19 Гасырдын 60 жылдарындагы акимшилик реформалар.

1865 ж. елдин Ишки истер министри Герстин басшылыгымен «Дала комиссиясы» курылды.

1867 ж. 2Александр «Сырдария мен Жетису облыстарын баскару туралы уакытша ережеге» кол койды.

1868 ж. «Торгай, Орал, Акмола жане Семей облыстарын баскару туралы уакытша ереженин» жобасын бекитти.

1867-1868 ж. тутин салыгы енгизилди.

1820 ж. колданылып келген биликтик тиркеу орнына толкужаттык тиркеу тартиби енгизилди.

19 Гасырдын 80-90 жылдарындагы акимшилик реформалар

1868 ж. 6 мамырда казактар Жамансай деген жерде фон штемпельдин курамында 200 солдаты бар жаяу аскер ротасына шабуыл жасады.

1869 ж. жылдын аягына карай 7000 мынга жуык казак отбасы хиуа шекарасынан отип, солардын кол астына карады.

1870 ж. 15 наурызда Мангыстау приставы подполковник Рукин курамында 38 казак солдаты 4 зенбиреги бар аскери жасак бастап, хиуага карай кошип бара жаткан ауылдардын алдынан шыкты.

1870 ж. сауир айында котерилисшилер Александровск форты мен Николаев станицасына шабуыл жасады.

1873 ж. Адайлардын кезекти жана котерилиси бурк ете тусти.

Торгай облысынын бир озинен гана 1880 жылы 500 адам, ал 1890 жылы 3 мынга жуык адам жер аударылды.

Котерилистин басшылары 1870 жылы желтоксанда агайын туыс жактастарымен Хиуа хандыгынын аумагына отип кетти. Султан Хангали Арыстанулы бастаган 57 мынга жуык казак осылай истеуге мажбур болды.

1892 жылдан 1901 жылга дейн бир гана Жетису жериндеги орыс шаруаларына 9 мыннан астам мылтык берилди.

19 гасырдын сонында патша окимети Казакстанда жалдамалы жансыз агенттер тобын курды.

1869-1880 жылдары Киши жузде котерилистер болды .

1886 жылы 2 маусымда 3 Александр Туркистан олкесин баскару туралы жарлыкка кол койды.

1867 жылы «уакытша ережеге » кейбир косымшалар енгизди. Жана ережелер бойынша Туркистан генерал- губернаторлыгынын курамына Сырдария, Фергана жане Самаркан облыстары кирди. 1897 жылы Жетису облысы косылды.

1890 жылы акпанда « Закаспийск облысын баскару туралы уакытша ереже » бекитилди. (бул акимшиликке 5 уезд жатада: Красноводск, Ашхабад, Теджент, Мерв жане Мангыстау)

1891 жылы 25 наурызда «Акмола, Семей, Жетису, Орал жане Торгай облыстарын баскару туралы ереже ».

Жана аумактык курылымнын орталыгы Омбы каласында болды. (Будан «болип ал ды, билей бер» деген пигыл ангарылды. )

1902 жылы шаруа бастыгы деген жана лауазым енгизилди. Олар оздеринин мартебеси жагынан казактын болыстарынан жогары турды.

Контрибуция согысты женген жактын женилген жактан согыс шыгындарын ондирип алу жонинде салатын салыгы.

Орынбор ?аза? аскерлери 1748-1755 жылдар аралыгында курылды.

1840 жылы «Орынбор ?аза? аскерлери туралы Ереже » шыкты.

1916 жылы Орынбор ?аза? аскерлериндеги халыктын саны 533 мын адамга жуыктады.

1808 жылы Сибир ?аза?тары Сибир шекара шебинин ?аза? аскерлери деген ресми атка ие болды.

1917 жылы карай Сибир ?аза?тарынын жалпы саны 172 мын адамга жетти.

1917 жылы Жетису ?аза?тарынын жалпы саны 45 мын адамга жетти.

Мещеряктар турки тилдес халыктар тобына жататын улыстын аты.

Катанаев Георгий Ефремович (1848-1921) – ?аза? аскерлеринин генералы. Сибир ?аза? аскерлеринин ресми тарихшысы.

Патша окиметинин отаршылдык коныс аудару саясаты.

1861 жылы Ресейде шаруаларды басыбайлы езгиде устау жойылды. Шаруалар басыбайлы тауелдиликтен кутылды.

1866 жылы Батыс Сибир бас баскармасы шаруалардын Казакстан аумагына оз беттеринше аударуына руксат етти.

Шаруаларды ишки Ресейден Казакстанга коныс аудару жонинде алгаш рет бастама котерушилердин бири Жетисудын аскери губернаторы Г.А. Колпаковский.

1868 жылы онын тикелей басшылыгымен «Жетисуга шаруалардын коныс аударуы туралы уакытша Ережелер » жасалды.

1889 жылы «Село тургындары мен мешандардын казыналык жерлерге оз еркимен коныс аударуы туралы ереже » бекитилди.

Шаруалардын Казак даласына коныс аударуы 1891 жылдын коктеминен бастап ресми турде токталды.

1892 жылы Транссибир темир жолынын курылысы басталды. Ол Казакстаннын солтустик онирин басып отти. Мунын ози казактардын 4,2 млн десятинасын косымша тартып алуга жеткизди.

1903 жылы « Сырдария, Фергана жане Самарканд облыстарындагы казыналык жерлерге шаруалардын оз еркимен коныс аударуы туралы ереже » бекитилди.

