Валюталық операциялар, түрлері.
Валюта нарығының құралдары (осы мәмілелер тауар биржасындада қолданылады):
I. Валюталық мәмілелер:
«спот» валюта мәмілелері:
а) валюта-американдық доллар
б) кросс-курстар
фовардтық мәмілелер:
а) «аутрайт»-форвардттар
б) валюталық своптар
II. Деривативалар:
SAFE – валюта айырбастаундағы синтетикалық келісім
Валюта-пайыздық своптар
Валюталық опциондар
а) қолда бар опциондар
б) фъючерске деген опциондар
1996 жылғы валюталық тәуелдiлiктердi хеджирлеу механизмiн құру валюталық нарыққа тән ерекшелiк болды. 1996 жыл iшiнде валюталық фьючерс бойынша екi ауданда: Қазақстандық агроөнеркәсiптiк биржасы (ҚАӨБ) мен Қазақстандық қор биржасында сауда жүргiзiлдi.
1997 жылдың iшкi валюталық нарықтағы валюталық айырбастау операцияларының ерекшелiгi операциялық тәжiрибеге СПОТ операциялары сияқты құралдарды енгiзу болды.Мұндай операциялар АҚШ долларына және Қазақстан теңгесi бойынша қысқа мерзiмдiк өтiмдiлiктi көтерудегi банктiк тұтынуды қанағаттандыруға мүмкiндiк бердi.
Бұл кезде биржа нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың көтерiлмеуi және валюта бағамының сәйкес түрде өзгермеуi тиiс iшкi рыноктар 10 СПОТ операциясы жүргiзiлдi.
Биржадан тыс валюта нарығының дамуына қарай, биржадағы сауда – саттық көлемдерi азайды валюталық операциялардың едәуiр бөлiгi биржадан тыс нарықтың үлесiнде. Биржалық көлемдер динамикасындағы мерзiмдiк факторды атап өту керек.
Жыл басы мен аяғы шетел салютасына деген жоғарғы сұранысты сипаттайды. Қаңтар айында сұраныс биржалық көлемнен артық болды. Мұндай мерзiмдiк фактор экономиканың барлық субъектiлерi үшiн қаржылық жылдың алдыңғы жылдық аяқталумен байланстырылған.
1997 жыл iшiнде қыркүйекте қаржылық құралдардың (AFINEX) Алматы биржасы болып өзгертiлген қазақстандық қор биржасында 257 валюталық сауда-саттық жүргiзiлген. Сауда-саттық көлемi 1.124.7 млн. АҚШ долларына және 11,2 млн. немiс маркасына тең болды.
1996 жылмен салыстырғанда, АҚШ доллары бойынша сауда-саттық 10,5% -ке, ол немiс маркасы бойынша 25,3%-ке азайды.
Фьючерстiк контрактiлар шетелдiк валютаның сауда-саттғынан кейiн 1,2 және 3 айға (СПОТ) шарты бойынша жасалады.
ввввввХалықаралық валюталық нарықтар iрi дүниежүзiлiк қаржы орталықтарында орналасқан. Оның iшiнде, Хондайдағы, Нью-Йорктегi, Франкфуртна-Майнедегi, Париждегi, Цюрихтегi, Токиодағы, Сингапурдағы, Гонконгтағы iрi валюталық нарықтарды халықаралық төлем айналымында кеңiнен пайдаланылатын валюталар ұлттық валюталық нарықтарда белгiлi бiр еркiн алмастырылады, мысалы: Сингапур –доллары, Сауд-риалы, Кувейт –динары т.б. орналасқан банктер өз клиенттерiне валюталық қызметiн түсiндiредi.
Дереу орындалатын валюталық келісімдер. Кассалық келісімдер немесе дереу орындалатын келісімдер спот (spot) ережелеріне сай жүзеге асырылады. Спот бағамы операция жүргізіліп жатқан шақта ұлттық валютаның елден тысқары жерлерде қаншалықты жоғары бағаланатындығын көрсетеді. Спот ережелеріне сай кассалық келісімдер валютаны дереу алу үшін ғана емес, валюталық тәуекелді сақтандыру, сондай-ақ алыпсатарлық операцияларды жүргізу үшін қолданылады.
