§ 5. Літаратура і мастацтва ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе

Вызначыць, у чым заключаліся дасягненні і цяж-

ВУЧЭБНАЯ

касці ў развіцці беларускай літаратуры і мастацтва

ЗАДАЧА

ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе.

Успомніце

Што такое сацыялістычны рэалізм?

Умовы развіцця беларускай літаратуры. Вялікая Ай-чынная вайна забрала жыцці многіх пісьменнікаў. У 1945 г. у складзе Саюза савецкіх пісьменнікаў БССР налічвалася ўся-го 47 чалавек. Гэта было значна менш, чым у даваенны час. Пераход да мірнага жыцця спрыяў таму, што ў літаратуру прыйшлі новыя таленты. Ужо ў 1950 г. Саюз пісьменнікаў БССР налічваў у сваіх радах каля 120 чалавек. Сярод іх Іван Мележ, Іван Шамякін, Андрэй Макаёнак, Янка Брыль і інш.

У 1947 г. з’явілася партыйная пастанова, якая закранала пытанні работы Саюза пісьменнікаў, літаратурна-мастацкіх ча-сопісаў, газеты «Літаратура і мастацтва». Ад пісьменнікаў па-трабавалася прытрымлівацца ў сваёй творчай дзейнасці метаду сацыялістычнага рэалізму і прынцыпу партыйнасці. Гэта азна-чала, што пісьменнікі і дзеячы культуры павінны былі кіра-

Удзельнікі 3-га з’езда пісьменнікаў БССР (злева направа на першым плане

Я. Колас, П. Броўка, І. Шамякін). 1954 г.

30

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

М. Лынькоў

www.adu.by

захопнікаў,

К. Чорны

вацца ідэалогіяй камуністычнай партыі, зыходзіць не з патрабаванняў сапраўднай рэчаіснасці, а з прадвызначэнняў партыі. Метад жа сацыялістычнага рэалізму патраба-ваў ад пісьменнікаў адлюстравання ў творах у асноўным сюжэтаў, звязаных з будаўніц-твам сацыялістычнага грамадства. Літара-турныя героі ў такіх творах абавязкова падзя-ляліся на станоўчых і адмоўных, з асуджэн-нем апошніх як носьбітаў аджыўшага, што перашкаджала руху наперад. Непажаданых для ўлады пісьменнікаў падверглі рэпрэсіям. Былі беспадстаўна арыштаваны і асуджаны Уладзімір Дубоўка, Сяргей Грахоўскі і інш.

Беларуская літаратура пасляваенных гадоў была прысве-чана пераважна мінулай вайне. Асэнсаваннем вайны па яе гарачых слядах стаў раман «Млечны Шлях» Кузьмы Чорнага. У ім — роздум пісьменніка пра лёс народа ў час вайны.

Найбольш поўна ваенныя падзеі выяўлены ў рамане-эпапеі Міхася Лынькова «Векапомныя дні». Адзін з галоўных герояў рамана Канстанцін Заслонаў паўстае і як рэальная асоба, і як легендарны герой.

Увагу чытачоў прыцягнулі творы Івана Шамякіна. За раман «Глыбокая плынь» пісьменнік быў узнагароджаны Дзяржаў-най прэміяй СССР. Гэта першы беларускі «партызанскі» раман, які стаў значнай з’явай у літаратуры свайго часу.

Вызваленню БССР ад нямецка-фашысцкіх у тым ліку падзеям аперацыі «Баграціён», прысвечаны раман Івана Мележа «Мінскі напрамак». У ім паказаны рэальныя гіста-рычныя асобы, у прыватнасці, камандуючы 3-м Беларускім фронтам І. Д. Чарняхоўскі.

п ершае пасляваеннае дзесяцігоддзе

большасці твораў аб вайне ўвага канцэнт-равалася пераважна на гераізме яе ўдзель-нікаў. У іх знайшоў адлюстраванне настрой народа-пераможцы, які насуперак усім

цяжкасцям і стратам дачакаўся вялікага шчасця мірнага жыцця.

31

Скачено с Образовательного портала

гэты час плённа працаваў Якуб Колас. У 1947 г. выйшла яго паэма «Рыбакова хата», за якую ён атрымаў Дзяржаўную прэмію СССР. А ў 1954 г. пісьменнік завяршыў работу над тры-логіяй «На ростанях».

Беларускія пісьменнікі зрабілі першыя спробы адысці ад традыцыйнай для беларускай літаратуры вясковай тэматыкі.