1904 жылы патша окимети «Егин егумен айналысатын село тургындары мен мещандардын коныс аударуы туралы уакытша ереже» шыгарды.

1904-1905 жылдары патша окимети Казакстан аумагын коныс аударушылардын бес аймагына болди. Олар Торгай, Жайык, Акмола, Семей, Сырдария жане Жетису.

1870-1914 жылдар аралыгында Акмола, Семей, Жетису, Сырдария, Торгай, жане Орал облыстарынын аумагына 1,4 млн жуык шаруа коныстандырылды.

1906 жылы Ресей Министрлер Кенесинин торагасы П.А. Столыпин шаруаларды Ресейдин азиялык болигине жаппай коныс аудару туралы шешим кабылдады.

Казакстанга коныс аудару жониндеги реформа Столыпиннин аграрлык реформасы деп аталды.

Жергиликти коныс аудару мекемелери шаруаларга хутор салу ушин 45 десятинадан, егин егуге 15 десятинадан жер болип беруге миндеттелди.

1907 жылы Ресейдин орталык губернияларындагы шаруалар арасында осы такырыпка арналган 6,5 млн дана китапша мен паракша таратылды.

1917 жылы жергиликти байыргы халыктын пайдалануындагы 45 млн десятина жер тартып алынды. Бул кезде Казакстанга коныс аударган шаруалардын жалпы саны 1,5 млн-га жуык болатын.

Коныс аударып келген шаруалар корына деп Омбы уезинде букил жердин 52%-ы6 Костанай уезинде – 54 %-ы6 акмола уезинде -73%-ы тартып алынды.

Туркистан олкесинин генерал-губернаторы Куропаткин былай деп мойындауга мажбур болды: « Кыргыздар сонгы 30 жылда, асиресе сонгы 12 жылда барлык жагынан да кыспакка алынды. 1904 жылдан бастап тек Жетису облысы бойынша гана олардан бирнеше млн десятина жер тартып алынды.»

1914 жылы 9 казанда Жетису облысынын аскери губернаторы уезд бастыктарын жинап алып, оларга коныс аударушы шаруалар катарынын сенимди карулы отрядтар куруды миндеттеди.

Жатактар - казактардын кошпели когамынын кедейленип кайыршыланган отырыкшы омир салтын кабылдаган болиги.

Кырман – астык бастыратын, тазалайтын ашык алан

Сыргауыл – уйдин тобесин жабатын агаш борене

Казакстан аумагындагы калалар

Орал 13 гасырдын бас кезинде каланды. 1775 жылга дейн Жайык деп аталып келди, бирак Пугачев котерилисинен кейн Орал деп озгертилди. 20 гасырдын бас кезинде кала халкынын саны 50 мын адамга жетти.

Гурьевтин негизи 16 гасырда каланды. Кала Жайык озенинин он жагалауында салынды. 1868 жылы Гурьев Орал облысынын уездик каласына айналды. 1897 жылы Астрахан мен Гурьевтин арасында 117 кеме катынап турды. 20 гасырдын бас кезинде кала халкынын саны 10 мынга жетти.

Павлодар каласы 1720 жылы Коряков бекинисинин атымен Крегежар деген жерде салына бастады. Ол Ертистин он жагалауында орналасты. 1861 жылы Павлодар штаттан тыс калага, ал 1868 жылы Семей облысынын уездик каласына айналды. Каладагы аса бай копес А.И. Деров болды. 20 гасырдын бас кезинде кала халкынын саны 31 мын адамга жетти.

Семей каласы да Ертистин он жагалауында орналасты. Онын негизи 1718 жылы аскери бекинис ретинде салынды. Бекинистин Семей атану себеби оган таяу жерде ежелги жети гимараттын киранды калдыгы бар еди. Бекинис 1782 жылы Колыванский аскери аймагынын уездик каласына айналды. 1797 жылы кала Тобыл губерниясынын карамагына отти. 1822 жылы Омбы облысынын округтык каласына, 1854 жылдан бастап жана курылган Семей облысынын орталыгына айналды. Кала кошелерине керосин шамдары жарык берип турды. Калада когамдык китапхана ашылды. 1902 жылы Императорлык Орыс географиялык когамы Батыс Сибир болиминин Семей болимшеси курылды.

Оскемен каласы Ертистин он жак бетинде оган Улби озени келип куятын жерде орналаскан. Каланын негизи 1720 жылы бекинис ретинде каланган. 1765 жылы бекинистин жанынан айырбас сарайы ашылды. 1804 жылы бекинис кала атанды. 1868 жылы Оскемен Семей облысындагы уездик кала мартебесине ие болды. 1900 жылы кала халкынын саны 10 мын адамга жетти.

Петропавл каласы 1752 жылы есилдин бойындагы Кызылжар деген жерде Сибирдин онтустик шебин кошпели халыктын шабуылынан коргау максатымен салынды. Ол 1807 жылы кала мартебесине ие болды. Петропавл 1822 жылы Омбы облысынын округтык каласына айналды. 1900 жылы калада 446 сауда орны болды. 1897 жылы кала халкынын саны 20 мын адамга жуыктады.

Кокшетау каласы 1824 жылы округтык приказдын орталыгы ретинде салына бастады. Ол 1868 жылы Акмола облысынын уездик каласына айналды. 1897 жылгы халык санагы бойынша калада 5 мын адам турды.

Каркаралы каласынын негизи 1824 жылы Каркаралы сырткы округынын акимшилик орталыгы ретинде каланды. 1868 жылы кала мартебесине ие болып, Каркаралы уезинин орталыгына айналды. 19 гасырдын аяк кезинде кала халкынын саны 3,5 млн адамга жетти.

