Қазақстандағы байланыс жүйелері

20 ғасырдын басында Қазақстанда 250 почта-телеграф пункті болды. Электр Байланысның техника құралдары мен телевизияны пайдалану 1950—1960 жылдары басталды. Осы кезеңге дейін республикалық байланыс құралдарының негізін бағаналы желілер мен коммутациялық қондырғылар құрады. 1950 жылы Алматыда 800 нөмірлік АТС, 1956—1957 жылдары Алматы, Қарағанды, Өскемен қалаларында тұңғыш телевизия орталықтары салынды. 1960—1975 жылдары қалалардағы АТС-ті автоматтандырудың үлес салмағы 97%-ке жетті. 1966 жылы Қазақстанның батыс және оңтүстік облысы арқылы өткен Мәскеу-Ташкент Байланыс кабелі желісінің құрылысы аяқталды. Бұдан соң Новосибирск—Алматы, Самара—Атырау—Жаңа Өзен кабель магистральдары, 1967 жылы “Орбита” ғарыш қабылдау станциясы іске қосылды, халықаралық телефон байланысын автоматтандыру басталды. 1972 жылы Алматыда Қазақстанды КСРО-ның 120 қаласымен байланыстыратын АРМ-20 халықаралық автоматты телефон станциясы іске қосылды. 20 ғасырдың аяғына қарай Қазақстандағы Байланыс желілері телекоммуникацияның цифрлы жүйелері негізінде өзгертіле бастады. Республикадағы халықаралық телефон байланысы 2 жер үстілік телепорттар арқылы жүзеге асырылады. Республикада халықаралық телефон байланысы 1992 жылы Алматыда және 1995 жылы Ақмолада Жер серігі телеайлақтары арқылы қамтамасыз етілді. Халықаралық автоматты коммутациялық станциялар С-12 жүйесіндегі цифрлы станциялармен ауыстырылды. Аумағы зор, халқының орналасу тығыздығы әркелкі, кабель желілерін тартуға болмайтын қиын жерлері көп Қазақстанда ғарыштық спутник арқылы байланыс аса тиімді. 20 ғасырдың 90-жылдары Қазақстанда байланыстың телефакс, ұялы радиобайланыс, пейджинг, транкинг, интернет сияқты жаңа түрлері пайда болды. Республиканың 7 облыс орталығында 7000 абонент ұялы байланыс, 12 ірі қаласында 5000 абонент дербес радиошақыру (пейджинг) қызметін пайдаланып келеді. 1996—1997 жылдары пайдалануға берілген Ақмола—Қарағанды талшықты-оптикалық желі Қазақстандағы халықаралық цифрлы Байланыс торабының негізін қалады. 1998 жылы республикадағы халықаралық телефон каналдарының ұзындығы 43 млн 363 мың км-ге жетті. Республика қалаларында жалпы сыйым. 1.856.997 нөмірлік 637 АТС, ауылдық жерлерде жалпы сыйымд. 573945 нөмірлік АТС-тер жұмыс істеді. ^[4]

Қазақстанда қазіргі кезде байланыс құралдарының ең жаңа үлгілері іске қосылуда. Республикамыздың байланыс жүйесінде сандық телефон стансылары, ұялы телефон, арнайы карточка көмегімен байланысқа шығуға мүмкіндік беретін таксофондар, факс және пейджинг, Жердің жасанды серіктері арқылы байланысу елеулі орын ала бастады. 1994 жылдан бері Қазақстан әлемдік интернет жүйесіне тұрақты қосылды.^[3]

Ќалааралыќ телефон станциясы

1 935 жылы Алматыда Киров жјне Сталин (ќазіргі Абылай хан) кґшелерініѕ ќиылысындаєы "Байланыс їйінде" байланыстыѕ телеграф кеѕсесі орналасты. Кеѕсе ќўрамында Ќалааралыќ телефон байланысы ќызметі ўйымдастырылды. Сол кезде ЌТБ-да М-3 тїріндегі їш ќалааралыќ коммутатор болды.

