
- •Мазмұны
- •Орталық азия елдерінің қауіпсіздік мәселелерінің негізгі аспектілері
- •Орталық азия елдерінің қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығы....................................................
- •1. Орталық азия елдерінің қауіпсіздік мәселелерінің негізгі аспектілері
- •Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік жүйесінің қалыптасу негіздері
- •1.2Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығының факторлары және алғышарттары
- •2.1 Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік мәселесінің ерекшелігі мен қайнар көздері
- •2.2 Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықтың жаңа бағыттары
- •Қорытынды
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
2.1 Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік мәселесінің ерекшелігі мен қайнар көздері
Өңір қауіпсіздігіне тікелей байланысты Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесі хатшысының орынбасары, заң ғылымдарының докторы, профессор Нұрлан Әбдіровпен сұхбат:
– Нұрлан Мәжитұлы, әлем елдерін қауіпсіздік проблемасы қатты алаңдатып отыр. Оның ішінде Орталық Азия өңірі де бар. Ал Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселесін қалай сипаттауға болады?
– Орталық Азия өңіріндегі жағдай негізінен ұлттық қиын проблемалармен, қалыптасқан ішкі және мемлекетаралық саяси-экономикалық, сондай-ақ аумақтық қарсы тұрушылықпен тығыз байланысты. Өңірдегі жағдайды түрлі діни экстремистік құрылымдар мен лаңкестік ұйымдардың іс-әрекеті одан әрі қиындата түсуде. Тұрақтылық болмаған елде әлеуметтік-экономикалық мәселелер шешілмейтіндігі, экономика өсіп-өркендемейтіндігі белгілі. Жалпы, Орталық Азия өңірінде лаңкестік пен діни экстремизмнің таралу қаупі ұзақ мерзімдік сипат алып барады. Өйткені, Ауғанстандағы қалыптасқан жағдайлар діни экстремистік және лаңкестік ұйымдардың қызмет ет осы. Мәселеге осы тұрғыдан келсек, діни экстремистік ұйымдардың идеясы Қазақстан аумағына таралу қаупі бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Мұны айтып отырған себебім, елімізде сот тәртібімен 13 халықаралық лаңкестік құрылым мен 1 экстремистік ұйым – “Хизбут-Тахрирдің” қызметіне тыйым салынды. Сондай-ақ Орталық Азия өңіріндегі жағдайға Таяу Шығыстағы, Ирактағы, Ауғанстандағы ұзаққа созылып бара жатқан жанжалдардың да кері әсер етуі мүмкін. Иран мен оның ядролық бағдарламасына байланысты қалыптасқан геосаяси жағдайларды да естен шығармауымыз керек.
Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселесіне кері әсерін тигізетін фактордың бірі – заңсыз көші-қон көлемінің уақыт өткен сайын өсіп бара жатқандығы. Өйткені, бүгінде Орталық Азия мемлекеттерінің аумағы Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінен Еуропаға заңсыз көші-қонды жеткізуші транзиттік база ретінде пайдаланылуда. Сонымен қатар, Ауғанстанда героин өндірудің көлемі жыл өткен сайын арта түскендігі өңірдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуге кері әсерін тигізіп отыр. Есірткі трафигінің негізгі бағыттары көршілес мемлекеттердің аумақтары арқылы өтуде. Бұл біздің еліміздің аумағында да халықаралық есірткі құрылымдарының орнығуын және ел ішінде есірткі заттарын қолданушылар санын өсіруі мүмкін. Бұларға қоса Орталық Азия өңіріне мүдделерін өткізгісі келетін әлемдегі жетекші мемлекеттердің геосаяси ойындарын да жоққа шығаруға болмайды.
– Орталық Азия елдерінде өңірлік қауіп-қатерге қарсы әрекет ету мақсатында қандай бірлескен шаралар жүзеге асырылуда? Проблемалар да болуы мүмкін ғой.