Кулакоўскі сваю аповесць «Гартаванне» прысвяціў паказу будаўніцтва Мінскага трактарнага завода, а М. Паслядовіч свой твор «Цёплае дыханне» — узвядзенню аўтамабільнага завода.

першае пасляваеннае дзесяцігоддзе паспяхова развівала-ся беларуская паэзія. Яна была прасякнута пачуццём гонару народа за здабытую перамогу ў вайне, верай у яго вялікія ства-ральныя магчымасці.

гэтыя гады ў росквіце творчых сіл знаходзіліся такія вядомыя паэты, як Пятрусь Броўка, Максім Танк, Пімен Пан-чанка, Пятро Глебка, Аркадзь Куляшоў.

Увогуле беларуская літаратура першага пасляваенна-га дзесяцігоддзя зрабіла пэўны крок у сваім развіцці. Бе-ларуская проза паступова пазбаўлялася рыторыкі і схема-тычнасці, адкідала бесканфліктнасць, паглыбляла свой гуманістычны змест. Агульным для беларускай літарату-ры пасляваенных гадоў быў пошук больш цесных сувязей з рэчаіснасцю, вялікая ўвага надавалася праблеме героя су-часнасці. Але не ўсё атрымлівалася належным чынам. Да-

Гістарычны партрэт

А. А. Куляшоў (1914—1978). Аркадзь Аляксанд-равіч Куляшоў — беларускі паэт, грамадскі дзеяч. Народны паэт Беларусі. Друкавацца пачаў з 1926 г. Яго даваенныя творы — гэта глыбокі роздум пра лёс маладога пакалення, якое ўвайшло ў жыццё ў 1930-я гг. Барацьбе супраць нямецка-фашысцкіх акупантаў прысвечана яго паэма «Сцяг брыгады», што выйшла ў 1943 г. і за якую аўтар атрымаў Дзяржаўную прэмію СССР. Такой жа ўзнагароды ён удастоены за паэму «Новае рэчышча», прысве-

чаную мірнай працы першых пасляваенных гадоў. Барацьба працоўных Заходняй Беларусі адлюстравана ў паэме «Грозная пушча». З’яўляецца сааўтарам сцэнарыя фільма «Першыя выпрабаванні» паводле трылогіі Я. Коласа «На ростанях».

32

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

волі часта галоўны герой твора ператвараўся ў рупар ідэй,

прыдатак да прыгладжаных і прыхарошаных абставін. Аднак уплыў літаратуры на жыццё быў несумненным.

Тэатральнае, музычнае і выяўленчае мастацтва. Адра-зу пасля вызвалення Беларусі ад акупантаў пачалося аднаў-ленне тэатра, развіццё беларускай драматургіі. На радзіму вярнуліся тэатры, якія знаходзіліся ў эвакуацыі. Распачалі сваю дзейнасць тэатральныя калектывы, што спынілі працу

сувязі з вайной. Ужо ў сезоне 1944/45 г. у Беларусі працавала 12 тэатраў. Пры тэатрах імя Я. Купалы і імя Я. Коласа былі створаны студыі для падрыхтоўкі акцёраў.

Рэпертуар тэатраў у гэты час складалі лепшыя спектаклі мінулых гадоў, у тым ліку і спектаклі ваеннага часу. У 1945 г.

Купалаўскім тэатры была пастаўлена п’еса А. Кучара «Залож-нікі» пра партызана Бацьку Міная. У наступныя гады ставіліся п’есы «Канстанцін Заслонаў» А. Маўзона, «Брэсцкая крэпасць» К. Губарэвіча і інш. Значнае месца ў рэпертуары беларускіх тэатраў займала руская і замежная класіка. У тэатры імя Янкі Купалы ішлі п’есы «Рамэо і Джульета» У. Шэкспіра, «Вішнёвы сад» і «Чайка» А. Чэхава. Тут працавалі артысты, якія пра-славілі беларускі тэатр: Глеб Глебаў, Лідзія Ржэцкая, Барыс Платонаў, Стэфанія Станюта. У 1951 г. Беларускі тэатр імя Я. Коласа ў Віцебску аднавіў пастаноўку драмы Я. Купалы «Раскіданае гняздо».

Буйной мастацкай з’явай стала сатырычная камедыя Андрэя Ма-каёнка «Выбачайце, калі ласка!». У ёй выкрываліся недахопы тагачасна-га сельскага жыцця. Вяршыняй твор-часці Кандрата Крапівы гэтага перы-яду лічыцца п’еса «Мілы чалавек». Пасляваеннаму жыццю вёскі была таксама прысвечана яго камедыя «Пя-

ю ць жаваранкі».