Коммутаторларєа - біреуі Ќаскелеѕнен, екіншісі Талєардан келетін екі болат тізбек кіретін жјне Мјскеу, облыс орталыќтары мен басќа ќалалардыѕ ЌТБ радиотелефон байланысын ќосу їшін радиобюродан радио-табыстау кґпірлері салынды. Ќалалармен сым арќылы телефон байланысы болєан жоќ. 1938 жылєа ќарай Алматы облысыныѕ кґптеген аудандарында болат тізбектер салынды. Естілуін жаќсарту їшін ТПУ жјне СТДУ-35 аппаратурасы ќолданылды. Ауыстырып ќосуды жїргізу їшін ДГТС аппаратурасы пайдаланылды. "Байланыс їйінде" 4 кабина сґйлесу пункті болды. 1939 жылы Ташкентке мыс тізбек жіберілді, тґменгі жиіліктегі арна бойынша Жамбыл, Шымкент, Ташкент ќалаларымен, ал Ташкент арќылы Мјскеумен, Аќтґбемен, Ќызыл-Ордамен ќалааралыќ телефон байланысы жїзеге асырылды. 1943 жылы Ќараєандыєа, Аќмолаєа байланыс желісініѕ мыс тізбегі салынды жјне їш арналы СМТ-34 аппаратурасымен тыєыздалды. Осы магистраль арнасы арќылы кесте бойынша Ќараєанды, Аќмола, Ќостанай, Орал, Кґкшетау жјне Петропавловскімен байланыс ўйымдастырылды.

1943 жылы ЌТБ телеграф ќўрамынан бґлініп шыќты. 1945 жылдыѕ басында ЌТБ штатында 60 адам болды. Алматыныѕ республиканыѕ басќа ќалаларымен байланысы ќатаѕ тїрде кесте бойынша жїзеге асырылды. Байланыстыѕ жўмыс істеу уаќыты 30 минуттан бір саєатќа дейінгі сеанстармен тјулігіне 2-3 саєатќа шектелді.

Ќатерлі соєыс жылдарында ўжым бір шаѕыраќтыѕ адамдарындай еѕбек етті. Ауыл шаруашылыєына, Їлкен Алматы ґзеніндегі СЭС ќўрылысына кґмектесті. АЌТС 19 ќызметкері соєыстыѕ ќиын жылдарындаєы адал еѕбегі їшін "1941-1945 ж.ж. Ўлы Отан соєысындаєы ќажырлы еѕбегі їшін" медалімен марапатталды.

1946 жылы мыс тізбек аспасымен Алматы-Семей-Новосибирск байланыс желісі салынды. 1947 жылы тізбек "С" - "Вестерн электрик" (АЌШ) тїріндегі 3 арналы жїйемен тыєыздалды. Осындай аппаратура Ташкентте де іске ќосылды. "С" аппаратурасын енгізуге байланысты Семей, Ґскемен, Павлодар, Новосибирскімен, Новосибирск арќылы Мјскеумен байланыс ўйымдастырылды. Ал Ташкент арќылы республиканыѕ батыс облыстарымен байланыс ќабылданды. 1947 жылы Алматы ќ. ЌТБ сым арналары арќылы кесте бойынша тјулігіне 5-6 саєат сеансына 1-1,5 саєаттан барлыќ облыс орталыќтарымен байланыс болды. 1953 жылы ЌТБ-да Талдыќорєан, Семей, Ґскемен, Ќараєанды, Жамбылмен тјулік бойы ќалааралыќ сым байланысы болды. Аќмола, Ќостанай, Кґкшетау жјне Петропавлмен - тјулігіне 12 саєат, Аќтґбемен - 6 саєат, Ќызылордамен - тјулігіне 7,5 саєат, Шымкентпен - 19 саєат, Оралмен - 6,5 саєат, Гурьевпен 9 саєат, жјне Мјскеумен - тјулік бойы байланыс болды. Ќараєанды мен Ґскеменде кесте бойынша тјулігіне бірнеше саєат Мјскеумен байланыс болды.

1957 жылы 120 арнаєа арналєан жаѕа коммутатор залы ашылды. Осы жылы Ташкентте байланыстыѕ алєашќы 12 арналы жїйесі пайдалануєа ќабылданды. 1958 жылы Сталин даѕєылы (ќазіргі Абылай хан) мен Жамбыл к. ќиылысында орталыќ сґйлесу пункті салынды.

