9. Палітычны лад вкл.

У XIV — XVI стст. Вялікае княства Літоўскае па форме праўлення было феадальнай манархіяй. На чале дзяржавы стаяў манарх, які называўся гаспада-ром або вялікім князем. Ен ажыццяўляў заканадаў-чую, судовую і адміністрацыйна-гаспадарчую ўладу. У прыватнасці, вялікі князь кіраваў пытаннямі знеш-няй палітыкі, камандаваў узброенымі сіламі, выда-ваў граматы і іншыя прававыя акты, ажыццяўляў вышэйшы суд у дзяржаве, валодаў правам закана-даўчай ініцыятывы і г.д. Але ж найболып важныя пытанні ён павінен быў вырашаць разам з Радай Вялікага княства Літоўскага1.

Такім чьгаам, улада гаспадара не была абсалютнай, яна была абмежавана Радай, у склад якой уваходзілі вярхі класа феадалаў. Акрамя таго, улада манарха абмяжоўвалася соймам, дзе былі прадстаўнікі і павятовай шляхты.

Прававое становішча Рады замацавана ў прывілеях 1492 і 1506 гг. Напрыклад, у 1492 г. за-конам было ўстаноўлена, што ў выпадку разыходжан-ня ў Радзе меркаванняў вялікага князя і радных па-ноў гаспадар быў абавязаны выконваць тое, што па-раяць яму паны-рада. Абмежаванне ўлады вялікага князя ў далейшым было заканадаўча замацавана і ў Статуце 1529 г.

Рада як вышэйшы орган дзяржаўнай улады набы-ла сваё самастойнае значэнне ў 40-я гг. XV ст. У яе склад уваходзілі вышэйшыя службовыя асобы дзяр-жавы (ваяводы, кашталяны, старасты, гетман, канц-лер, маршалак земскі), каталіцкія епіскапы і найбуй-нейшыя феадалы, якія называліся панамі-радай. Сябрамі Рады не маглі быць іншаземцы і простыя людзі.

Рада з'яўлялася пастаянна дзеючым дзяржаўным органам. Яна не мела строга акрэсленых паўнамоцт-ваў і магла вырашаць любое пытанне ўнутранага і знешняга жыцця дзяржавы. Пры разглядзе асабліва важных дзяр-зкаўных спраў Рада збіралася ў поўным саставе. Рада была выканаўча-распарадчым, заканадаўчым, судовым і кантралюючым органам.

Сойм — вышэйшы агульнадзяржаўны заканадаў-чы орган — бярэ пачатак ад старажытных вечавых сходаў, якія пры феадалізме ператварыліся ў саслоў-на-класавыя органы феадалаў. Пачатак рэгулярнага склікання соймаў адносіцца да XV ст.1.

У XVI ст. заканадаўчыя функцыі сойму пашырыліся. У гэты час ён з усесаслоўнага ператва-рыўся ў прадстаўнічы орган, на пасяджэнні якога з'яўлялася не ўся шляхта, а толькі яе прадстаўнікі — па два дэпутаты (паслы) ад кожнага павета, якія выбіраліся на павятовых сойміках. Акрамя гаспада-ра, паноў-рады, службовых асоб цэнтральнага і мяс-цовага кіравання ў рабоце вальных соймаў прымалі ўдзел каталіцкія і праваслаўныя епіскапы, ігумены манастыроў і кляштараў.

Усе пытанні на сойме фактычна вырашаліся гаспадаром і панамі-радай, а прадстаўнікі павятовай шляхты толькі прысутнічалі пры гэтым. Аднак удзел шляхты ў рабоце сойма садзейнічаў прапагандзе ў паветах яго рашэнняў і выкананню прынятых паста-ноў на месцах.

У сістэме органаў дзяржаўнага кіравання значная роля належала вышэйшьш службовым асобам, паўнамоцтвы якіх рэгуляваліся пераважна звычаёвым правам. Маршалак земскі, , з'яўляўся ахоўнікам парадку і этыкету пры вялікакняжацкім двары. Яго намеснікам быў маршалак дворны. Узброеньші сіламі дзяржавы кіраваў гетман найвыш-шы, які меў, асабліва ў час вайны, вялікія паўнамоцтвы. Дзяржаўную канцылярыю ўзначальваў канцлер, пры ім былі пісары, сакратары і іх памочнікі (дзякі). Канцлер зберагаў дзяржаўную пячатку, без прьжладання якой законы не набывалі сілы, падпісваў найважнейшыя дзяржаўныя дакументы, разам са сваім намеснікам — падканцлерам — удзельнічаў у падрыхтоўцы і канчатковым рэдагаванні заканадаўчых актаў.