Памятная ма-

У 1944 г. адкрыў сезон Дзяржаў-

нета Рэспублікі

ны тэатр оперы і балета БССР. Гледа-

Беларусь у гонар

чы ўбачылі оперу Яўгена Цікоцкага

100-годдзя

«Алеся», якая ў новай рэдакцыі ста-

з дня нараджэн-

ла называцца «Дзяўчына з Палесся».

ня Г. Глебава

33

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

У 1940—1950-я гг. ставіліся оперы «Надзея Дурава» Анатоля Багатыро-ва, прысвечаная гераіні вайны 1812 г., «Кастусь Каліноўскі» Дзмітрыя Лука-са і інш.

Аднаўлялася музычнае жыццё ў рэс-публіцы. З эвакуацыі вярнуўся Бела-рускі ансамбль песні і танца, які быў пераўтвораны ў Дзяржаўную харавую капэлу БССР на чале з Рыгорам Шыр-май. Дзейнічаў Дзяржаўны народны аркестр БССР пад кіраўніцтвам Іосіфа

Жыновіча. У 1952 г. быў створаны ^{К. Крапіва} новы музычны калектыў — Дзяржаў-

ны акадэмічны народны хор БССР на чале з Генадзем Цітовічам. Творчая дзейнасць беларускіх кам-пазітараў характарызавалася непарыўнай сувяззю з народным мастацтвам, асаблівай увагай да тэмы Вялікай Айчыннай вай-ны, услаўленнем працоўнага энтузіязму народа, яго адданасці камуністычным ідэалам.

Тэма вайны цікавіла ў гэтыя гады і мастакоў Беларусі. Ся-род найбольш значных прац — карціны «Палонных вядуць» А. Шыбнёва, «Канстанцін Заслонаў» У. Хрусталёва і інш. Мастак Яўген Зайцаў стварыў глыбока эмацыянальнае палат-но «Абарона Брэсцкай крэпасці ў 1941 годзе». Адлюстраван-нем гераічнага духу савецкага народа ў гады вайны з’явілася карціна «За родную Беларусь» Уладзіміра Сухаверхава. Мо-манту сустрэчы насельніцтвам Мінска воінаў Савецкай Арміі прысвечана палатно Валянціна Волкава «Мінск. 3 ліпеня 1944 года».

Шэраг буйных работ у гэтыя гады стварылі беларускія скуль-птары. Заір Азгур прысвяціў свае работы прадстаўнікам культу-ры Беларусі Ф. Скарыне, А. Пашкевіч (Цётцы), Якубу Коласу, К. Крапіве, народнаму герою славутаму дзеду Талашу.

Вызначым асноўнае ў змесце параграфа. Нягледзячы на вялікія чалавечыя і матэрыяльныя страты, якія прычыні-ла вайна, у БССР ажыццяўлялася культурнае будаўніцтва, ствараліся цікавыя літаратурныя і мастацкія творы. Хуткае аднаўленне і развіццё пасля вайны ў Беларусі тэатральнага, му-

34

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

зычнага і выяўленчага мастацтва з’явілася вынікам захавання беларускім народам сваёй высокай духоўнасці. У галіне літара-туры і мастацтва працягвалі дзейнічаць прынцып партыйнасці і метад сацыялістычнага рэалізму.

Паняцці і тэрміны, якія трэба засвоіць: прынцып партый-насці.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

Назавіце прозвішчы пісьменнікаў і назвы іх твораў, прысвеча-ных тэме Вялікай Айчыннай вайны.

Падрыхтуйце паведамленне пра творчасць А. Куляшова.

Раскажыце аб творчасці вядучых мастакоў БССР у першае пасляваеннае дзесяцігоддзе.

Раскрыйце сюжэт аднаго з твораў літаратуры або мастацтва, з якім вы пазнаёміліся.

Якой была тэматыка тэатральных пастановак? Пералічыце прозвішчы вядомых беларускіх артыстаў тэатра.

Чаму, на вашу думку, тэма Вялікай Айчыннай вайны стала вя-дучай у беларускай літаратуры?

У чым заключаліся асноўныя прынцыпы дзяржаўнай палітыкі ў галіне літаратуры і мастацтва?

Скачено с Образовательного портала www.adu.by