1957 жыл жартылай автоматтандырылєан жаѕа байланысты енгізудіѕ алєашќы жылы болды. Республикада ескі жабдыќты барынша жаѕа тїріне ауыстыру жґнінде їлкен жўмыстар жїргізіледі. Бір жылдан кейін Ќараєандыда кјбіл жїйесі ќабылданды. Сол жылы К-24 аппаратурасы негізінде Ќазаќстандаєы байланыстыѕ алєашќы радиожиілік желісі Фрунзе (ќазіргі Бішкек) мен Ташкентте пайдаланудан ґткізілді. 1961 жылы 20 арнада 2 жиілікті жартылай автоматты аппаратура іске ќосылды, ал келесі жылы "Алматы-2" темір жол вокзалы ауданында автоматты сґйлесу пункті ўйымдастырылды. 1963 жылы ќалааралыќ телефон станциясы їшін їймерет ќўрылысы жјне жабдыќты ќўрастыру аяќталды.

1969 жылы ќалааралыќ автоматты телефон станциясы їшін їймерет ќўрылысы басталды. Келесі жылы коаксиальды кјбіл арќылы жўмыс істейтін К-1920 кјбіл жїйесі пайдалануєа ќабылданды. Сол жылы еѕ алєаш Ќазаќстанда Мјскеуден байланыстыѕ кјбіл желілері арќылы орталыќ "Правда" газетініѕ беті ќабылданды.

1972 жылы 16000 арнаєа арналєан АРМ-20 автоматтандырылєан ќалааралыќ телефон станциясы пайдалануєа ќабылданды, ал 2 жылдан кейін №2 павильон їймеретінде кјбіл жабдыєын ќўрастыру аяќталды жјне №1 желілік-аппарат цехы ўйымдастырылды. Бўдан басќа Талєарєа К-60 бойынша байланыстыѕ алєашќы кјбіл жїйесі пайдалануєа берілді. 1976 жылы Шымкентпен, содан кейін Ќасќелеѕмен жјне Ўзынаєашпен кјбіл арќылы байланыс ўйымдастырылды. Сол уаќытта байланыс арналарыныѕ саны 1000 жуыќ болатын.

1978 жылдыѕ маусым айында Целиноград (ќазіргі Астана) пен Ќараєанды ќалаларында республикалыќ газеттерді телеграфтыќ сурет тјсілімен беретін КСРО-даєы алєашќы жїйеніѕ ќўрылысы аяќталды жјне пайдалануєа берілді, бўл осы ќалалар мен жаќын жатќан облыс тўрєындарыныѕ ауа райыныѕ ќолайсыз жаєдайына ќарамастан сол газетті шыќќан кїні алуына їлкен мїмкіндік туєызды.

1985 жылы автоматика цехында ќалааралыќ сґйлесімдер туралы аќпаратты магнитті таспаєа жазу ќўрылєысы жјне РИВЦ-та дайындау енгізілді. Бўл перфокарт ќолданудан бас тартуєа жјне аќпараттыѕ сенімді шыєарылуын жоєарылатуєа мїмкіндік туєызды. Спутник арќылы Мјскеумен байланыс ўйымдастырылды, 61 кабинаєа ОСП - ірі сґйлесу пункті салынды.

Сол кезде Ќалааралыќ Телефон Автоматтарын (ЌТА) енгізу жґнінде жўмыстар жеделдетілді. 2 жылдан кейін Алматыда ЌТА саны 270 дейін жеткізілді. 1986 жылы арналар саны кґптеген баєыттарєа айрыќша кґбейді. Алєашќы Автоматты Коммутация Тораптары (АКТ) іске ќосылды.

ЖЕЛІСІ

Әлеуметтік пенде болғандықтан адам әрқашанда өзі сияқтылармен араласу

тәсілдерін іздестіреді. Соңғы кездегі INTERNET желісінің күрт дамып кетуі(қазіргі

кезде 18000 әртүрлі желілерді біріктіріп, күнбе-күн жаңаларымен толықтыруда)

қашықтық ұғымын жоққа шығарып, планетамыздың кез-келген нүктесін бір-

бірімен бейнелі түрде байланыстыруда. Информацияның көзді тартар ертеңі таң

қалдырып, өзіңнің соңы пайдалану алатының қуантады. Бірақ адам жаңалыққа

тез үйренеді ғой, қазір де INTERNET

жалпыға бірдей информациялыққор

тәрізді ертектегі “ ханшалардан” күнделікті “күңіңізге” айналып барады. Оның

құрамында миллиондаған компьютерлер, компьютер терминалдары және

қарапайым пайдаланушы адамдар бар. Кейбір есептеулер бойынша екі миллиондай

компьютермен

30 миллионға жуық адам жумыс істеп жатыр. INTERNET

желісіне күніне 1000 компьютер қосылады екен. ISOC(Internet Society – Internet

қоғамдастығы) президентінің жақында INTERNET желісін пайданушылар саны

бір миллиардқа жетеді деуі де бекер емес шығар.Мұнда таңданарлық ешнәрсе жоқ.

