§ 12. Перабудова ў грамадска-палітычным жыцці другой паловы 1980-х гг.

і асаблівасці яе правядзення ў БССР

ВУЧЭБНАЯ

Вызначыць, у чым заключалася перабудова ў грамад-

ска-палітычным жыцці БССР у другой палове 1980-х гг.

ЗАДАЧА

Успомніце

Што такое дэмакратызацыя?

Дэмакратызацыя грамадска-палітычнага жыцця.

У 1985 г. Генеральным сакратаром ЦК КПСС быў абраны М. С. Гарбачоў. Палітыка, распачатая з 1985 г. часткай

77

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

кіраўніцтва СССР на чале з М. С. Гарбачовым, атрымала назву перабудовы. Яна прывяла да значных перамен ва ўнутрыпалі-тычным і міжнародным жыцці, якія былі звязаны з дэмакра-тызацыяй, спробамі паскарэння працэсаў сацыяльна-экана-мічнага развіцця. У выніку супярэчлівасці і непаслядоўнасці палітыкі перабудовы адбылося абвастрэнне крызісу ва ўсіх сферах жыцця савецкага грамадства.

Перабудова закранула ўсіх і кожнага паасобку. Адным з яе рэальных дасягненняў у грамадска-палітычным жыцці

другой палове 1980-х гг. стала галоснасць — прынцып адкры-тасці інфармацыі пра мінулае і сучаснасць краіны, магчымасць выказваць крытычныя адносіны да ўлады і тагачаснай ідэало-гіі, рэалізоўваць на справе абвешчаныя Канстытуцыяй БССР 1978 г. дэмакратычныя свабоды слова і друку.

Часткай партыйнага кіраўніцтва была ўсвядомлена за-дача карэннай перабудовы грамадскага ладу. Перабудова прадугледжвала пазбаўленне партыйных органаў дзяржаў-ных функцый і забеспячэнне ўсеўладдзя Саветаў народных дэпутатаў. У выбарчую сістэму былі ўнесены адпаведныя змены. Важным крокам на шляху пашырэння ролі народа

вырашэнні дзяржаўных спраў стала прыняцце ў 1988 г. За-кона «Аб народным абмеркаванні важных пытанняў дзяржаў-нага жыцця Беларускай ССР». У 1989 г. адбыліся выбары народных дэпутатаў СССР. Яны ўпершыню праводзіліся на альтэрнатыўнай аснове, гэта значыць на кожнае месца ва ўсесаюзным парламенце прэтэндавалі некалькі кандыдатаў, а канчатковае рашэнне было за выбаршчыкамі. Пры такой выбарчай сістэме кожны кандыдат павінен быў сам удзельні-чаць у выбарчай кампаніі, распрацаваць і прапанаваць сваю праграму.

1990 г. згодна з новым выбарчым законам адбыліся выба-ры народных дэпутатаў у Вярхоўны і мясцовыя Саветы народ-ных дэпутатаў БССР. На 310 месцаў у беларускім парламенце прэтэндавала 1769 кандыдатаў. Аднак ва ўмовах аднапартый-насці большасць месцаў атрымалі прыхільнікі Камуністычнай партыі Беларусі. Разам з тым упершыню ў гісторыі Вярхоўна-га Савета БССР у ім узнікла парламенцкая апазіцыя — група дэпутатаў, чые погляды не супадалі альбо супярэчылі думкам дэпутацкай большасці. У гэтых умовах замест фармальнага

78

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

аднагалоснага зацвярджэння законаў у Вярхоўным Савеце БССР праходзіла іх абмеркаванне.

Грамадскія рухі і паступовы пераход да шматпартый-насці. Ва ўмовах, калі запісаныя ў Канстытуцыі дэмакра-тычныя свабоды атрымалі рэальнае ўвасабленне, побач з іс-нуючымі сталі нараджацца новыя грамадскія аб’яднанні. Утварэнне грамадскіх рухаў і фарміраванне шматпартыйнасці сталі магчымымі толькі ва ўмовах аслаблення кіруючай ролі КПБ. Аднак партыйнае кіраўніцтва ў Беларусі было схільнае да адстойвання аднапартыйнай сістэмы. Кампартыя Беларусі працягвала лічыць сябе кіруючай і накіроўваючай сілай гра-мадства, нягледзячы нават на тое, што ў 1990 г. трэці Нечар-говы з’езд народных дэпутатаў СССР адмяніў шосты артыкул у Канстытуцыі СССР. Галоўным для КПБ у гэтых умовах было не дапусціць утварэння новых палітычных партый. Таму зара-джэнне і фарміраванне шматпартыйнасці ў Беларусі прахо-дзіла вельмі складана і супярэчліва. І ўсё ж працэс утварэння палітычных партый і грамадскіх аб’яднанняў у рэспубліцы працягваўся.

ГІСТАРЫЧНАЯ ДАВЕДКА

Рост грамадскай і палітычнай свядомасці насельніцтва прывёў да ўзнікнення ў 1989 г. грамадска-палітычнага руху Беларускі народны фронт «Адраджэнне» (БНФ). У 1990 г. быў прыняты Закон СССР «Аб грамадскіх аб’яднаннях», які замацаваў права грамадзян на свабоднае аб’яднанне і стварэнне палітычных партый, рухаў. Таму адкрыта супрацьстаяць гэтаму працэсу для КПБ станавілася практычна немагчыма. У 1991 г. адбыў-ся І з’езд Беларускай сялянскай партыі. У праграмнай заяве партыі адзначалася, што яна ёсць палітычная арганізацыя парламенцкага тыпу, створаная з мэтай абароны палітычных і эканамічных інтарэсаў сялянства. У пачатку 1990-х гг. у Бела-русі ўзнікла каля 10 палітычных партый. Сярод іх Беларуская сацыял-дэмакратычная грамада, Аб’яднаная дэмакратычная партыя Беларусі і інш.