Спот валюталық операциясының мәні келісім жасалған сәттегі курсы бойынша валбтаны сату, сатып алу және оны контрагент– банктердің келісім жасалған күннің ертеңінен қалдырмай беру міндеттемесінде болса керек. Валютаны жеткізіп беру мерзімі «валюталандыру күні» деп аталады. Мұның өзін келісуші тараптардың өз міндеттемелерін толығымен орындайтын күн деп те айтуға болады.
Төлемдер күніні дәл анықтау валюталық нарықтың негізін құрайтын құнды компенсациялау принципін қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Аталған принциптің мәні айырбас келісім-шартына қатысушы тараптардың қай-қайсысы болса да екінші жаққа кредит бермейді. Практика жүзінде бұның мәні мынада: егер, Германиядағы банк дәл осы күні марка төлемін жүзеге асырса, Ұлыбритания марканың эквивалентін фунт стерлингпен төлеу тиіс.
Ал, практика жүзінде келісуші тараптардың бір мезетте валютаны алу мүмкіндігін кепілдендіруөте ауыр іс, әсіресе әртүрлі сағат белдеуіндегі елдер арасындағы есеп айырысуларда мұның өзі қиындығы көп жұмыс. Осыған байланысты қажетті төлемін атқарған банк контрагенттің өз міндеттемесін дәл уақытында орындағанына сенімді емес, сондықтан кредиттік тәуекелділік – делькреде пайда болады.
Кредиттік тәуекелді шектеу үшін банктер өз операцияларын сенімді, жоғары класты банктермен жүргізуге мүдделілік танытады.
Батыс Еуропа елдері мен АҚШ арасындағы уақыт айырмашылығы (бес сағат) болуы себебінен спот операциясы күнін реттеуге тура келеді.
Валюта нарығының ағымдағы сауда көлемі жөнінде ешқандай ережелер жоқ, дегенмен қалыптасқан тәжірибе көрсетіп отырғандай спот саудасының көлемі күніне 5 млн. АҚШ доллары сомасындай болып отыр.
Телекоммуникация құралдарының, банкаралық электрондық жүйелердің дамуы банкаралық есептесулерді едәуір жеделдетуге мүмкіндіктер туғызды. Мысалы, келісім–шартқа қол қойған күні есептесуге мүмкіндік беретін TODAY келісімдерін жасауға қол жеткізіліп отыр. TOMORROW келісімдері шарт жасалғаннан күннің ертеңіне жүзеге асырылады. Жалпы валюталық келісім–шарттардың мерзімдік немесе бір реттік сипаттағы түрлерінің барлығы үшін негізгі курс болып спот бағамы есептелінеді.
Кассалық операциялардың валюталық нарықтарда кеңінен қолданылуының басты себебі сыртқы саудада валютаны дер кезінде алу мақсатымен байланысты. Банкаралық нарықтағы олардың көлемі 60%-дан астам болып отыр.
Валюталық операциялардың екінші түріне мерзімдік келісім-шарттар жатады. Соңғы жылдары қаржы нарығы дамуының маңызды бөлігін дәл осы мерзімдік сауда құрап отыр.
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуімен байланысты республикамыздағы мерзімдік сауда бірте-бірте кеңейіп келеді және оның дамуына бірқатар факторлар әсер етуде:
Мерзімдік келісімдер нарығы әртүрлі өнімдерді өндірушілер мен тұтынушыларды тауарды өткізуде немесе сатып алуда баға тәуекелдігін кемітуге мүмкіндік береді;
Экспорттаушылар мен импорттаушыларды валюта бағамының шайқалу себебінен туындайтын тәуекелділіктен қорғайды немесе оның әсерін азайтады. Мерзімдік келісімдер шетелдік инвесторлар үшін де қолайлы болып отыр;
Мерзімдік келісімдер нарығының өзі нарықтық экономиканы тұрақтандырушы механизмге айналып отыр, соның ішінде қаржы-қаражат секторының да бірқалыпты жұмыс істеуіне игі әсерін тигізіп, қаржы активтері иелеріне құндық бағамдарды қамсыздандыруға, ал кредиторларға пайыздық қойылымның өзгеруін қамсыздандыруға едәуір жәрдем жасайды.
Мерзімдік келісім – шарттардың түрлері:
Форвардтық келісімдер нарығы;
Фъючерстер нарығы;
Опциондар нарығы.