Атбасар 1846 жылы казак станицасы жане патша окиметинин Аркадагы тирек пункти ретинде бой котерди. 19-20 гасырлар шебинде ондагы тургындар саны 2,6 мын адамга жуыктады.

Кокпекти Зайсан уезинин штаттан тыс каласы. Онын негизи 1836 жылы ?аза? станицасы ретинде каланды. 1844 жылы Кокпекти сырткы округынын, ал 1869 жылы Кокпекти уезинин орталыгына айналды. Ол 1875 жылы Оскемен уезинин, кейн Зайсан уезинин штаттан тыс каласы мартебесине ие болды. 20 гасырдын бас кезинде тургындар саны 2,8 мын адамга жетти.

Ыргыз каласынын негизи 1845 жылы Ыргыз озенинин он жак бетинде калана бастады. Каланын салынуына негиз болган нарсе – Кенесары Касымулы бастаган котерилиске байланысты окигалар еди. Каланы Орал ?аза?тары салгандыктан ол алгашкы кезде Орал бекиниси деп аталды. 1868 жылы Орал бекиниси аты озгертилип, Ыргыз деп аталды. Торгай облысынын орталыгына айналды. 20 гасырдын бас кезинде халык саны 1 мын адамга жетти.

Торгай каласынын негизи 1845 жылы каланды. Алгашкы кезде ол Орынбор бекиниси деп аталды. 1868 жылы ол Торгай облысынын уездик орталыгына айналды. 20 гасырдын бас кезинде халык саны 900 адамга жуыктады.

Зайсан негизи 1864 жылы каланды. Зайсаннын алгашкы аты Жеменей еди. Зайсан калалык елди мекен деген мартебеге 1893 жылы ие болды. 20 гасырдын бас кезинде Зайсандагы кала халкы 4 мын адам болды.

Актобе каласы жергиликти халык Ак тобе деп атайтын бекинис ретинде 1869 жылы салына бастады. 20 гасырдын бас кезинде онда 3 мынга жуык тургын болды.

Костанай ( Николаевск) Торгай облысындагы ен улкен кала болды. Онын негизи 1879 жылы каланды. 1889 жылы кала халкы саны 18 мын адам.

Темир уездик каласынын негизи Жем озени бойындагы кузет пункти ретинде 1897 жылы каланды. 20 гасырдын бас кезинде калада 750 адам турды.

1807 жылы Верныйда 22744, Жаркентте 16094, Аулиеатада 11722, Перовскиде (Акмешитте) 5058 адам турды.

Сауда. Жарменкелер.

Бурын сауда-саттык басты орталыктары Орынбор, Троицк, Петропавл, Преснегорьков, Омбы, Семей жане Орал бекинистери болатын.

Ирбит жарменкесинде 2 сом 70 тиыннан сатып алынган казандар мундагы казакка 50 сомга сатылды.

1835 жылы Казакстанга акелинетин астык пен егиншилик курал-саймандарына баж салыгын толеу алып тасталды.

19 гасырдын екинши жартысындагы негурлым ири сауда орталыктары Акмола, Павлодар, Каркаралы, Баянауыл, Кокшетау, Казалы жане Жаркент калалары болды.

Ар туйеге 16 пут жук артуга болатын.

1897 жылы Ресейдеги откизилген Жалпыга бирдей халык санагынын деректери бойынша, Казакстан аумагында сауда-саттыкпен айналысатын адамдардын саны 40 мынга жуык болса, сонын ишинде казактардын саны небары 4,6 мын немесе 11 пайыздан сал асатын еди.

Патша окимети Орта Азиядан макта, жибек мата, елтери жане турли килемдер алып турды.

Орта Азиямен сауда негизинен татарлар мен ортаазиялык копестердин колында болды.

19 гасырдын екинши жартысынан бастап казак олкесиндеги сауда-саттыктын ел аралайтын , туракты жане жарменкелик турлери пайда болды.

Казакстандагы негурлым атакты ири жарменкелер Каркаралы уезиндеги Коянды-Ботов, Акмола уезиндеги Константинов-Еленов, Атбасар уезиндеги Петров, Орал облысындагы Ойыл жане Темир, Верный уезиндеги Каркара, Жаркент, Сырдария облысындагы Аулиеата, Семей уезиндеги Шар, Павлодардагы Тайыншакол жарменкелери болды.

1900 жылы казак олкесинде 104 жарменке бар еди. Олардагы сауданын жылдык айналымы 32,7 млн сомга дейн жетти.

Сиыр малын осиретин негизги аймактар Семей, Торгай, Акмола жане Орал облыстары.

1848 жылы Каркаралы ?аза?тар станицасынын 52 шакырым Коянды деген жерде айырбас сауда орталыгы ашылды. Жарменкенин негизин калаушы ялуторлык копес В. Ботов болды. Жарменке жыл сайын маусымнын 15-инен шилденин 15-ине дейн откизилип турды. Алгашкыда онын аумагы 2 шаршы шакырым гана еди. Кейиннен осындагы Талды даласы тугелдей кайнаган кызу сауда аланына айналып кетти. Жарменке узындыгы 11 шакырым, ени 5 шакырым алкапты алып жатты.

1890 жылы мунда 1 ширкеу, 199 сауда нуктеси, 42 тургын уй жане 707 кииз уй болды. Жарменкеде павлодарлык копес Деровтын улкен жеке дукени ашылды. Жарменкедеги сауданын жылдык айналымы 2-3 млн сомга жететин.