– Трансұлттық сипаттағы қауіп-қатердің алдын алу, өңірде қауіпсіздікті қамтамасыз ету тек көршілес мемлекеттермен тығыз ынтымақтастық жағдайында жұмыс істегенде ғана тиімді болмақ. Қазақстан көпжақты формадағы – Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымына, Шанхай ынтымақтастық ұйымына, Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары кеңесіне қатысушы ретінде, сондай-ақ Орталық Азия аясында әртүрлі бағыттар бойынша белсенді саясат жүргізіп келеді. Оның ең бастысы – өңірлік қауіпсіздікке қатер төндіретін халықаралық лаңкестікке, діни экстремизмге, халықаралық есірткі бизнесіне, заңсыз көші-қонға, тағы басқа да қылмыстарға қарсы күрес болып табылады. Қазақстан өңірде қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында барлық мәселелер бойынша көршілес елдермен ынтымақтастықты дамытып, тереңдетуде нақты шаралар қабылдап келеді. Оның ішінде арнаулы қызмет және құқық қорғау органдарымен ынтымақтастық өз деңгейінде деп айтуыма болады.
Бірер мысал келтірейін, 2006 жылы Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы (ҰҚШҰ) аясында осы Ұйымға мүше мемлекеттердің ұжымдық қауіпсіздігіне қатер төндіретін лаңкестік және экстремистік ұйымдардың тізімі туралы хаттаманың жобасы дайындалып, Құқық қорғау органдары мен арнаулы қызметтің лаңкестікпен және есірткімен күрес саласындағы қажеттілігі үшін бірлескен шараларды жүзеге асыру бағдарламасы қабылданды. Мұндай шараларды Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің сарапшы топтары да өткізді. Қазіргі кезде ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің аумағында қызметін жүргізуге тыйым салынған лаңкестік, сепаратистік, экстремистік ұйымдардың біртұтас тізімі дайындалып отыр. Сонымен қатар, мемлекеттермен бірлесе отырып, контрабандалық есірткі каналдарын жою, қылмыстық топтарды іздестіру, оларды өз елдеріне қайтару жөнінде ұйымдастыру-практикалық шаралары қарастырылуда.
Ал Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы аясында осы Ұйымға мүше мемлекеттердің мемлекеттік шекаралары арқылы тасымалданатын контрабандалық есірткінің жолын кесуге бағытталған “Канал” кешенді жедел-профилактикалық операциясы жыл сайын өткізіліп келеді. Өткен жылы кезекті осындай операцияны жүзеге асыру барысында заңсыз есірткі айналымына қатысты 472 қылмыс анықталып, 8 ұйымдасқан қылмыстық топ жойылды. Екі тоннаға жуық есірткі алынды, оның 47 килосы героин. Қазіргі кезде БҰҰ-ның көмегімен Алматыда өңірлік ақпараттық орталығы құрылып жатыр. Бұл орталық Орталық Азиядағы есірткіге қарсы күрес қызметін үйлестіретін болады. Орталықтың Алматы қаласында ашылуы Қазақстанның есірткі таралуына қарсы күрес ісінде ұстанған ұстанымын айғақтап тұр.
Менің пікірімше, трансұлттық есірткімен күресте негізгі күшті бірлесіп жүргізу тиімді болар еді. Ол үшін Ауғанстанның қаржы-экономикалық жағдайын жақсартуды көздейтін нақты бағдарлама дайындау керек. Ауғанстанның экономикалық жағдайы жақсарса, есірткі өндірісі төмендер еді. Бірақ бұл мәселе осы өңірдегі мемлекеттердің ғана қатысуын емес, әлемдегі барлық ірі елдердің белсенді түрде қатысуын қажет етеді. Бүгінде, сондай-ақ ТМД аясында оған қатысушы мемлекеттердің 2006-2008 жылдарға арналған заңсыз көші-қонның алдын алу бағдарламасы жүзеге асырылуда.
Бағдарламада аталған мәселеге байланысты профилактикалық, жедел-іздестіру және арнайы операциялар өткізу шаралары қарастырылған. Ал өткен жылы Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымының негізінде заңсыз көші-қонды болдырмау, трансұлттық ұйымдасқан қылмыстық топтардың шекаралардан өтуіне тосқауыл қою мақсатында операция өткізілді. Оның қорытындысында Қазақстан аумағында заңсыз жүрген 10 мың шетелдік пен азаматтығы жоқ адамдар әкімшілік жауапкершілікке тартылып, 1,5 мыңнан астамы сот шешімдерімен ел аумағынан шығарылды.
– Қазақстанның Орталық Азия елдерімен ынтымақтастығында қай бағыт басымдыққа ие болып табылады?