Форвардтық келісімдер нарығы. Форвардтық келісімдер мерзімдік контрактылардың ең алғашқы қолданыла бастаған түріне жатады және олар бағалардың едәуір шайқалуларына қарсы жауап ретінде қалыптасты.
Қазіргі кезде форвард операциялары ең алдымен шетелдік валютамен саудада қолданылады.
Форвардтық контракт дегеніміз мүдделі екі жақтың биржаның қатынасынсыз келісімде көрсетілген затты алдағы белгіленген уақытта бір-біріне жеткізіп беруді міндеттейтін келісім-шарт.
Форвардтық келісім-шарт тек қана валюта төңірегінде емес, срндай-ақ басқа да активтермен, айталық, тауарлар, акциялар, облигациялармен де жасала береді.
Валютаны сату, сатып алу жөніндегі форвардтық келісім мынадай ережелерге сүйенеді:
1) келісім-шарт жасалған мезеттегі валютаның курсы белгіленіп, бекітіледі;
валютаны екінші жаққа тапсыру тұрақты кезеңдер ішінде, ең көп тараған кезеңдерге 1, 2, 3, 6 ай (кейбір уақыттарда 1 жыл да болуы ықтимал) мерзімдері жатады;
келісім-шарт жасалған мезетте ешқандай ақша сомалары ешкімге де
аударылмайды.
Форвардтық нарықта алдын ала белгілі, стандартталған келісім-шартардың үлгісі жоқ және болмайды да. Форвардтық курс келісім-шарт жасалған мезеттегі спот курсынан және сыйақыдан (репорт) немесе дисконттан (депорт) құралады. Басқаша айтқанда, дәл осы кездегі пайыздық қойылымдардың деңгейіне тәуелді үстемеден (надбавка) немесе кемітуден (скидка) тұрады. Егер мерзімдік келісім-шарттың бағамы кассалық курстан төмен болса, онда спот курсынан дисконт шегеріледі. Ал, мерзімдік келісім-шарттың бағамы қолма-қол операциялардағыдан жоғары болған жағдайда осы келісім шеңберіндегі спот курсына сыйлық қосылады.
Жоғарыдағы аталған мәселелердің орнықтылығын төмендегі ережелер түсіндіріп, бекітіп береді.
Жоғары пайыздық қойылымы бар валюта форвардтық нарықта төменгі қойылымды валютаға қарағанда үстемемен сатылады.
Салыстырмалы төмен пайыздық қойылымы бар валюта форвардтық нарықта жоғары қойылымды валютаға қарағанда сыйақыны қоса сатылады.
Бұл ереже «Бас бармақ ережесі» деген атпен белгілі. Басқаша айтқанда, форвардтық курс спот курсынан форвардтық маржа көлеміне сай ерекшеленеді. Егер маржа сыйақы түрінде болса, онда форвардтық курстың спот курсынан жоғары болғаны, ал егер маржа кемітуден қалыптасқан болса, онда форвардтық курстың спот курсынан төмен болғанын көрер едік.
Мысалы, сіз келісім-шартқа 2005 жылдың 1-ші қаңтарында 2005 жылдың 1 маусымында 1 долларды 130 теңге бағамы бойынша сатып алуға қол қойдыңыз делік. Ал, сол уақытта, яғни 1 маусымда 1 доллардың құны 134 теңге болса, нәтижесінде сіз АҚШ-тың әрбір долларынан 3 теңге пайда тапқан болар едіңіз. Егер 1 маусымда доллардың бағамы 130 теңгеден төмен түсіп кетсе, әрине сіздің ұтылғаныңыз. Сондықтан, валюталық оперыциялармен шұғылданатын банктер өздеріне пайда келтіру үшін валютаның екі түрлі курсын тағайындайды:
Сатып алушының курсы – бұл курс бойынша банк валютаны сатып алады.
Сатушының курсы – бұл курс бойынша банк валютаны сатады. Сатып алу мен сатудың арасынан түскен пайданы маржа деп атайды.
Фъючерстер нарығы. Дүниежүзілік қаржы нарықтарында соңғы онжылдықтарда пайда болған жаңалықтардың біріне және бірегейіне қаржылық фъючерстер саудасын жатқызар едік.