Коянды жарменкеси 1924 жылга дейн жыл сайын откизилип келди.

1905 жылы Коянды жарменкесинде Алихан Бокейхановтын басшылыгымен атакты Каркаралы петициясы жазылды.

Ири калалардын бир жылдык сауда айналымы Петропавлда 4млн, Омбыда 3,5 млн, Семейде 1,5 млн, Костанайда 0,9 млн сомга дейн жетти.

1860 жылы Ургада (Улан-Баторда) алгашкы орыс коммерциялык фирмасы ашылды.

1881 жылы Кытаймен жасалган Петербург келисимшартынын ережелерине сайкес патша окимети Монголиянын букил аймагында баж салыгын толемей-ак сауда-саттык жасау кукыгына ие болды.

Кобда жане Улясутай калаларында консулдык мекемелер ашылды.

19 гасырдын биринши жартысында Кытаймен негизги сауда-саттык мамилелери Кяхта каласында жургизилди.

Кытай аумагындагы сауда Шугынак, Кулжа, Уримши, Гучен калаларында жургизилди.

Казакстаннын кытаймен сауда-саттык жургизуинде Семей, Зайсан, Буктырма жане Петропавл сиякты калалар мен ири елди мекендер манызды рол аткарды.

Катонкарагай, Коргас жане баска да кеден бекеттери сауда нуктелери ретиндеги маныхын сактап калды.

19 гасырдын 50-60 жылдары Ресей-Кытай сауда катынасы Жетису багытындагы жолдармен де дамыды. Ондагы негизги сауда-саттык нуктелери Капал жане Верный.

1881 жылы кол койылган Петербург келисимшаршы бойынша Иле олкесинин аумагы Кытайга кайтарылып берилди.

Копестердин арасында Жандыбайулы, Жетикулы, Шаянбайулы, Макыпулы сиякты саудагерлер копке танылып , сый-курметке ие болды.

1883 жылы копес Уали Ахун Юлдашев иле озени аркылы тикелей су жолын ашты.

1745 жылы Оскемен мен Омбы арасында казыналык тоте жол катынасы салынды.

Букозгагышынын кушимен жузетин алгашкы кемелер Ертиспен 19 гасырдын 60- жылдарынан бастап жузе бастады.

1862 жылы Омбыдан Семейге алгашкы пароход сапарга шыкты.

Тенизде жузу тек Каспийде гана кен тарады. Онда Гурьев пен Астрахан арасында пароходтар катынап турды.

Боз - макта-матадан токылган кездеме

Петиция – жогаргы окимет орындарына жазбаша жиберилетин ужымдык отиниш.

Онеркасиптин дамуы.

Караганды комирин алгашкылардын бири болып 1833 жылы Аппак Байжанов (1824-1887) ашты.

Косым Пишенбаев 1867 жылы Екибастуз комири, 1895 жылы Майкайын полиметалл кен орындарын ашканы туралы биринши болып малимдеди.

Косым Пишенбаев Павлодардагы миллионер-копес А.И. Деровка жалданып, кен коздерин издеуши жане маркшейдер болып жумыс истеди.

Косым Пишенбаев Баянауыл даласындагы Александровка, Талдыкол, Жамантуз, Карасор, Шоптикол, Майкобен сиякты тас комир кен орындарын ашты.

19 гасырдын 40-жылдарында Н. Ушаков, А. Рязанов деген копестер казактардан Караганды комири кен орындарын, Успенск мыс кеништерин, Жезказган жане Спасск-Воскресенск мыс кеништери аймагын оте арзанга сатып алды.

1904 жылы Лондонда « Спасск мыс кен орындарынын акционерлик когамы» курылды.

1904 жылы Риддер мен Зыряндагы аса бай тусти металл кен орындарын австриялык касипкерлер сатып алды.

1906 жылы тагы да сол Лондонда «Атбасар мыс кен орындарынын акционерлик кагамы » пайда болды.

Туз батыс казакстаннын Баскуншак, Елтон жане Елек касипшиликтеринде, Казакстаннын солтустик шыгысындагы Коряков колдеринде ондирилди.

1909 жылы Коряков касипшилигинин озинде гана 4 млн путка жуык туз ондирилди.

Коряков касипшилигинде ондирилген туз негизинен Батыс жане шыгыс сибирге, сондай-ак Обь озениндеги балык касипшиликтерине жонелтилип отырды.

1911 жылы Доссор касипшилигинде, Жем озенинин бойында мунайды коп молшерде ондире бастады.

20 гасырдын бас кезинде Оскемен уезинде алтын кени казылатын 50 рудник болды.

1888 жылы Семей облысында – 13 былгары, 9 сабын кайнататын, 1 май корытатын , 23 кирпиш, 2 сыра ашытатын зауыт болды.

Павлодар уезинде Караоткел болысынын болысы А. Казангапов кедейлерге , мешиттер мен мектептер муктажына деп акша таратты.

Касипкер Б. Шокабасов павлодар каласында мешит салды. Томск губерниясындагы бай казак нурекен Мекке каласында жуз кисилик конакуй салуга улкен улес косты.

1891-1893 жылдары Покровская слобода- Орал темир жол желиси тартылды.

1894 жылдан бастап Челяби мен Омбы арасында темир жол катынасы орнады.

1901-1905 жылдары Орынбор-Ташкент темир жолы салынды.

1905 жылы Казакстан аумагында темир жол желисинин жалпы узындыгы 2000 километрге жуык болды.

