developmentally challenged (mentally retarded) – ақыл – ой дамуындағы кемшілікте, Flight attendant (steward, stewardess) – аспансерік (бортпроводник/ ө ница), international students (foreign students) – шетел студенттері, Native Americans (Blacks, Negroes) – афроамерикандықтар, academic dishonesty (cheating in schools) – сабақ кезінде көшіріп алу.

Практикалық тапсырма

1 жаттығу. Келесі сөздер мен сөз тіркес аудармаларына талдау жасаңыздар

1. brain drain – утечка мускулов – бұлшық еттің ағып кетуі

2. brown-bagger (амер.разг.) – человек, который берет с собой на работу еду с целью экономии или из за соблюдении диеты – үнемдеу мақсатымен немесе диета сақтайтындығынан жұмыс орнына тамақ әкелетін адам

3. disadvantaged – жарлы, кедей

4. doublespeak – жалған уәделер

5. double standard – бағаның екі түрі критерийлері

6. educational package – міндетті оқу бағдарламасы

7. gogglebox (брит.разг) – теледидар «қорап»

8. job-hopper – «ұшқалақ» жұмыс орнын жиі ауыстыратын адам

9. rap session (амер.жарг.) – белгілі бір тақырып аясындағы талқылау

10. shock wave – белгілі бір оқиға себепші болған потрясение, шок, возмущение

11. spahetti western (амер.жарг.) – ковбойский фильм сделанный итальянцами

12. sweet heart contract – келісім шарт, мәміле заключенные в результате подкупа в ущерб своей компании

13. takeover – мемлекеттік төңкеріліс, заң күштерінің ауысуы.

2-жаттығу. Төмендегі неологизмдердің баламаларын табыңыз.

Antiflash, aqualung, to deglamorize, fall-out, hold-up, braintrust, in-crowd, in-depth, midi-skirt, mini-car, mini-cruize, to garage (a car), to orbit (the moon), play-in, paper back (book), to re-equip, to re-house, self-service, quiz-master, love-in, teach-in, stay-in, to service (a car), ringmanship, gimmick, brain tank, think tank, fact sheet, low profile, runaways, to jackboot, marginal man, nine-to-fiver, overexposed, sci-fi, upmanship, wheelhorse, work-in, kiss-in, buttinsky, baddie, paytriotism, foodoholic.

3-жаттығу. Төмендегі сөйлемдерді, құрамында қандай сөздер неологизм бола алатындарын анықтай отырып, қазақ тіліне аударыңыз.

1. Another deterrent to independent action is money, and the average Congressman chosses the line of least resistance.

2. Half the “bag ladies” and 37 per cent of homeless men are mentally ill.

3. Last year, there were nearly 800.000 recorded instances of “autocrime” ... in England and Wales, the Home Office reports.

4. The buzzword among the blue-sky researches of Japan now is bioholonics.

5. The irony of development is that to the extent that it succeeds, the world situation worsens and the dangers of ecocide are increased.

6. There was a dramatic confromntation between one of the dismissed lectures and the Director.

7. Two weeks ago, any hope of reconciliation between the two sides was finally fractured when the guerrillas skyjacked three jet airlines and held as hostages 430 crewmen and passengers.

8. The Kampuchean authoritues have supplied the returnees with food, clothing and other essentials.

9. However, the president’s drive toward “deregulation” goes in exactly the opposite direction, proposing to ease restrictions an coal dust and air pollution in general.

10. Natural gas decontrol will have an explosive effect on inflation, while, at the same time, it will rob the economy of billions of dollars of productive capital needed to create jobs.

11. He proposed as a preliminary step in the direction of total disarnament immediate disengagement in Europe.

12. He has the command of language and certainly the understanding. But he lacks the wish of the true political animal to act for effect.

13. Armed skinheads, chanting “Sieg Heil”, mounted “a revenge raid” on black people in a London suburb, on Old Bailey jury was told yesterday. Between 30 and 100 white youth, some with their heads shorn almost bald attacked about 100 to 150 black people in a cinema queue in Woolwich.

14. The renewed concern about the brain drain acknowledges the geberal industrial malaise of which the brain drain is only a symptom; as such, it is useful but nothing very new.

15. The biggest teach-in for London Telephone region engineers is to be launched early next year.

16. It is as though the aged were an alien race to which the young will never belong. Indeed, there is a distinct discrimination against the old that has been called ageism.

17. ... “When you see the vast majority of your twenty million Negro brothers smothered in air-tight cage of poverty in the midst of an affluent society... then you will understand why we find it difficult to wait.” (Martin Luther King)

18. Speculators... have just began to appear on the Concourse (an avenue in the Bronx, New York). “They’ve started to blockbust some buildins here,” said an aide to Representative J.H. Scheuer, who represented the area.