1916 Жылгы улт-азаттык козгалыс

Согыс жылдары халыктан аскери салык жиналды. Онын ар тутинге шаккандагы молшери 1 сом 84 тиын.

1916 жылы 25 маусымда куни орыс емес « буратана» халыктардын 19-43 жас аралыгындагы ер-азаматтары согысып жаткан армия шебинде корганыс курылыстарын салу мен тыл жумыстарына алу жониндеги тапша жарлыгы шыкты. Алдын ала жасалган есеп бойынша, Туркистан мен Дала олкесинен 500 мын адам алу козделди.

Торгай даласындагы котерилисти Алиби Жангелдин жане Амангелди Иманов баскарды.

Орал облысы мен Бокей ордасында котерилисти Сейткали Мендешев пен Абдрахман Айтиев баскарды.

Мангыстауда котерилисти баскаргандар: Жалай Мынбаев

Актобе котерилисин баскарган: Адилбек Майкотов

Жетису котерилисин баскаргандар: Токаш Бокин, Бекболат Ашекеев, Узак Саурыков.

Казактарды тыл жумысына алу жониндеги патша жарлыгы Орынборга 1916 жылы 28 маусымда жетти.

А. Иманов бастаган котерилис.

Торгай уезинин казактары Нияз бидин немереси Абдигапар Жанбосынды оздеринин ханы етип сайлады. Аскердин бас сардарбеги Амангелди Иманов, онын комекшиси етип Оспан Шолаков тагайындалды.

1916 жылгы казан айына карай Торгай жане Ыргыз уездеринде аркайсында 2-3 мын адам болган 20-дай котерилисшилер болган .

1916 жылы 23 казан куни Амангелди бастаган 15 мын котерилисши Торгай каласын коршады.

1916 жылдын карашасында котерилисшилердин саны 50 мынга жетти.

22-24 акпан кундери котерилисшилер жазалаушылармен сонгы шайкасын Догал Урпек ауданында откизди.

1917 жылдын сонында Амангелди Торгайды алды.

Жетисудагы котерилис.

Жетисудагы котерилис 1916 жылгы шилде айынын басында Жаркент-Тараншы болысынын Городское селосындагы тыл жумыстарына жиберилетин жигиттердин тизимин жасауга карсылыктан басталды.

Котерилисшилер тизим жасаумен айналыскан Хлыновскийдин отрядына шабуыл жасады. Ол Верныйга карай шегинди.

1916 жылы жазда котерилисшилер Каркара жарменкесин коршады.

Жетисудагы толкуларды басу ушин Куропаткин жиберилди.

Патша окимети Жетисуга 95 рота мен 24 ?аза? отрядын аттандырды.

Милитаризм – аскери куш-куатты арттыру, кауырт карулану мен согыска дайындыктагы белсендилик саясаты.

Жанбосын Абдигапар ( 1870-1919)

Амангелди Иманов ( 1873-1919)

Акбаев Жакып ( 1876-1934) 1929 жылы кугын-сургинге ушырап, Воронежге жер аударылды. Кайтыс болган сон 1957 жылы акталды.

Ашекеев Бекболат ( 1848 немесе 1843-1916) Верный асери ганизоны сотынын 1916 жылгы 7 кыркуйектеги шешимимен дарга асу аркылы олим жазасына кесилди.

Токаш Бокин ( 1890-1918)

Котерилисшилерге карсы патша окиметинин

жазалау шаралары.

3 агым пайда болды:

1 агым « Алаш»

2 агым « Шура-Ислами», « Шура-улема»

3 агым « Уш жуз» кейн « Уш жуз» социалистик партия курды.

Миржакып Дулатов 1916 жылгы жарлыкты «канкуйлы» деп жариялады.

1917 жылы 1 акпанда генерал-губернатор Куропаткин шешимимен Туркистан олкесинде олим жазасына – 347, каторгалык жумыстарга – 168, турмеге жабуга – 129 адам кесилди.

Осы жылдары Ахмет Байтурсыновтын айтуы бойынша казак халкынын омир суруи улкен проблемага айналды.