Фъючерстер келісімдердің негізінде нақты пайыздық қойылым мен валюталық бағамдардан құралған қаржылық шаралар жатыр. Алғашқы қаржылық фъючерстер биржасы 1972 жылы АҚШ-тың Чикаго қаласында жұмыс істей бастады. Содан бері қаржылық фъючерстер саудасының өсу қарқыны тұрақты сипат алып келеді. Соңғы онжылдықтың өзінде келісімнен 276 млн. фъючерстік келісім-шартқа дейін артып отыр. Аталған уақыт ішінде фъючерстік келісімдер арқылы саудаланатын тауарлар түрлі едәуір өзгерістерге ұшырады. Егер бұдан 20-30 жыл бұрын сауда негізін ауыл шаруашылығы өнімдері құрап келген болса, қазіргі кезде сауда көлемінің жартысынан артығы акциялардың, облигациялардың және шетелдік валюта үлесіне тиіп отыр.
Сонымен, фъючерстік контракт дегеніміз көлемі мен бағасы алдын ала келісілген, тауар жеткізу немесе алу жөніндегі заңдық негізі бар екіжақты келісім-шарт.
Қаржылық фъючерс дегеніміз қайсібір қаржылық теткті (инструменті) алдын ала келісілген баға бойынша және белгіленген уақытта сатып алу-сату жөніндегі келісім-шарт.
Қаржылық фъючерстер нарығын жалпы қаржы нарығының басқа бөліктерінен өзгешелейтін бірқатар сипаттары бар:
қаржылық фъючерстер биржаларда, белгілі ережелер шеңберінде, олардың бағалары жөнінде ашық дауыс беру арқылы саудаланады;
келісімдер қатаң стандартталған, сауда алдын ала белгіленген қаржы тетіктері төңірегінде (акциялар, облигациялар т.б.) жүреді де, олрады жеткізудің нақты мерзімі анық көрсетіледі;
қаржылық тетіктерді жеткізу, есептеу палатасы арқылы жүзеге асырылады, бұлпалата тараптар өздерінің міндеттемелерін мүлтіксіз орындауы жөнінде кепілдік береді;
егер қайсыбір фъючерс нарығының өтімділігі төмен болса, онда фъючерс өзінің қызметін тоқтатады;
фъючерстер саудасын жүзеге асыруға жұмсалатын шығындар, әдетте көп қаражатты керек етпейді;
Көрсетілген сипаттамалар фъючерстік келісімдер мен банкаралық форвардтық келісімдердің де айырмашылығын дәлелдейді.
Форвардтық нарықта жалпыға бірдей ережелер мен белгіленген сауда жүргізетін орын болмайды. Келісімдердің жай-жапсары тараптардың нақты мүмкіншіліктеріне қарай анықталады және оны орындау міндетіне ешкім кепілдік бермейді. Форвардтық келісімдердегі бағалар деңгейі үшінші бір жаққа белгісіз, беймәлім болып келеді.
Фъючерстік келісімдер нарығы негізінен екі мақсатты көздейді: біріншіден, ол инвесторларды нарықтағы бағалардың қолайсыз өзгерістерінен сақтандырады, екіншіден, ол алыпсатарлардың шамалы ғана қаржымен көптеген позицияларға шығуына көмектеседі. Олай болатыны, фъючерстік нарықтың дамуы қаржылық тетіктер бағаларының қатты шайқалуы себебіне тікелей байланысты дер едік.
Қаржылық фъючерстер нарығын пайдаланатындардың негізгі екі қатысушыларын атауға болады, оларға хеджерлер мен алыпсатарлар (спекулянттар) жатады. Хеджерлердің мақсаты валюта курсы мен пайыздық қойылым деңгейін спот нарығына қалыптасқан позицияға қарама-қарсы позицияны жасап, оны мүмкіндігінше қолдау содан пайда табу.
Хеджерлерге мыналар жатады:
қаржы-қаражаттың уақытша малаюынан барынша пайыздық табыс табуға ұмтылатын жекелеген алыпсатарлар;
қаржы-қаражаттың маусымдық (уақытша) малаюынан мүмкіндігінше пайыздық табыс табуға немесе пайыздық шығындардың төмендеуінен қаражатты көбірек келтіруге ұмтылатын корпорациялар;
бағалы қағаздардың баға деңгейінің төмендеп кетіп, құнсыздандыратын жағдайларға қарсы әрекеттер жасайтын зейнетақы қорлары;
алдағы уақытта шетелдік валютамен есептесетін, сондықтан ұлттық валютаның қазіргі бағамына сәйкес алатын төлем сомаларын бекітіп қалуға тырысатын экспорттаушылар;
едәуір көлемдегі қысқа мерзімді активтерін бағаның белгілі бір деңгейінде сатып жіберуге мүдделі инвестициялық банктер;
ипотекалық кредиттер бойынша пайыздық қойылымдардың қолайсыз өзгеруін қамсыздандыруға күш салатын ипотекалық банктер және т.б.