1895 жылы Семей облысы Павлодар уезинин 2 мынга жуык казагы Тайга бекетиндеги темир жол курылысында енбек еткен. Тап сол жылы 2,5 мынга тарта казак Ачинскиге таяу жерде темир жолдын Орта Сибир учаскисинин курылысында жумыс истеди.

1888 жылы Семей облысы Оскемен уезиндеги жумысшылар ереуил жасады. Себеби енбек жагдайын жаксарту жане жалакыны арттыру.

Округтык инженер М. Красовский былай деп жазды « Кыргыздар бирдей жумыс колемин аткарган орыс жумысшылары жалакыны олардан еки не уш есе артык алган»

1910-1911 жылдары Казакстанда ереуилдик козгалыстар кушейе тусти. 1911 жылгы мамырда Перовск жане Туркистан бекеттери темир жол шеберханаларынын жумысшылары ереуил жасады.

« атбасар мыс кендери» акционерлик когамынын кеништеринде 300 кенши ереуилге шыкты. Жумысшылардын негизги талабы, биринши кезекте, экономикалык жагдайды жаксарту, ягни жалакы молшерин арттыру.

1912 жылы сауир айында Сибирдеги Лена алтын кен орындарында патша окиметинин аскерлери 270 жумысшыны атып олтирип, 250-ин жаралы етти.

1912 жылы Спасск мыс балкыту зауытынын жумысшылары да ереуилге шыкты.

Акция- кунды кагаз. Ол касипорынга акционерлик белгили молшерде улес-жарнасынын косылганын куаландырады жане оган меншикти иеленуге, тускен табысты болисуге кукык береди.

Дискриминация – адамды кемситу, онын кукыгын шектеу, алеуметтик корлау.

Нурекен (1799-1874)

Косым Пишенбаев ( 1844-1932)

Уйгырлар мен дунгендердин кытайдан Жетисуга коныс аударуы.

Уйгырлар мен дунгендердин куреси барысында Иле олкесинде Иле султандыгы курылган болатын.

1871 жылы Ресей аскерлери ол аймакты жаулап алды.

1881 жылы еки империя арасында Санкт-Петербург бейбит келисимшарты жасалды.

100 мынга жуык уйгырлар мен дунгендер Казактан аймагына отуге тилек билдирди.

1877 жылы желтоксан айында Дунгендердин Казакстан аумагына алгаш коныс аударуы басталды.

1877 жылы Кытай жазалаушыларынан кутылу ушин кашкан 4 мынга жуык дунген Жетису жерине жетип жыгылды.

Коныс аударушы дунгендердин алгашкы толкынын Бый Янь Ху баскарды.

Екинши толкын 1884 жылы отти.

Ал уйгырлар Жетису жерине коныс аударуы 1881 жылы куздебасталып, 1884 жылга дейн жалгасты.

Коныс аударушылар негизинен Жетису жериндеги Верный жане Жаркент уездерине орналастырылды.

1897 жылы Казакстанда 56 мын уйгыр, 14 мын дунген болса, 1907 жылы уйгырлар 64 мынга, ал дунгендер 20 мын адамга жетти.

Егер коныс аударушы орыс шаруаларынын арбир ер азаматына 20-25 десятина жер берилсе, уйгырлар мен дунгендер 5-7 десятинадан гана жер алды.

1914 жылы барлык дунген шаруашылыктарынын 42 пайызы егин сала алагн жок.

Атакты бай уйгырдын бири Верный уезинин Жаркент болысында туратын Уали Ахун Блдашев.

Дунгендердин негизги шаруашылык касиби егиншилик, бау-бакша осиру, усак-туйек сауда жасау, баска да ар турли касип турлеримен айналысу болды.

Дунгендер 20 гасырдын 80-жылдарынан бастап олар Жетисуда алгашкылардын бири болып куриш еге бастады.

1905 жылы Жаркенттин озинде гана 167 дунген копеси болды.

Уйгырлар мен дунгендердин рухани мадениетин зерттеумен кезинде Ш. Уалиханов, Н.М. Пржевальский, В.И. Роборовский жане баскалары айналыскан болатын.

20 гасырдын 20-жылдарына дейн дунгендер кытай иероглифин, сонымен катар араб алфавитин пайдаланып келди.

Дунгендердин гажайып ертегилери бар. Ертегилер мен аныз ангиме айтушылар фофуди деп аталды.

19 гасырда уйгырларды халык арасынан шыккан Садыр Палуан, Назугул сиякты бир топ атакшы аншилер-кошыкшылар болды.

Дуал – балшыктан каланып, биик етип салынган коршау.

Дунгендер – ислам динин устанатын кытай тилдес халык.

Уйгырлар – Кытайдын батысын, Казакстан мен Орта Азия аймагын мекендейтин турки тилдес отырыкшы халык. Маньчжурлар оларды «тараншы» деп атаган, ол дер жыртушы, дикан деген магына береди.

Казакстанда этностык топтардын калыптаса бастауы.

1897 жылы Казакстанда барлыгы 4147,7 мын адам турган болса, сонын 80 пайызга жуыгы казактар еди.

Орыстар.

Казакстанда орыс халкынын саны 19 гасырдын соны мен 20 гасырдын бас кезинде кызу каркынмен ости.

1897 жылы Алтайда 90 мынга жуык орыс шаруалары болды.

1897 жылы Казакстаннын алты облысындагы орыстардын саны 544 мын адамга жетти. Олар казак олкесиндеги букил халыктын 12,8 пайызы болды.