Казакстан ауылдарынан карудын кушимен 150 мыннан аса ер-азаматтар тыл жумысына алынды.

Элита - когамнын кандай да бир болигинин, топтарынын негурлым корнекти окилдери.

Апогей – кандайда бир кубылыстын гулдену, шарыктау шеги.

Авантюризм – кездейсок табыска жету есебимен тауекелге бел буган ари кудикти ис.

Реабилитация – бастапкы кукыктар мен бастапкы жаксы беделди калпына келтиру.

Экспансия - баска елдерди экономикалык жане саяси жагынан багындыруга багытталган саясат.

Каратаев Бакытжан ( 1860-1934) Казтрги батыс Казакстан облысынын Каратобе ауданында туган. Орал облысынан екинши мемлекеттик Думага сайланган.

Казакстан 1917 жылгы Акпан революциясы кезинде.

1917 жылы кантардагы « Канды жексенби» окигасынын курбандарын еске алу стачкалары « Согыс жойылсын! » « Самодержавие жойылсын!» деген урандар котерген саяси шерулерге уласты.

1917 жылы 27 акпанда Ресейде Акпан революциясы жениске жетти. Монархия кулатылып, патша тактан тайдырылды.

Торгай облысынан генерал Лаврентьевтин жазалаушы экспедициясы кейн шакырылып, 1917 жылы 7 наурызда котерилиске катысушыларга кеширим жасау жонинде Жарлык жарияланды.

1917 жылы 24 сауирде окиметтин шешимимен тыл жумысына шакырылган казактар елине кайтарылды.

1917 жылы мамырдан бастап Уакытша окиметтин жергиликти органдары ауылдар мен селоларда да курылды. Казак халкынын окилдеринен Уакытша окиметтин комиссарлары болып: Торгай облысында – Алихан Бокейханов, Жетисуда – Мухамеджан Тынышбаев, Туркистанда – Мустафа Шокай.

1917 жылы наурыз-сауир айларында 25 Кенес курылса, онын 8 жумысшы депутаттарынын, 9-ы шаруа жане 7 солдат депутаттарынын кенеси еди.

Радикалдар – саяси маселени барынша тимди адистер мен шугыл шаралар аркылы шешуди колдайтын топ.

Мустафа Шокай ( 1890-1941)

Мухамеджан Тынышбаев ( 1879-1938)

Ленин ( Ульянов) Владимир Ильич ( 1870-1924)

Казан революциясы жане Казакстанда Кенес окиметинин орнауы.

1917 жылы 24 казанда ( 6 карашада) Петроградта карулы котерилис басталды.

1917 жылы 25 казан ( 7 карашада ) куни танертен карулы тонкерис жасалып, аскери-революциялык Комитет Уакытша окиметтин кулатылганын жариялады.

1917 жылы 25 казанда Ленин 2 декрет кабылдады: 1. Битим туралы декрет 2. 26 казан куни Жер туралы декрет кабылданды.

Халык Комиссарлары Кенесинде В.И. Ленин торагалыкка сайланып, онын озине жакын сериктери : Л. Троцкий, Г. Зиновьев, Л. Каменев, Я. Свердлов, И. Сталин, Ф. Дзержинский т.б. басшылык кызметине алынды.

1917 жылы 2 карашада « Ресей халыктары кукыктарынын Декларациясы» жарияланып, онда ашык матинмен «Ресей халыктарынын болинип, дербес мемлекет куруына дейинги ерикти озин-ози билеу кукыгы» танылатыны жазылды.

Орталыктанган окимет билигин кызу жактаган В.И. Сталин болды.

Осы кездерде Сырдария облысынын Аулиеата депутаттары кенесинин торагасы Т. Рыскулов Туркистаннын улттар истери жониндеги Халык комиссариатына былай деп жазды: « Мындаган адамдар осы уакытка дейн Кенес окиметинин не екенин нашар тусинеди жане онын угити халыкка жете койган жок»

Казакстанда Кенес окиметинин орнауы 1917 жылдын казан айынын сонынан 1918 жылдын наурыз айына дейн созылды.