– Жаңа Ұлттық қауіпсіздік стратегиясына сәйкес Қазақстанның қауіпсіздігі Орталық Азиядағы барлық елдердің қауіпсіздігіне тікелей байланысты. Біздің сыртқы саясатымызда осы жағы нақтыланған. Сондықтан Елбасының Орталық Азия одағын құру идеясын жүзеге асырудың маңызы ерекше. Бұл бастама Оталық Азия елдерінде экономикалық ынтымақтастық орнатып, өңірде ұзақ мерзімдік инвестициялық ірі жобаларды жүзеге асыруға барынша ықпал етеді. Ал қауіпсіздік мәселесіне тоқталар болсақ, Орталық Азияда өңірлік қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекетаралық кешенді бағдарлама дайындап, жүзеге асыру ойластырылуда. Басым бағыттардың бірі – болуы ықтимал табиғи катаклизмдер саласындағы мониторинг және төтенше апат салдарын жою тетігін құру ынтымақтастығы болып табылады. Сондай-ақ халықаралық лаңкестікпен, діни экстремизммен, есірткі бизнесімен күрес мәселесі де басым бағыттардың бірі болып қалады.
Қазіргі таңда өңірде көші-қон тасқынына бақылау жасаудың тиімді тетігін құру өзекті міндеттердің бірі болып отыр. Президент Н.Ә.Назарбаев 2006 жылғы Шанхайда өткен саммитте ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер арасында заңсыз көші-қонмен күрес ынтымақтастығы туралы рамалық келісімді бекітуді ұсынған еді. Қазақстан дайындаған құжат жобасы әріптестерімен келісім сатысында тұр. Еліміздің қауіпсіздігі дегенде, Каспий аймағындағы тұрақтылыққа көп мәселе байланысты. Жақын жылдары Каспий аймағында милитаризациялауды шектеуге және ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құруға бағытталған шаралар қабылданатын болады. Трансшекаралық өзендердің су ресурсын бірлесіп пайдалануға да баса назар аударылады .
Тағы бір мәселе, Қазақстан Орталық Азия елдерімен Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы аясында, сонымен бірге екіжақты форматта әскери ынтымақтастықты кеңейте түспек. Олардың арасында әскери-техникалық ынтымақтастыққа, Ұйымға қатысушы елдердің әскери оқу орындарында кадр даярлауға басымдық берілмек. Осы тұста атап өтейін, бүгінде Қазақстанның әскери оқу орындарында Қырғызстан мен Тәжікстанның курсанттары оқып жүр.
– Нұрлан Мәжитұлы, Мемлекет басшысы өңірде интеграциялық үдерістерді және қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған бастамаларды үнемі көтеріп келеді. Бірақ сол бастамалардың жүзеге асырылуы көңілдегідей емес екені байқалады. Осыған байланысты пікіріңізді білсек деп едік.
– Тәжірибе көрсеткеніндей, Қазақстанның жүргізіп отырған саясаты қай жағынан алып қарасақ та орнықты. Дәлірек айтқанда, Орталық Азияда ғана емес, бүкіл Азия құрлығындағы саяси атмосфераны сауықтыру болып табылады. Бұған көптеген мысалдар келтіруге болады. Мысалы, Қазақстан 2006 жылғы 17 маусымда Алматыда өткен Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңестің өтуіне бастамашы болды. Бір үстелдің басында көптен бері бастары қосылмай келе жатқан Үндістан мен Пәкстанның, Иран, Палестина мен Израильдің басшылары пікір алысқанын әлем жұртшылығы көрді, куә болды. Жалпылай алғанда, Орталық Азия өңіріне көптеген елдердің қызығушылығы арта түсуде.
Мемлекет басшысы таяуда Алматыда өткен ЭСКАТО-ның 63-сессиясында сөйлеген сөзінде Орталық Азияның орны мен рөлі туралы әлемдегі іргелі мемлекеттердің біздің өңірге деген мүддесін конфронтация алаңы үшін емес, дамыту үшін пайдалану қажеттігін атап көрсетті. Ол үшін Орталық Азиядағы мемлекеттер бір-бірімен интеграциялық байланыстарды нығайтуы тиіс. Бұл жерде Президенттің Орталық Азия мемлекеттерінің одағын құру бастамасының мәні зор.
– Өңірдегі өзге мемлекеттердің Қауіпсіздік кеңестері аппараттарымен өзара іс-қимыл барысы қанағаттандыра ма?