Орыс кызы Мария Рекинанын есими букил казак даласына белгили болды. «Дударай» анин орыс кызы ози гашык болган казак жигитине арнады.

Украиндыктар.

Украиндыктардын алгашкы тобы Казакстан аумагында 18 гасырдын екинши жартысында пайда болды.

Украиндыктардын елеули болиги казактын кен-байтак даласына 19-20 гасырлар шебинде, Ресейдин еуропалык болигинен шаруалардын жаппай коныс аударуы кезинде келди.

1913 жылы Романовтар аулети билигинин 300 жылдыгын атап оту курметине ен улгили шаруашылык ушин белгиленген арнайы сыйлыктардын бирин осы В. Марченко женип алган болатын.

Василий Марченко егистик топырагынын кунарлыгын арттыру максатымен тукым себудин он танапты адисин енгизди: « Сельский вестник », « Хлебороб » журналдарын узбей окып турды.

1905 жылы Киевте болган шеруге катысканы ушин Акмола облысынын Акмола уезине жер аударылган Афанасий Латутаны Жоламан деген казак окил бала етип асырап алып, оган Жкып Жоламанов деген есим берген.

1916 жылы казактардын улт-азаттык котерилиси кезинде Жакып Коргалжындагы котерилисшилердин танымал басшыларынын бири болган.

1897 жылгы казак санагынын деректери бойынша Казакстанда 86,7 мын украиндык турды.

Татарлар.

Татарлар олкенин ири Петропавл, Семей, Орал, Кокшетау, Верный, Акмола, Павлодар, Зайсан жане Оскемен калаларында турды. Олардын негурлым жии орналаскан жерлеринде татар слободкалары пайда болды.

1897 жылы Казакстанда туратын татарлардын жалпы саны 56 мынга дейн жетти. Мунын ози Казакстандагы букил халыктын 1,3 пайызы еди. Татарлардын 38 пайызы мещандар , 28 пайызы шаруалар, 10 пайызы ?аза?тар, 2 пайызы копестер болды.

Белорустар.

Белорустар Казакстан аумагына Белоруссияда 1863-1864 жылдар К. Калиновский бастаган котерилис катигездикпен басылганнан кейн келди.

19 гасырдын 70-жылдарында казакстаннын солтустигине тонкерисшил белорус халыкшылдары жер аударылды.

Кейинирек белорус социал-демократтары да осы онирден бир-ак шыкты.

Немистер.

Немистер Казакстанга тунгыш рет 18 гасырда аскери курамалар ретинде келди. Олардын коби Балтык бойы губернияларынан еди.

Сибир шекара шебинин басшылары кызметин аткарган 13 адамнын копшилиги немистерден шыккан генералдар болатын. Олар: Х.Т. Киндерман, И. Крафт, Д. Риддер, К.Ф. Фрауман, Г.И. Глазенап жане баскалары.

Туркистан олкесинин генерал-губернаторы К.П. фон Кауфман, Торгай облысынын аскери губернаторы Л.Ф. баллюзек , дала олкесинин генерал-губернаторы М.А. фон Таубе де немис ултынан еди.

Немистер негизинен Омбы, Петропавл, Семей, Оскемен, Жамишев сиякты тагы баска да шекара шебиндеги аскери бекинистерде турды.

18 гасырдын аягына карай Казакстандагы немистердин саны 400 адамга жетти.

Алеуметтик сословие тургысынан алганда 1897 жылы немистердин 85 пайызын шаруалар курады.

1897 жылы Казакстандагы жане онымен шекаралас калалардагы немистердин жалпы саны 7 мын адамга жуыктады.

Поляктар

Поляктар Казакстан аумагында алгаш рет 18 гасырда пайда бола бастады.

Жер аударылып келген поляктар Польшадагы 1830-1831, 1863-1864 жылдардагы Ресей империясына карсы улт-азаттык котерилистерге катысушылар еди.

Адам Янушкевич казак халкынын тарихын кызыга зерттеди. Суретши Бронислав Залесский «Кыргыз даласынын тиршилик-тынысы» деген гажайып картинасын салды. Акын Густав Зелинский казактар омиринен «Кыргыз» жане «Дала» деген дастандар жазды. Владимир Недзвецкий Жетису муражайынын негизин калады. Ал Семейге жер аударылган Северин Гросс « Кыргыздардн турмысын зандык тургыда зерттеуге арналган материалдар» деген тамаша китап жазды.

1897 жылы халык санагынын деректери бойынша Казакстанда 1254 поляк турган. Олар басым копшилиги Орал, Семей, акмола жане Сырдария онирлери.

1897 жылы Казакстанда мордвалыктардын саны 12 мынга жуыктаган.

1897 жылы Казакстандагы еврей саны 1651 адамга жеткен.

Акмола аумагында эстондыктар мен латыштардын шагын бир тобы 375 адам.

1897 жылы откен Жалпыресейлик халык санагынын деректери бойынша Казакстнада 29,5 мын озбек, 2,8 мын турикмен, 2,6 мын башкурт, 997 калмак, 987 тажик т.б.

Ассимиляция – бир халыктын екинши халыкпен араласып, улт ретинде жойылып кету.

Шыгыр – егистикке су шыгару ушин жасалган, су журетин науасы бар карапайым курал.

Шетелдерде казак диаспорасынын калыптасуы.

Казактардын казакстаннан тыс жерлерге лажсыздан коныс аударуы 19-20 гасырлар шебинде жии орын алды.

1916 жылгы улт-азаттык котерилистен сон 300 мынга тарта казак Казакстан аумагын тастап Кытайга кошип кетти.