СОЛ себепті INTERNET бізге “даналық көзі” болып көрінсе де, оның өзін қалай

пайдаланатынымызды білген артық болмайды.

Аздаған тарихи деректер мен статистикалық мәліметтер

INTERNET желісін алғашқы дүниеге келтіруге себеп болған 70-жылдар басында

АҚШ қорғаныс министрлігінің APRANET компьютерлік жүйесі болып саналады,

онда соғыс жағдайында байланыс желілерінің жұмысы зерттелген еді. Желі

нүктелерінің үлкен аумақта шашырап жатқандығына және олардың бір-бірімен

қосылу желілерінің күрделілігіне байланысты оның аздаған бөліктері бұзылғанмен

сау желілердің өзара байланысы жылдам қайта құрылып , қалыпты жағдайына келе

алатыны айқындалды.

Дегенмен INTERNET тек желі ғана емес, ол – желілердің желісі. INTERNET

көптеген байланыс желілерін бір-бірімен біріктіріп, дүниедегі ең үлкен

компьютерлер торабын құрайды.

Оның қарапайым желілік нүктелері өкімет мекемелерінде ,университеттерде ,

коммерциялық фирмаларда, жергілікті кітапхана жүйелерінде, тіпті мектептерде де

орналасқан.

INTERNET-тің бір ерекшелігі оның құрамындағы көптеген компьютерлер

нақты BBS тәрізді жұмыс істейді (шындығында,INTERNETкомпьютерлерінің

көпшілігіBBS сияқты істемейді,бірақ әркім одан файлдар алып, мәліметтер

базасын пайдаланып , яғни оның ішкі мәліметтерін пайдалануға мұрсат алады).

INTERNET-ке қосылу дегеніміз – басқа жерлерде тұрған 1000-даған компьютерлік

жүйелермен байланысу деген сөз, Желідегі компьютерлерден өкімет архивіндегі,

университеттің мәлімет базаларындағы, жергілікті қорландағы көлеміндегі,

кітапхана каталогтарындағы құжаттық мәліметтерді, суреттерді, дыбыс клиптерін,

бейнелерді және т.б. цифрлық түрге айнала алатын барлық информацияны ала

аласыз.

INTERNET информация магистралына өте ұқсас, институт, мектеп терминалы

арқылы оған жеңіл кіруге болады. Ол үшін INTERNET-тегі жүйенің нөмірін теру

керек. Мұнан кейін керекті жердегі (қала, мемлекет) желі нүктесімен байланысып,

өзіңізге қажетті материалдарға қол жеткізесіз. Керек етсеңіз, NASA құжаттарын

да, айта берсек, соңғы оқиғалар көрсетіндей, ЦРУ құпия архивтерін де оқуыңызға

болады екен.

INTERNET желісін сипаттау үшін оны телефон жүйесімен салыстыру

қалыптасқан. Жалғыз телефон компаниясы болмайтыны сияқты INTERNET

компаниясы да тек біреу емес. Дүние жүзілік немесе мемелекеттік телефон

жүйесінің иесі кім? Ешкім де емес. Әрине, оның бөліктерін біреулер иеленеді, бірақ

жүйеге толық ешкім ие емес, бұл жүйе өзара келісім арқылы ортақ пайдалануға

арналған. Дүние жүзіндегі ірі телефон компаниялары бірігіп,”телефон жүйесі” қалай

пайдаланатыны жөнінде келісіп отырады,яғни әр елдің кодын,төлейтін ақшасын,

мұхитаралық кабел құнын-кімдер, қалай бөлісіп көтеретінін және де әр елдің

телефон жүйесінің қосылу техникалық мәселелерін бірігіп анықтап отырады.