10. Грамадска-палітычнае становішча рэспублікі ў другой палове 1960-х —

першай палове 1980-х гг.

Вызначыць характэрныя рысы грамадска-палітычна-

ВУЧЭБНАЯ _ЗАДАЧА га жыцця ў БССР у другой палове 1960-х — першай

палове 1980-х гг.

Успомніце

У чым заключалася дэсталінізацыя беларускага грамад-ства?

Павышэнне ролі Камуністычнай партыі Беларусі ў кі-раўніцтве краінай. У 1964 г. М. С. Хрушчоў быў вызвалены ад пасады Першага сакратара ЦК КПСС. Курс рэформаў, якія ён праводзіў, хаця і змяніў унутрыпалітычны клімат у Савец-кай краіне, аднак да карэнных пераўтварэнняў не прывёў. Захавалася кіруючая роля камуністычнай партыі. У экано-міцы па-ранейшаму панавалі дзяржаўная і калгасная формы ўласнасці. У выбарчай сістэме працягвала існаваць практыка выбараў дэпутатаў, чые кандыдатуры, як правіла, узгадняліся з партыйнымі кіраўнікамі.

Рэформы савецкай грамадска-палітычнай сістэмы не вывелі краіну на прынцыпова новы шлях развіцця. Праблема пошуку аптымальных кірункаў развіцця заставалася надзённай. Тым не менш новае кіраўніцтва СССР на чале з Л. І. Брэжневым прызнала для сябе за лепшае не ўзрушваць краіну новымі рэформамі, а абапірацца пераважна на вопыт выкарыстання адміністрацыйна-камандных метадаў кіраўніцтва.

У грамадска-палітычным жыцці такі курс азначаў перш за ўсё далейшае ўмацаванне ролі камуністычнай партыі ва ўсіх сферах жыцця грамадства. Такое становішча было афіцыйна замацавана ў прынятай у 1977 г. Канстытуцыі СССР, якая атрымала неафіцыйную назву «Канстытуцыя развітога сацы-ялізму».

Камуністычная партыя Беларусі, згодна з шостым арты-кулам Канстытуцыі БССР 1978 г., абвяшчалася кіруючай і накіроўваючай сілай у грамадстве, ядром палітычнай сістэмы.

60

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

ГІСТАРЫЧНАЯ ДАВЕДКА

Праграма КПСС, прынятая ў 1961 г., ставіла за мэту пабудову ўжо ў пачатку 1980-х гг. камунізму. Камунізм разглядаўся як найвышэйшая ступень развіцця грамадства, што прыходзіць на змену капіталізму і для якой характэрныя грамадская ўласнасць, роўнасць людзей, сацыяльная справядлівасць, народаўладдзе, гуманізм. Аднак такія меркаванні аказалі-ся беспадстаўнымі. Таму ў другой палове 1960-х гг. была распрацавана канцэпцыя «развітога сацыялізму». У 1971 г. XXIV з’езд КПСС адзначыў, што ў СССР пабудавана развітое сацыялістычнае грамадства.

У Канстытуцыі СССР 1977 г. было дадзена вызначэнне па-няцця «развіты сацыялізм». Ён разглядаўся як найвышэйшае дасягненне сацыяльнага прагрэсу. Была таксама зроблена выснова аб тым, што ў СССР узнікла новая гістарычная су-польнасць — савецкі народ. Сюды ўключалася і ўсё насель-ніцтва БССР. Узнікненне супольнасці стала вынікам развіцця нацый і нацыянальных адносін у Савецкім Саюзе. Пры гэтым агульнасаюзныя інтарэсы набывалі перавагу над нацыяналь-нымі, фарміраваліся такія агульныя прыкметы савецкага народа, як савецкі патрыятызм і агульная камуністычная ідэалогія.

Нават у Канстытуцыі СССР 1936 г. — «Канстытуцыі перамог-шага сацыялізму» (як і ў Канстытуцыі БССР 1937 г.) — такога запісу не было.

Адзяржаўленне камуністычнай партыі суправаджалася яе хуткім колькасным ростам. У 1970-я гг. практычна не заста-валася прадпрыемстваў, устаноў, калгасаў і саўгасаў, у якіх не было б партыйных арганізацый. У 1964 г. камуністаў у БССР налічвалася 266 тыс., а ў 1986 г. — 670 тыс.

Лічылася, што ў партыі дзейнічае прынцып калектыўнага кіраўніцтва. На справе ж на ўсіх ступенях партапарату вылу-чаліся першыя асобы. Ва ўмовах цэнтралізаванага кіраўніцтва як у партыі, так і ў краіне ад гэтых першых асоб у значнай ступені залежала прыняцце адпаведных рашэнняў. Першым сакратаром ЦК КПБ у 1965—1980 гг., а значыць, фактычна кіраўніком рэспублікі быў П. М. Машэраў.