1897 жылгы санак бойынша астрахан губерниясында – 42,6 мын, Самара губерниясында - 7,4 мын, орынбор губерниясында – 3,9 мын казак турган болатын.

Астрахан губерниясына карасты Ишки ордадагы казактардын саны 207,3 мынга жетти.

1752-1755 жылдар Орта жуздин солтустик аймактарынын жерлеринде жанашекара ауданы курылды.

1771 жылы орта жуз казактары Тобыл мен Томск губернияларымен шекаралас аймактарга уакытша кошип-конуга руксат етти.

Патшанын 1788 жане 1789 жылдары шыккан жарлыктары бойынша Ертис бойындагы казактардын бир болигине озеннин он жак бетинде « манги кошип-конып журуге» руксат етилди.

Казактарга 1880 жылы Кулынды даласынан колеми бир миллионга жуык десятина келетин косымша жер болинди. Казактар ол ушин орыс шаруалары сиякты мемлекетке жылына 6 сомнан салык толеп туруга миндетти болды.

1911 жылы есеп бойынша, Томск губерниясында 29 мын, Тобыл губерниясында 9 мын казак турган.

Ресейде туып-оскен, белгили когам кайраткерлери дарежесине дейн котерилген казак азаматтарынын катарына Кошке( Кошмухамбет) кеменгеров, Асылбек, Мусылманбек жане Муратбек Сейитовтер, Амире Исин, Мукан Айтпенов жане баскалары.

Акырында Кытай окимет билиги орындары 1767 жылы казактардын Синьцзяньга кошип, коныс аударуга руксат етти.

19 гасырдын аяк кезинде кытайда 100 мынга жуык казак турды.

1911 жыл Кытайдагы казактардын жалпы саны 225 мын дейн жетти.

Ресейден кытайга 1911 жылга дейн откен казактардын барлыгы да 1914 жылы Кытайдын кол астына отип, Кытай азаматтыгын алды.

Монголиянын батыс болигинде туратын казактардын негизги тобын абак керейлер курады.

Оларды бастап келгендер Кожамжар, Самырхан, султандар мен Кобеш Айтбайулы, Жылкышы, Актайулы сиякты рубасылар.

Коныс аударып келудин негизги себептери Кытайдагы 1850-1864 жылдары тайпиндердин ( шаруалардын) жане 1862- 1878 жылдары дунгендердин котерилис жасауы болды.

Казактар турикменстанга Казакстандагы улт-азаттык котерилистери аяусыз басылганнан кейн барган болатын.

1869-1870 жылдары Киши жуз казактарынын бир болиги турикмен жерине ауып кетти. 1897 жылгы халык санагы бойынша Турикменстанда казактардын саны 73 мынга жуык.

1820 жылы ресей саяхатшысы ари зерттеушиси Е. Мейсндорф Бухар хандыгындагы казактар туралы булай деп жазды « Биз кыргыздарды Бухаранын солтустик-шыгысындагы Каршы, солтустигиндеги каракалпактармен шектесетин мианкала манында коп кордик.»

1897 жылгы санак бойынша Жызак жане Ходжент уезинин аумагында гана 63 мын казак турган.

Казактар Ауганстанда 19 гасырдын 40- жылдарында пайда болды.

20 гасырдын бас кезинде Ауганстанда казактардын саны 2 мындай болды.

Диаспора - этностык баска мемлекеттин аумагында туратын шагын бир болиги, бурынгы оз отанынан алыс жерлерге коныстанган адамдар.

Миграция – халыктын оз елинен ишинде немесе бир елден екинши елге коныс аударуы.

Исин Амире (1867-1931)

Сейитов Асылбек ( 1894-1937)

Казакстан Ресейдеги 1905-1907 жылдардагы революция кезинде.

1905 жылдан 1907 жылга дейнги кезенде биринши орыс революциясы болып отти.

Патша окиметинин 1905 жылгы 9 кантарда карусыз шеруге шыккан жумысшыларга ок атып, кырып салганы онын канишер зулымдык саясатын ашкерлеп берди.

Казактын белгили акыны ари этнограф, тарихшы, шежиреши Машһур жусип Копейулы осы окигага арнап « Канды жексенби» деген олен жазды. Автор кугын-сургин корды Ташкент, Кокан жагында жане Ишки Ордада бой тасалауга мажбур болды.

Верный, Перовск, Казалы, Орыл Актоба, Петропавл мен Семей де жумысшылар наразылык жиналыстары мен митингилер болып отти.

Патшанын 1904 жылгы жарлыгы бойынша бурынгы Сибир шекара шебиндеги ени он шакырымдык бетарап алкап ?аза? аскерлеринин « мангилик» пайдалануына берилди.

20 гасырдын бас кезинде бир гана Семей облысынын озинде 147 мынга жуык казак жерсиз калды.

1906 жылы 6 кантардан бастап патшанын арнайы жарлыгы бойынша Акмола жане Семей облыстарынын букил аймагында аскери тотенше жагдай жарияланды.

Кокшетау каласында молда Наурызбай Таласов ерекше козге тусти. Ол халык арасында Науан хазирет деген атка ие болды. Науан хазирет пен Шаймерден косшыгуловтар Шыгыс Сибирге, бр киянда жаткан Якутияга жер аударылды.

1903 жылы коктеминде Акмола облысына карасты кокшетау уезиндеги сегиз болыстын казактары Ресей империясы ишки истер министринин атына мынадай хат жазды: « бизидин атам заманнан бери мекендеп келе жаткан жеримизди коныс аударып келген шаруаларга тартып алып берип, бастыктар бизди кунарсыз жерлерге куып шыкты...