Гегемон – басшы, косем

Казакстандагы Кенес окимети биринши орнаган кала: Орал

Халық бұқарасы революциялық – саяси белсенділігінің артуы.

1917 жылы шилдеде Орынборда Биринши жалпыказак съези шакырылды. Съезде «Алаш» партиясын куру жонинде шешим кабылдады.

Петроградтагы толкулар басталысымен «Казак» газетинде 21 карашада « Алаш » партиясы багдарламасынын жобасы жарияланды. Багдарлама жобасы он маселени камтыды: мемлекеттик курылыс, жергиликти бостандык, негизги кукык, дин, билик пен сот, ел коргау, салык, жумысшылар маселеси, гылым мен оку-агарту исинин дамуы, жер маселеси.

1917 жылы желтоксанда Орынборда « Алаш» партиясынын Екинши жалпыказак съези болып отти.

Алашорда автономиясынын орталыгы Семей болып жарияланды. Оны Алихан Бокейханов баскарды. Ен маныздысы Алашордада « казак тургындарынын аткарушы билигин колга алу» миндеттелди.

1917 жылы карашада откен тортинши олкелик тотенше мусылман съези орталыгы Кокан болатын Туркистан автономиясын куру жонинде шешим кабылдады. Биринши М. Тынышбаев кейн М. Шокай баскарды.

1918 жылы 29 кантар куни Коканды талкандай бастады.

1918 жылы 30 сауирде курамына Казакстаннын онтустик аймактары енген Туркистан Кенестик Федерациялык Республикасы жарияланды. Туркистан АКСР астанасы – Ташкент каласы болды.

Тоталитарлык тартиптин ныгаюымен биртиндеп « Алаш» Партиясына катыстыларды саяси кудалау басталды.

Алашордашылар 1955 жылы акталса да, одан кейинги отыз жыл бойы ресми тарихтан тыс калып келди. 1988-1989 жылдары Казакстан Коммунистик партиясы ОК-нин шешими бойынша А. Байтурсыновтын, М. Дулатовтын, Ш. Кудайбердиевтин, М. Жумабаевтын шыгармашылык муралары жария етилди.

«Уш жуз» партиясы негизин 1917 жылы 17 карашада Мукан Айтпенов калады.

«Уш Жуз» партиясы 1918 жылы жазда тарап кетти.

«Шура-ислами», саяси уйымдары. 1917 жылы 17 наурызда Ташкентте курылды. Баскарган М.К. Абдурашидханов. 1918 жылдын басында тарап кетти.

«Шура-улема» 1917 жылы 10 шилдеде Ташкентте казактын белгили кайраткери С. Лапиннин жетекшилигимен курылды. 1918 жылы таратылды.

Омбыда « Демократияшыл окушы жастардын кенеси»

Акмолада « Жас казак»

Спасск зауыттарында «Жас журек»

Петропавлоск « Талап»

Сакен Сейфуллин «Жас казак» уйымын баскарды

Либерал-демократтар – барлык азаматтардын саяси тендигин, халык билигин жактаушы зиялылар.

Казакстан Азамат согысы мен шетел интервенциясы жылдарында.

Казак Автономиялы Кенестик Социалистик Республикасының ( КазАКСР)

Курылуы.

1918 жылы коктемде Кенес республикасы аумагында шетелдик согыс интервенциясынын орти тутанды.

Шетелдик согыс интервенциясынын етек алуына Антанта елдери дайындап, солардын нускауымен жасалган 1918 жылы 25 мамырдагы Чехословак корпусы булигинин улкен манызы болды.

Кенес окиметине карсы колдарына кару алган атаман А.И. Дутов бастаган Орал жане Орынбор ?аза?тары котерилди.

1918 жылы 16 шилдеде 2 Николай мен онын отбасынын барлыгы атылды.

1918 жылы 2 кыркуйекте БОАК Кенес республикасын « аскери лагерь » деп жариялады.

Азамат согысын « оз агайынын олтиру» деп те атайды.

