Літаратура

Розанов И.Н. Литературные репутации: Работы разных лет.— М., 1990.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

Чернец Л.В. «Как слово наше отзовется…»: Судьбы литературных произве­де­ний.— М., 1995.

Чернец Л.В. Функционирование произведения // Введе­ние в литературоведение. Ли­тературное произведение: Ос­новные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.— М., 2000.

4.5. Элітарная і антыэлітарная канцэпцыі літаратуры і мастацтва

Адным з важных пытанняў функцыянавання літаратуры з’яў­ля­­ецца пы­танне сацыяльнай адрасацыі мастацкіх твораў.

Праблема: «для каго пішуцца літаратурныя творы: толькі для аб­ра­ных і высокаадукаваных асоб, здольных разабрацца ў скла­да­ных мас­тац­кіх спляценнях і па-сапраўднаму ацаніць іх, ці для шы­ро­кай публікі, што не спакушана ў мастацтве?» — даўно пры­цяг­ва­ла да сябе ўвагу. Адпа­вед­на ўзніклі дзве дыяметральна супраць­лег­лыя (і, зазначым, у роўнай сту­пені аднабаковыя) канцэпцыі лі­та­ра­ту­ры і мастацтва: элітарная і ан­ты­элітарная.

Прыхільнікі элітарнай канцэпцыі сцвярджаюць, што мас­тац­кая твор­часць прызначана для вузкага кола знаўцаў. Такому ра­зу­мен­ню мас­тац­тва аддалі даніну павагі рамантыкі, асабліва прад­стаў­ні­кі іенскай шко­лы ў Германіі (удзельнікі гэтай школы ўздымалі мас­такоў над усімі ас­татнімі людзьмі, характарызуючы апошніх як паз­баў­леных густу фі­ліс­тэраў). Падобныя ўяўленні падзялялі паз­ней Вагнер, Шапэнгауэр, Ніц­шэ, Артэга-і-Гасэт і шэраг іншых вя­до­мых мастакоў і мысліцеляў.

Та­кога кшталту погляды і перакананні неаднаразова падвяр­га­лі­ся су­ровай крытыцы з боку прагрэсіўна арыентаваных пісьмен­ні­каў і дзея­чаў культуры.

«Замыканню» мастацтва ў вузкім коле яго дзеячаў, адлучэнню гэ­тай га­ліны ад жыцця шырокіх слаёў грамадства супрацьстаіць ін­ша­га роду край­насць — антыэлітарная, а менавіта рэзкае і адна­знач­нае непрыманне мас­тацкіх твораў, якія не могуць быць успрыняты і за­своены шырокай пуб­лікай. Надзвычай скептычна адзываўся аб «ву­чоным» мастацтве Ру­со. Моцна крытыкаваў многія пер­ша­клас­ныя творы за іх недаступ­насць шы­рокім масам Л. Талстой у трак­та­це «Што такое мастац­тва?». І, як вя­до­ма, закрэсліўшы прак­тыч­на ўсю сваю папярэднюю творчасць, спра­ба­ваў пісаць просцень­кія апа­вяданні для сялян і іх дзяцей.

«Абедзьве канцэпцыі (элітарная і антыэлітарная) аднабако­выя ў тым, што яны абсалютызуюць дыспрапорцыю паміж мас­тацтвам ва ўсім яго аб’ёме і тым, што можа быць зразумета шы­рокай пуб­лі­кай: мысляць да­дзеную дыспрапорцыю універсальнай і не­пера­адоль­­най» ¹.

Сапраўднае, высокае мастацтва знаходзіцца па-за дадзенай ан­ты­тэ­зай, не падначальваецца ёй, пераадольвае яе і адмаўляе. Хоць яно далёка не заўсёды і не адразу становіцца здабыткам шырокай пуб­лікі, аднак так ці інакш імкнецца (няхай сабе нават у працяглай перс­пек­тыве) да кан­так­таў з ёю. Па-гэтаму «адназначна рэзкія і цвёрда-ацэ­начныя суп­раць­па­стаў­ленні мас­тацтва элітарна-высокага нізка-ма­саваму ці, наадварот, элі­тар­на-абмежаванага сапраўднаму і на­род­наму не маюць пад сабой гле­бы. Межы паміж элітарнай «замк­нё­насцю» мастацтва і яго агульна­дас­туп­насцю (папулярнасцю, ма­са­васцю) з’яўляюцца ру­хомымі і хісткімі: тое, што недаступна шы­ро­кай публіцы сёння, нярэдка аказваецца зра­зу­ме­лым ёй і высока ацэ­неным заўтра» ¹.

Па гэтай прычыне даволі важнай задачай усіх, хто мае да­чы­ненне да трак­тоўкі, тлумачэння і прапаганды мастацтва, з’яўля­ец­ца рэгулярнае на­памінанне яго рэцыпіентам, што працэс успры­ман­ня і засваення мас­тац­кіх каштоўнасцей пры ўсёй яго цяжкасці і скла­данасці ў перспектыве апраўд­вае сябе, бо працуе на асобу, на ўзбагачэнне яе духоўнага свету.

Сапраўднае ж прызванне і задача пісьменнікаў не ў «пры­ста­са­ванні» ўлас­ных твораў да папулярных і часам сапсаваных густаў і за­па­тра­ба­ван­няў чытачоў, а ў тым, каб шукаць і зна­ходзіць шляхі да па­шырэння іх мас­тацкага кругагляду з мэтай перспектыўнага да­лу­чэн­ня да ўсё боль­шай колькасці шэдэўраў як свайго, на­цыя­наль­на­га, так і ўсяго сусветнага пры­гожага пісьменства.