Саслоўна-прадстаўнічымі органамі мясцовай улады выступалі павятовыя і ваяводскія соймікі. У іх удзельнічалі ўсе землеўласнікі павета ці ваяводства.

Мясцовыя органы ўлады мелі шырокія паўнамоц-твы і мала залежалі ад цэнтральных органаў. У сва-ёй дзейнасці яны кіраваліся агульнадзяржаўнымі нарматыўнымі актамі і мясцовым звычаёвым пра-вам, а таксама актамі мясцовай адміністрацыі.

Кіраўніком адміністрацыі ў павеце быў стараста, які таксама прызначаўся вялікім князем і Радай з ліку буйных феадалаў. Намеснікам яго быў падста-раста.

10. Люблшскі сойм (ЛС) i умовы аб'яднання ВКЛ з Польшчай.

10 студзеня 1569 г. пачау работу ЛС. Кожны бок ставиу свае умовы унии. Лицвинския дэлегаты патрабавали, каб выбранне уладара адбывалася на памежжы Польшчы и Литвы и з 2 бакоу прысутничала = колькасць выбаршчыкау. Уладар перад каранацыяй павинен б. пацвярджаць П i прывилеи княства i асобных земляу. Лицвинския дэлегаты прапаноували праводзиць урачыстае пасяджэнне ycix саслоуяу, на яким князь б. бы прадстаулены сваим падданым, захоувауся рытуал уручэння яму каранацыинага мяча. Умовы польскага боку б.: "Польскае каралеуства i ВКЛ злучаюцца у адну дзяржаву з адным уладаром, польским каралём, якога абираюць паляки и лицвны у Польшчы ад ВКЛ не павинна застацца i назвы". Лицвины не прыняли польски праект унии. Кали паслы ВКЛ убачыли пагрозу гвалтоунага заключэння унии на непрымальных Х их умовах, яны 1 сакавика 1569 г. пакинули Люблин. И тут польски бок пайшоу на дэманстрацыю силы. Скарыстаушы цяжкае знешне палитычн становишча ВКЛ, польския феадалы дамаглися ад Жыгимонта здрады интарэсам ВКЛ, якая заключалася у тым, што кароль польски i вялики князь литоуски 5 сакавика 1569 г. выдау незаконны акт аб адлучэнн ад ВКЛ Падляшскай зямли з гарадами Драгичын, Мельник, Бельск i инш. i далучэнни яе да Польшчы. Феадалам i службовым асобам Падляшша б. загадана прысягнуць на вернасць Польшчы. Кали гэты захопницки акт не атрымау належнага адпору з боку ВКЛ, Жыгимонт далучыу да Польшчы i украинския земли - Валынь, Падолле i Киеушчыну. Акты аб адцзяленни украинских i заходняй частки бел зямель, выдадзеныя у Люблине, належала прызнаць несапраудными. Дакументы аб аддзяленни зямель не б. замацаваныя пячаткай ВКЛ, што таксама рабила их несапраудными. Прадстаушки ВКЛ вымушаны были вярнуцца за стол перамоу з Польшчай. Супольны сойм зноу распачау работу.1 ліпеня 1569 г. б. падписаны акт ЛУ. Акт ЛУ б. аформлены у выглядзе прывилея-дагавора. Галоуная идэя прывилея: "3 гэтага часу абедзве дзяржавы - адно непадзельнае цела, а таксама адну агульную РП-тую, у якои абодва гаспадары i абодва народы уз'ядналися у адзины народ i адзиную дзяржаву". Вышэйшым органам улады станавиуся агульны сойм, яки мог збирацца на тэр-ыи Польшчы. Тытул вяликага князя захоувауся. Выключна да кампетэнцы РП адыходзила знешняя палитыка. Усе ранейшыя законы i дагаворы, што б. накираваны супраць интарэсау аднаго з бакоу, павинны б. быць скасаваны. Т.ч Люблински акт павинен б. выкладаць нек-ыя змены i у заканадаустве ВКЛ, якому у гэтым дакуменце, не адводзилася роля польскай каланияльнай ускраины. Тут захоувалися былы администрацыйны апарат, асобнае ад Польшчы зак-ства i судовая арганизацыя, тытул "ВКЛ", дзяржауная пячатка, а таксама войска