« Куранымызды» , касиетти китаптарымызды нажисти жерлерге лактырды, медреселеримизди жауып тастады. ..»

1904 жылы акпанда Кокшетау уезинин бастыгы молда Кудияр Рыстаевтын казактарга жолдаган осындай бир хатын колга тусирди. Онда ол халыкты патша окиметине карсы белсенди куреске шакырып, былай деген « биздин акелеримиз хан Кенесары Касымовтын сенимди сериктери болган еди. Касиетти динимиз жолында ер журек азаматтар ретинде колымызга кару алып, олгенимиз алдекайда артык».

1905 жылы мусылман дини кайраткери Томенги Новгородтагы жане Петербургтагы мусылмандардын букилресейлик съездерине катыса бастады.

Мусылмандардые съезинде « Иттифак-ал-муслимин» атты букилресейлик мусылмандар партиясы курылды. Жана партиянын 15 мушесинин екеуи казак болды. Олар салимгерей Жантореулы, Шаймерден Косшыгулулы.

1902 жылы мыс кеништери мен Екибастуз комир кенинин 150 жумысшысы Дала генерал-губернаторынын атына арыз-шагымдар жазды.

1904 жылы Зайсан уезиндеги Надеждинск кен казу орнында жумысшылардын ереуили болып отти. Оган Мейирхан кемалов басшылык етти.

1905 жылы Казакстандагы темир жол жумысшылары букилресейлик саяси ереуилге шыкты.

1905 жылы 15 карашада Каркаралы каласында жумысшылар мен шаруалардын, солдаттардын. Сондай-ак енди калыптасып келе жаткан казак зиялылары окилдеринин саяси шеруи болып отти. Шеруди уйымдастырушылардын бири Жакып Акбаев Семей турмесине камалды.

1905 жылгы желтоксанда Спасск мыс балкыту зауытында, сондай-ак Караганды кен казц орындарында улкен ереуилдер орын алды.

Алгашкы марксистик уйирмеси атбасар каласында курылды. Оны Оралдан жер аударылып келегн жумысшы А.Д. Ушаков 1896 жылы уйымдастырган еди.

Темиржолшылардын ен ири касиподагы Орынбор-Ташкент темир жолында курылды.

1906 жылы оган 6 мындай адам муше болды.

1905 жылдын жазында Семей, Торгай, Орал жане Сырдария облыстарындагы шаруалар жергиликти акимшилик биликке карсы бой котерди.

1899 жылы Омбы уезинин бастыгы Акмола облысынын генерал-губернаторынын атына жолдаган хатында былай деп жазды. «.. егер мундай отиниш берушилердин катары барган сайын арта тусетин болса, орыс шаруаларына болинетин жер..., казак даласын отарлау жониндеги максат иске аспай калады.»

1905 жылы желтоксанда Орал каласында бес облыстан келген казак халкы делегаттарынын съези отти.

1906 жылы Семей каласында казактардын съези шакырылды.

1905 жылы тамызда 2 Николай патша Ресейдеги революциялык куштердин кысымымен империянын зан шыгарушы жане окилетти органы ретинде Мемлекеттик Дума куру туралы манифеске кол койды.

1906 жылгы 1 Мемлекеттик Думага казактардан Торгай облысынан – Ахмет Биржанов, Уфа губерниясынан – Салимгерей Жанторе, Орал облысынан – Алпысбай калменулы, Астрахан губерниясынан - Бактыгерей Кулманов, Акмола облысынан – Шаймерден Косшыгулулы, Семей облысынан – Алихан Бокейханов сайланды.

Бирак Ресейдин 1 Мемлекеттик думасы бар жогы 73-ак кун жумыс истеди.

Ресейдин 2 Мемлекеттик Думасынын курамына бул жолы Казакстаннан мына азаматтар сайланды: Акмола облысынан - Шаймерден Косшыгулулы, Торгай облысынан – Ахмет Биримжанов, Семей облысынан – Темиргали Нурекенов, Сырдария облысынан – Тилеули Алдабергенулы, Жетису облысынан – Мухамеджан Тынышбаев, Орал облысынан - Бакытжан Каратаев, Астрахан губерниясынан - Бактыгерей Кулманов. Алайда бул Дума да узакка барган жок 104 кун жумыс истеди.

1908 жылы А. Бокейханов Выборг ундеуине кол койды.

Мемлекеттик дума – Ресейдин 1906-1907 жылдардагы зан шыгарушы жогары окилетти органы.

Земство жиналысы – Ресейдеги озин-ози баскару органы. Онда дворяндар басым болган.

Кадеттер – конституцияшыл демократтар. Когамнын демократиялык кундылыктар негизинде биртиндеп дамуын жактаушылар.

Алихан Бокейханов ( 1866-1937)

Алпысбай Калменов ( 1860-1939)

Ахмет Корганбекулы Биримжанов ( 1871-1937)

Бактыгерей Кулман ( 1857 ж.т. – о.ж белгисиз)

Барлыбек Срытанов ( 1866-1914)

Бакытжан Каратаев ( 1860-1934)

Машһур Жусип Копейулы ( 1859-1931)

Мухамеджан Тынышбаев ( 1879-1937)

Салимгерей Сейитханулы Жанторе ( 1864-1920)

Темиргали Нурекен ( 1857-1918)

Ахмет Байтурсынулы ( 1873-1938)

Жакып Акбаев ( 1876-1934)