Па меры таго як у рэспубліцы складвалася шматпартый-насць, КПБ страчвала манаполію на ўладу. Яе аўтарытэт у грамадстве хутка падаў, і многія радавыя члены партыі

79

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

пачалі выходзіць з яе радоў. Пад уздзеяннем гэтых працэсаў унутры партыі ўзнікла ідэя яе рэфармавання і пераўтварэння ў партыю парламенцкага тыпу. Аднак вышэйшае партыйнае кіраўніцтва курс на дэмакратызацыю партыі звязвала толькі

прыстасаваннем да новых умоў, каб захаваць камуністычную партыю як сілу, якая павінна стаяць над грамадствам.

Апошняй спробай вярнуць краіну ў даперабудовачны час стаў так званы жнівеньскі путч 1991 г. — cпроба дзяржаўна-га перавароту. Ён быў арганізаваны групай вышэйшых пар-тыйных і дзяржаўных кіраўнікоў у Маскве ў той час, калі М. С. Гарбачоў знаходзіўся ў адпачынку ў Крыме. Няўдача путчу паскорыла крах КПСС і КПБ. У сувязі з гэтымі падзеямі 25 жніўня 1991 г. Вярхоўны Савет БССР, большасць якога складалі камуністы, прыняў Пастанову «Аб часовым пры-пыненні дзейнасці КПСС — КПБ на тэрыторыі Беларусі». Гэтая пастанова дзейнічала да 1993 г. КПБ была забаронена і заканадаўча адхілена ад улады, якая ў поўным аб’ёме перай-шла да Вярхоўнага Савета.

Фарміраванне шматпартыйнасці з’явілася буйным крокам на шляху да ўсталявання дэмакратыі ў рэспубліцы. Аднак большасць створаных партый заставаліся невялікімі па сваёй колькасці. Практычна яны ўяўлялі сабой аб’яднанні вузкага кола аднадумцаў, якія не мелі шырокай падтрымкі. Адной

прычын гэтага з’яўлялася непадрыхтаванасць грамадскай свядомасці да ўвядзення шматпартыйнасці.

Перабудова спрыяла актывізацыі дзейнасці прафсаюзаў, перш за ўсё ў абароне інтарэсаў шырокіх мас насельніцтва, а таксама ў фарміраванні дэмакратычнага грамадства. Былі ўведзены новыя прынцыпы аб’яднання прафесійных саюзаў. У 1990 г. была створана Федэрацыя прафсаюзаў Беларусі (ФПБ), якая аб’яднала асноўную частку членаў прафесійных саюзаў Беларусі. Яшчэ адным аб’яднаннем прафсаюзаў стаў Бе-ларускі кангрэс дэмакратычных прафсаюзаў, удзельнікі якога склалі нязначную колькасць членаў прафсаюзаў.

Са стратай камуністычнай партыяй кіруючай ролі ў глы-бокім крызісе апынуўся і яе рэзерв — камсамол. Колькасць членаў камсамола ў 1990 г. скарацілася ўдвая. Незразумелым стала і прызначэнне яго ў грамадстве. Дзейнасць камсамола патрабавала рэфармавання.

80

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

Кірункі дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцця БССР у другой палове 1980-х — пачатку 1990-х гг.

Прыняцце

Правя-

Правя-

Фармі-

Утварэн-

курсу на

дзенне

дзенне

раванне

не

перабудову

палітыкі

выбараў на

шматпар-

парла-

савецкай

галос-

альтэрна-

тыйнасці

менцкай

палітычнай

насці

тыўнай

апазіцыі

сістэмы

аснове

Вызначым асноўнае ў змесце параграфа. Найважней-шымі зменамі ў грамадска-палітычным жыцці БССР у час пе-рабудовы сталі галоснасць, магчымасць рэалізоўваць на справе дэмакратычныя свабоды слова і друку, страта КПБ манаполіі на ўладу і стварэнне шматпартыйнасці, правядзенне выбараў народных дэпутатаў на альтэрнатыўнай аснове і ўзнікненне парламенцкай апазіцыі ў Вярхоўным Савеце БССР, пазбаўлен-не партыйных органаў дзяржаўных функцый і забеспячэнне ўсеўладдзя Саветаў народных дэпутатаў.

Паняцці і тэрміны, якія трэба засвоіць: перабудова, га-лоснасць, выбары на альтэрнатыўнай аснове, парламенцкая апазіцыя.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

Пералічыце асноўныя рысы грамадска-палітычнага жыцця

БССР на мяжы 1980—1990-х гг.

Як вы разумееце выраз «манаполія на ўладу»?

Чым выбары на альтэрнатыўнай аснове адрозніваюцца ад безальтэрнатыўных?

Раскажыце, як ажыццяўляўся пераход да шматпартыйнасці

Беларусі.

Вызначце, чаму камуністычная партыя страціла ўладныя паў-намоцтвы.

Складзіце параўнальную табліцу «Асноўныя рысы грамадска-палітычнага жыцця ў БССР»:

81

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

Другая палова

Другая палова

Прыкметы

1960-х —

1980-х —

для параўнання

першая палова

пачатак

1980-х гг.

1990-х гг.

Парадак выбараў у органы

дзяржаўнай улады

Роля палітычных

партый

Аб чым сведчыла скасаванне шостага артыкула Канстытуцыі БССР 1978 г.?

Раскрыйце прычынна-выніковую сувязь паміж наступнымі з’явамі: увядзенне галоснасці → умацаванне дэмакратызацыі.