11. Гісторыка-прававы аналіз агульназемскіх прывілеяў 1387,1413, 1432-1434 гг. Ягайлы першы прывілей б. выдадзены 20 лютага 1387г. i б. накиравапы на распаусюджанне каталіцызму на Бел! i Літве. Пачынауся прывілей са сцвярджэння, што нибыта людзі жадаюць прыняць каталицкую веру, а тым, хто ужо прыняу яе, даруюцца новыя правы i вольнасци. У прывілеі гаварылася, што рыцары не б. павинны выконваць к-л работы за выключэннем будавання новых замкау, калі будзе склікацца нас-цтва усей зямлі, а таксама перабудовы i рамонту старых замкау. 2 прывілей, выдадзены 22 лютага 1387, адрасавауся каталіцкаму духавенству, але закранау интарэсы усяго народа. Галоунае яго прызначэнне заключалася у прымусовым насаджэнні каталіцкай веры на i надзяленні багатымі дарамі i маёнткамі каталіцкага духавенства i касцелав. Гэты прывелей абавязвау ycix жыхароу ВКЛ пераходзиць у каталицкую веру з усякай иншай веры. Выключэнне з дзяржаунай юрысдыкцыи ycix людзей, залежных ад каталицкага духавенства. Каталицкая царква станавилася пазадзяржаунай юрысдыкдыяй, паступова захопливаючы усе большыя багацци, набыла велизарную эканамичную силу. Значэнне меу прывелей, выдадзены князю Скиргайле , ад 28 красавика 1387 г. Гэтым прывилеем пацвярджалися П князя Скиргайлы на кираванне ycим ВКЛ пасля уступлення Ягайлы на польски прастол. У прывилеи Ягайла абяцау личыць Скиргайлу вышэй за иншых братоу, i слухаць яго больш за ycix иншых саветникау, i стаяць за Яго, пацвярджалися яго П на Полацкае i Трокскае княствы, а таксама перадавалася у яго aca6icтae распараджэнне значная частка дзярж земляв и даходау.

Далейшае прававое замацаванне саюзных адносин з Польшчай б. ажыццёулена актами Гарадзельскай 1413 г. Гарадзельски прывилей б. выдадзены ад имя Ягайлы i Bитаута и меу на мэце умацаванне i пашырэнне каталицызму. У им яуна илжыва сцвярджалася, што нибыта пасля распаусюджання каталицкай веры дзяржавы и земли, злучаныя у складзе,ВКЛ были «прысвоены» Польскаму Каралеуству са згоды князёу, паноу, шляхты, службовых асоб i баяр ВК. Илжывым б. i сцвярджэнне, што Ягайла i Витаут з'яулялися уладальниками земляу на падставе атрымання у спадчыну, бо на Бел i у Литве са старажытнсйшых часоу панавала идэя, што улада князя, идзе ад выбрання або яго дагавору з нас-вам дадзенай зямли. феадалы ВК згадзилися з актам 1413 г., па-1, трэба удакладниць, што згоду дали не усе «паны, шляхта i баяры», а тольки 47 чал, яких, вядома, шляхта i баяры, не упаунаважыли на вырашэнне гэтых ?яу. Па-2, i з гэтых 47 чалавек не усе б. згодныя, i нават, магчыма, не усе ведали поуны тэкст прывілея, напісанага па-латыни. Па-3, па сваим дзяржауна-прававым хар-ры прывилей 1413 не уносиу карэнных змяненняу i замацоувау саюзныя адносины 2 дзяржау. Значэння мели прывилеи 1432 i 1434. Па гэтых прывілеях праваслауныя феадалы ур= у П з католикамі. Ён фактычна пазбауляу законнай силы дыскрыминацыйныя нормы Гарадзельскага прывилея i сведчыу аб тым, што феадалы-католики i каталицкае духавенства у интарэсах класавай салидарнасци гатовы б. крыху аслабиць палитыку прымусовага насаджэння каталицызму. прывилей 1432 г. стварыу прававыя перадумовы Х згуртавання i выдзялення усяго класа феадалау у прывилеяванае саслоуе шляхты, аб'яднаушы яго на класавай аснове незалежна ад веравызнання. Прывилеем 1434 пацвярджалася = П феадалау-праваслауных з католиками, узаконьвалася и гарантавалася П валодання маёнтками и перадача ix па наследству або па иншых законных падставах, сяляне вызвалялися ад некаторых агульнадзяржауных павиннасцей. гэтага прывилея заключалася у абяцанни вяликага князя не караць названых князёу i баяр, перш чым яны не будуць выкрыты у публичным судзе у адпаведнасци з законами.