– Әрине, қанағаттандырады. Шанхай ынтымақтастық ұйымы және Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы аясында елімізбен Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан қауіпсіздік кеңестері аппараттары арасындағы ынтымақтастық үйлесімді дамып келеді. Жақында Бішкекте ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер қауіпсіздік кеңестері хатшыларының кезекті үшінші кездесуі өтті. Кездесуде өңірлік және халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің өзекті проблемалары кеңінен талқыланды. Біздердің өзара тиімді ынтымақтастықты алдағы уақытта тереңдете түсуге толық мүмкіндігіміз бар деп есептеймін [27].
Шанхай ынтымақтастық ұйымы: Қазақстан аймақта геосаяси ойын жүргізе ала ма? ШЫҰ құрамына Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік кеңесінің Қытай және Ресей тәрізді екі бірдей тұрақты мүшесінің кіруі, ұйымның халықаралық аренада үлкен саяси беделге ие болуына және аумақта осы державалар мен АҚШ мүдделерін теңгермешілік дәрежеде ұстауға мүмкіндік беруде. Сыртқы қатынаста ШЫҰ өзге мемлекеттерге қарсы бағытталмаған және ашық саясат принциптеріне жүгінеді.
ШЫҰ ауқымында оған мүше мемлекеттердің бірлесіп жасалатын іс-қимылдары әскери-стратегиялық қауіпсіздікті дамыту, сенімділік шараларын нығайту; лаңкестіккке және экстремизмге, заңсыз көші-қонға, есірткі тасымалына, трансшекаралық өзге де қылмыстық істерге тосқауыл қою; экономикалық ынтамақтастық, өзара сауда жүйесінде Дүниежүзілік сауда ұйымының стандарттарына біртіндеп жақындау; табиғи және техногенді мазмұндағы төтенше жағдайларды бірлесе отырып сақтандыру және болдырмау, мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық бағыттары бойынша атқарылады.
Бұл нақтырақ айтқанда, Шанхай ұйымына мүше елдердің жарғысында атап көрсетілген негізгі бағыттар. Десек те, Шанхай ұйымының белсенділігі мен геосаяси бағыты үстіміздегі жылдың 5 шілдесінде Астанада өткен саммиттен кейін нақты көріне бастады. Астана саммитінде тұңғыш рет «АҚШ-қа Орта Азиядан әскери базаларын алып кету туралы» шарт қойылды. Өзбек билігі Ханабадтан әскери базасын әкету үшін Ақ үйге 6 ай уақыт берді. Ал мұның бәрі не үшін? Бірінші себеп – АҚШ Әндіжан оқиғасына ресми Ташкентті айыпты деп тапты. Ал Қытай мен Ресей «Әндіжан оқиғасы Өзбекстанның ішкі ісі» деп таныды. Демек, Орталық Азияда әскери базалары бар АҚШ-қа Каримовтың, тіпті алғашқыда жаңадан президент болған Бакиевтің «базаларды алып кету туралы» пікір айтуының астарында не жатыр?
Қазақстан алғашқы елдердің қатарында, Ресей мен АҚШ Президенттерінің 2006 жылы шілде айында ұсынған, Ядролық терроризм актілерімен күресі жөніндегі жаһандық бастамаға қосылды. 2007 жылғы маусым айында Астана қаласында Жаһандық бастаманың сыртқы істер министр орынбасарларының үшінші кездесуі өтті. 2008 жылы Қазақстанда Жаһандық бастаманың шеңберінде келесі іс-шаралар өткізілді:
- 6 маусымда Алматыда Ұлттық ядролық орталықтың Ядролық физика институтында «Атом-Антитеррор -2008» атты терроризмге қарсы халықаралық оқулары өткізілді.
- 11 қыркүйекте Өскемен қ. Ульба металлургиялық зауытында «Жобалық қауіп» атты екі күндік семинар өтті [40].
Ядролық терроризм – жаһандық қауіпсіздіктің қас жауы. Алдағы 11-12 маусым күндері Астанада Ядролық терроризммен күрес жөніндегі ғаламдық бастамаға мүше мемлекеттердің 3-ші кездесуі өтеді. Бұл бастаманы Ресей Президенті Владимир Путин 2006 жылғы шілдеде Санкт-Петербургте өткен “Үлкен сегіздік” елдерінің саммиті қарсаңында көтерген болатын. Қазақстан Республикасы алғашқылардың бірі болып бұл бастаманы қолдады. Оны іске асыру ядролық қаруды таратпау және оның құрамдас бөлшектерінің лаңкестер қолына өтіп кетпеуі үшін маңызды болып табылады.