61

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

Гістарычны партрэт

П. М. Машэраў (1918—1980). Пётр Міронавіч Машэраў — партыйны і дзяржаўны дзеяч Беларусі. Нарадзіўся ў вёсцы Шыркі Сенненскага павета (цяпер Сенненскі раён Віцебскай вобласці). Адзін

арганізатараў і кіраўнікоў патрыятычнага падпол-ля і партызанскага руху ў Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Герой Савецкага Саюза, Герой Сацыялістычнай Працы. Прайшоў жыццёвы шлях ад настаўніка сярэдняй школы да кіраўніка партый-най арганізацыі ў БССР. На гэтай пасадзе працаваў

1965 г. да трагічнай смерці ў выніку аўтамабільнай

катастрофы ў 1980 г. Карыстаўся вялікай павагай сярод насельніцтва за прастату ў абыходжанні, даступнасць, дэмакратычнасць. У перыяд яго дзейнасці БССР дасягнула значных поспехаў у стварэнні індустрыяльнага патэнцыялу, стала адной з высокаразвітых рэспублік СССР.

У асабістых размовах П. М. Машэраў нярэдка выказваў не-задаволенасць тым становішчам, якое складвалася ў кіраўніц-тве дзяржавай. Аднак у тагачасных умовах, калі існавала цэн-тралізаваная сістэма кіравання краінай, ён быў абмежаваны ў сваіх дзеяннях.

Удзел насельніцтва БССР у грамадскім жыцці краіны.

Грамадская актыўнасць насельніцтва БССР у другой палове 1960-х — першай палове 1980-х гг. была дастаткова высокай. Тлумачылася гэта тым, што ў гады «адлігі» людзі атрымалі веру ў магчымасць устанаўлення сапраўднага народаўладдзя

аднаўлення справядлівасці. Немалаважнае значэнне мела

дзейнасць партыйных і ўрадавых кіраўнікоў. У жыхароў Беларусі існавала і існуе дагэтуль пачуццё павагі да кіраўніка

П. М. Машэраў з жыхарамі г. Мінска ў Дзень Перамогі. 1974 г.

62

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

Мітынг, прысвечаны 100-годдзю з дня нараджэння У. І. Леніна. Мінск. 1970 г.

рэспублікі П. М. Машэрава. Гэта таксама спрыяла росту гра-мадскай актыўнасці.

Асноўнай формай грамадскага жыцця з’яўляўся ўдзел у выбарах і рабоце Саветаў народных дэпутатаў, партыйных, прафсаюзных, камсамольскіх і іншых грамадскіх арганізацый. Жыхары БССР удзельнічалі ў масавых сходах, мітынгах, гран-дыёзных вулічных шэсцях, прысвечаных святкаванню дзён Кастрычніцкай рэвалюцыі і Першага мая, Перамогі і вызвален-ня БССР ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. З вялікай урачыс-тасцю адзначаліся ленінскія дні, знамянальныя даты ў гісторыі КПСС, выбары Саветаў народных дэпутатаў, прыняцце новай Канстытуцыі СССР 1977 г. і Канстытуцыі БССР 1978 г.

У адпаведнасці з новай Канстытуцыяй узрастала роля грамадскіх арганізацый. Колькасць іх удзельнікаў значна павялічылася. Так, напрыклад, камсамол Беларусі ў 1972 г. аб’ядноўваў у сваіх радах больш за 1 млн маладых людзей. Гэта адпавядала ідэалогіі «развітога сацыялізму», якая азначала адмаўленне ад планаў будаўніцтва камунізму да 1980-х гг. і тэзіса аб адміранні дзяржавы. Паколькі напрамак руху да камунізму захоўваўся, то і павышэнне ролі грамадскіх аргані-зацый павінна было адпавядаць пашырэнню ўдзелу грамадства ў кіраўніцтве БССР.

63

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

ПУНКТ ГЛЕДЖАННЯ

Грамадска-палітычнае жыццё ў БССР у другой палове 1960-х — першай палове 1980-х гг. — з’ява складаная і пакуль

што недастаткова вывучаная. Яе складанасць абумоўлена тым, што ўзмацненне ролі Камуністычнай партыі Беларусі адбывалася ва ўмовах дастаткова стабільнага эканамічнага развіцця, калі яшчэ не праявіліся крызісныя з’явы. На гэтай аснове адбывалася павышэнне жыццёвага ўзроўню насельніцтва, што служыла

спрыяльнай базай для фарміравання станоўчых адносін да палітыкі партыі, да ўдзелу ў грамадска-палітычным жыцці.