Казакстандагы Азамат согысынын ен алгашкы ошактарынын бири 1917 жылдын карашасында Орынбор каласында пайда болды.

Омбыда адмирал Колчак баскарган Уакытша сибирлик ак гвардияшыл окимет курылды.

1918 жылы шилдеде Орынборды атаман Дутов басып алып Кенестик Туркистанды Ресейден болип тастады.

Алашорда Самарадан 600 винтовка мен пулемет, 300 берденке, 20 мын патрон мен ким-кешек.

Ак гвардияшылармен куресте партизандык козгалыстын ошактары – Акмола, Семей облыстарында курылды.

1920 жылыдын сонында Азамат согысы аякталды.

РКФСР Халык Комиссарлары Кенесинин 1919 жылы 10 шилдеде В.И. Ленин кол койган декретимен « Кыргыз олкесин баскару жониндеги революциялык Комитет (Казревком) курылды ». Казревком мемлекеттик билик пен мемлекеттик жогаргы баскару органынын миндетин аткарды.

Ревкомнын баскаруына Астрахан губерниясы аумагындагы Орал, Торгай, Акмола, Семей облыстары кирди.

1920 жылы 9 наурызда Казревком «Алашорда» окимети мен онын аймактык болимшелерин толык жою туралы буйрык шыгарды.

Казревком 1919 жылдын шилдесинен КазАКСР курылган 1920 жылгы казан аралыгында 15 ай кызмет етти.

1920 жылы 26 тамызда Кенес окимети – БОАК мен РКФСР ХКК Кенес автономиясынын негизинде курылган федерациялык социалистик мемлекет РКФСР – дин курамында, астанасы Орынбор каласында болатын « Казак АКСР куру туралы» Декрет жарияланды. Казак АКСР куру туралы декрет Казакстан аумагын аныктады.

1920 жылы 4-12 казан аралыгында Орынборда Казак АКСР Кенестеринин Курылтай съези болып отти. Бул кун – 1920 жылдын 4 казаны казак кенестик улттык мемлекеттиликтин туган куни болып табылды.

Казак АКСР ОАК-нын торагысы болып Сейткали Мендешев, Казак АКСР ХКК – нин торагасы болып В. Радус-Зенькович сайланды.

Съезде казак кенестик мемлекеттилигин курудын негизги кагидаларын Конституциялык негизде аныкталган « Казак АКСР енбекшилери кукыктарынын декларациясы » кабылданды. Декларация Казак Кенестик Социалистик Республикасынын биринши конституциясы кабылданган 1937 жылга дейн республика енбекшилеринин кукыктарын бекиткен конституция ретинде колданылды.

1925 жылы 15-19 сауир аралыгында Кызылорда каласында Казак АКСР Кенестеринин 5 съези отти. Оган алгаш рет букил Казакстаннын окилдери катысты. Съезде Республика астанасы Орынбордан Кызылордага ауысты.

1926 жылгы санак бойынша казак халкынын саны 5 230 мынга жетти, букил олке тургындарынын 61,3 % курады.

« Аскери коммунизм » саясаты.

Аскери коммунизмнин тикелей миндети ондирис пен болуди орталыктандыру, мемлекеттин колына корганыс мудделерин сай елдин азыктык , шикизат т.б. ресурстарын шогырландыру мен оны тимди пайдалану еди.

Акшалай жалакынын орнына комуналдык кызмет, транспорт т.б. ушин карточкалык « паек» берилди.

« Аскери коммунизм» саясатынын кориниси - азык-тулик саясаты болды.

Казакстанда 300-ден аса ири онеркасип орындары мемлекет карамагына алынды.

Бир жылдар ишинде малдын барлык турлеринин саны 10,5 млн-нан астам баска кемиди.

Казакстандагы азамат согысы 1918-1920 жылдар.

1920 жылы Казакстанда жаппай аштык болды.

Турар Рыскулов озинин « Даладагы аштык» макаласында осы жылдардагы аштык туралы ашып корсетти. 1 млн-га жуык дамдар аштыктан, суыктан, аурудан каза болды.