Бұл бастамаға мүше елдердің алғашқы кездесуі 2006 жылғы қазанда Марокко астанасы Рабат қаласында, екінші кездесу Түркияның Анкара қаласында өтсе, үшіншісі елордамыз – Астанада өткелі отыр. Сыртқы істер министрлігінің дерегіне сүйенсек, осы кездесуге әлемнің 45 елінен делегаттар келеді деп күтілуде. Мұндай кездесудің Қазақстан үшін ғана емес, адамзат баласы үшін берер пайдасы мол. Өйткені, бүгінгі әлем қауіп-қатерге толы екенін сіз бен біз жақсы білеміз. Оның ең қауіптісі – ядролық терроризм.
Жаппай қырып-жоятын осы қару бүгінде бірнеше мемлекетте бар. Ал, ол өз кезегінде ғаламдық тыныштыққа көлеңке түсірмей қоймайды. Қазіргі таңда біз терроризм, экстремизм дегенді жиі естиміз. Бетін аулақ қылсын дейік, әлемдік сарапшылар террористік топтардың ядролық қаруды пайдалану мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Кеңестер одағы күйрегеннен кейін Қазақстан ядролық қаруы бар мемлекеттер қатарында болды. Алайда, қашанда бейбітшіл Қазақ елінің басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың “ажал ошағы” – Семей ядролық полигонын жабу туралы шешім қабылдағанын әлем халқы жақсы біледі. Өйткені, дәл осы тарихи шешім миллиондаған адамдардың тағдырын шешкенмен бірдей еді. Кеңес өкіметі тұсында Қазақстанда 500-ге жуық ядролық жарылыстар орын алды. Қазақ жерін жарылыс алаңына айналдыра отырып, ресми Мәскеу АҚШ-пен қырғи-қабақ соғыс жүргізді. Біз үшін саяси ерегістен кімнің ұтып, кімнің жеңілгені мақсат емес, ең жаманы, қазақ халқы шеккен зардап бүгінге дейін өз салдарын жойған жоқ. Бүгінде әлемнің оншақты мемлекетінде ядролық қарудың барын ескерсек, жаһандық қауіпсіздіктің діңгегі берік деп айта алмаймыз.
Қазақстан тәуелсіздігін алысымен-ақ ерікті түрде ядролық қарудан бас тартып, өзінде бар уранның бай қорын бейбіт мақсатта пайдаланатындығынан әлемдік қауымдастықты хабардар еткен болатын. 1945 жылдан 1990 жылға дейінгі стратегиялық маңызға ие уран өндіретін кен орындары туралы шынайы ақпарат алу мүмкін емес, яғни жабық тақырып саналып келді. Сондықтан да, баспасөз бетінде жарық көрген материалдардағы деректер бір-біріне қайшы келіп жатты. Бүгінде Қазақстан уран қоры жөнінен әлемде екінші орын алады. Алайда, оның әлеуетін толық пайдаланып отырмыз ба? Гәп осында болса керек. Мәселен, жер көлемі Қазақстаннан 5 есе кіші Францияда жалпы электр қуатының 78 пайызы осы атом электр стансалары арқылы өндіріледі екен.
Қазіргі уақытта атом энергиясы әлемдік экономиканы дамытуда барған сайын маңызды рөлге ие бола түсуде. Алдымызға қойылған және бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан міндеттер мен жоспарларға сәйкес Қазақстан үшін бұл саланың маңызы мұнай мен газ саласымен бірдей болады деп күтілуде. Бүгінгі таңда еліміздің бірқатар аймақтары электр және жылу энергиясының тапшылығын айқын сезініп отыр. Мамандар бұл олқылықтың орнын атом энергиясын пайдалану арқылы шешуге болатындығын әлдеқашан-ақ айтқан-ды. Алайда, атом стансасын салу мәселесіне еліміздің ғылыми-кадрлық әлеуетінің әлі де дайын еместігі ескеріліп, мәселе бірталай жыл кейінге шегеріліп келеді. Әзірше, еліміз әлемдік рынокқа қуат көздері бойынша уранмен қоса, қара алтын шығарып келеді. Қазақстан 2007 жылы мұнай мен газ қоспаларын өндіру көлемін 64 млн. тоннаға жеткізеді. Бұл туралы өткен жылғы 6 қазанда Алматыда Азиялық ынтымақтастық диалогына мүше-мемлекеттердің энергетика жөніндегі семинары барысында ҚР Энергетика және минералдық ресурстар вице-министрі Болат Ақшолақов мәлім еткен болатын.