Большасць беларускага насельніцтва ўспрыняла ўвод савец-кіх войскаў у Афганістан у 1979 г. як выкананне інтэрнацыя-нальнага доўгу. Ён тлумачыўся неабходнасцю дапамогі паў-днёваму суседу СССР у яго барацьбе за самастойнае развіццё. На самай справе гэта была падтрымка савецкім кіраўніцтвам палітычнага рэжыму ў Афганістане. У далейшым увод войскаў у Афганістан быў прызнаны палітычнай памылкай, умяшан-нем ва ўнутраныя справы іншай дзяржавы (**).

Вызначым асноўнае ў змесце параграфа. Перыяд другой паловы 1960-х — першай паловы 1980-х гг. характарызаваўся, з аднаго боку, дастаткова актыўным і свядомым удзелам на-сельніцтва БССР у грамадскім жыцці, а з другога боку — кант-ролем Камуністычнай партыі Беларусі за жыццём усяго грамад-ства. Пры існаванні манаполіі адной партыі на ўладу немаг-

Храм-помнік загінуўшым у войнах. «Востраў мужнасці і смутку» ў Мінску

64

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

чыма было рэфармаваць савецкую палітычную сістэму, чаго патрабавала дэмакратызацыя грамадства. Ва ўмовах адсутнасці дэмакратычных пераўтварэнняў выспяванне крызісу ў краіне было непазбежным. У гэтым заключаецца бадай што галоўны гістарычны ўрок вывучаемага перыяду.

Паняцці і тэрміны, якія трэба засвоіць: «развіты сацыя-лізм», камунізм.

ДАДАТКОВЫ МАТЭРЫЯЛ

** У складзе абмежаванага кантынгенту савецкіх вой-скаў у Афганістане служыла каля 30 тыс. беларусаў. Горам

болем адгукнулася ў сэрцах беларускіх маці, жонак і сясцёр гібель іх родных, якія выконвалі інтэрнацыянальны доўг у Афганістане. Загінула 725 чалавек, прапала без вестак 13, вярнуліся дахаты інвалідамі 850, атрымалі цяжкія раненні каля 2 тысяч. Сярод загінуўшых у гэтай вайне — магіляў-чанін радавы Андрэй Мельнікаў. Ён не дажыў да свайго 20-годдзя, падарваўшы сябе гранатай разам з душманамі. Яму пасмяротна прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Напамінам аб гэтай вайне стала адкрыццё ў 1996 г. у Мін-ску побач з праспектам Пераможцаў на рацэ Свіслач помні-ка воінам-афганцам. Ён узведзены на «востраве мужнасці

смутку», куды сёння ідуць маладыя, каб ушанаваць памяць аб сваіх суайчынніках, якія загінулі за межамі Радзімы.

Растлумачце свае адносіны да ўводу савецкіх войскаў у Афганістан з пункту гледжання грамадзяніна Рэспублікі Беларусь.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

Калі ў БССР была прынята «Канстытуцыя развітога сацыя-лізму»? Растлумачце, што абазначала гэта назва.

Пералічыце асноўныя святы, якія адзначаліся ў 1970—1980-я гг., і параўнайце іх з сучаснымі дзяржаўнымі святамі ў нашай рэспубліцы.

Папрацуйце па метадзе ключавога слова са зместам абзаца, які пачынаецца словамі «У грамадска-палітычным жыцці такі курс азначаў…», і наступнага абзаца.

65

Скачено с Образовательного портала www.adu.by

Складзіце параўнальную табліцу «Асноўныя рысы грамадска-палітычнага жыцця ў БССР»:

Другая палова

Другая палова

Прыкметы

1950-х —

1960-х —

для параўнання

першая палова

першая палова

1960-х гг.

1980-х гг.

Формы ўдзелу насельніцтва

БССР у грамадскім жыцці

краіны

Роля камуністычнай партыі

ў жыцці грамадства

Якімі прычынамі тлумачылася грамадская актыўнасць насель-ніцтва БССР у 1970-х — першай палове 1980-х гг.? Якія фактары ўплывалі на абмежаванасць грамадска-палітычнага жыцця?

Ахарактарызуйце асобу і дзейнасць П. М. Машэрава. Выка-рыстайце метадычныя парады і спіс рэкамендаванай літара-туры ў канцы вучэбнага дапаможніка.

Аб чым сведчыў актыўны ўдзел жыхароў БССР у выбарах дэ-путатаў Саветаў народных дэпутатаў?