Алыпсатарларды фъючерстік мәміленің негізіндегі тауар емес, оның бағасының тербелісі қызықтырады. Алыпсатарлар қатарына фъючерстік мәмілелерді саудалайтын кез-келген жеке немесе заңды тұлғаларды жатқызуға болады.
Ал, хеджерлер операцияларының мақсаты оларды қызықтыратын тауарлар бағасының қолайсыз өзгеруінен өздерін қорғап қалуда жатыр.
Егер алыпсатарлар фъючерстік мәмілелердегі өзгерісінен пайда табу үшін тәуекелге барып позицияларды ашуға барса, хеджерлер өз позицияларындағы тәуекелділікті мейлінше кеміту үшін күш салады.
Хеджерлеудің кемшілігінің бірі фъючерстік мәмілені сатып, кейінірек мүмкін болар баға жоғарылауынан түсетін табыстан құр қалатындығында болып отыр.
Хеджерлеуден бас тарту дегеніміз қандай тауардың бағасы қай уақытта өзгерер екен дегенді байқап, білуге деген ұмтылыс, яғни алыпсатарлыққа бой алдыру деген сөз.
Фъючерстік нарықтағы алыпсатарларды тегінде үш типке бөледі:
арбитраж, спот нарығы мен фъючерстер араларындағы бағалар тепе-теңдігінің бір сәтке өзгеруінен пайда табуды көздеу. Мұның өзі көп тәуекелділкті қажетсінбейтін жағдай;
спрэдтар саудасы: әртүрлі фъючерстік мәмілелердің баға айырмашылығынан түсетін пайда;
Ашық позициялар: пайыздық қойылымдардың немесе валюта бағамдарының абсолютті өзгеруінен пайда табу мақсатында фъючерстік мәмілелерді сату немесе сатып алу.
Фъючерстік мәмілелердегі баға белгілеу (котировка) мәселесіне тоқталып қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді пайыздық фъючерстердің бағамы қалай белгіленетінін қарастырайық:
Қысқа мерзімді пайыздық фъючерстер (3 айға дейін) индекстік негізде белгіленеді. Мысалы, белгіленген баға 100% десек, онда қолданылатын пайыздық қойылым шегеріледі (100 – 6,5), қажетті фъючерстік мәміле 93,5-ке сатып алынады деген сөз.
Ұзақ мерзімді пайыздық фъючерстерге баға спот нарығындағы бағалар тәрізді дисконт принципі арқылы белгіленеді.
Влюталық фъючерстер алдағы уақыттағы валюта бағамын болжау арқылы белгіленеді.
Фъючерстік мәмілелер бойынша есептесулерде Есептеу палатасы шешуші роль атқарады. Есептеу палатасының негізгі екі қызметін ерекше атап өту қажет:
Ол барлық жасалған мәмілелерді тексеріп, түзетіп, жөнге келтіріп отырады;
Биржада жасалған қандай бір мәміле болса да, солардың бәрі Есептеу палатасының қатысуымен және кепілдігімен жүзеге сырылады. Бұл жадайда тараптар бір-бірінің төлем мүмкіндікткрін тексеріп жатпайды және олардың кредиттік тәуекелділік деңгейі мейлінше төмендейді және орнықты болады.
Есептеу палатасының фъючерстік мәмілелер бойынша тауарлар жеткізу жұмыстарын жүзеге асырудағы іс-қимылдары да өте маңызды. Және де оның мүшелері биржалар қалыптастырып, орнатқан, мысалы тараптардың төлем қабілеттілігі сияқты нормативтерді қатаң ұстауға тиіс.
Опциондық нарық. Опцион дегеніміз белгілі активті оның анықталған бағамына және келісілген уақытқа сәйкес сатып алу, сату жөніндегі тараптарға берілетін (сатып алушыға) жүктелетін міндеттеме (сатушыға) туралы екіжақты келісім-шарт.
Валюталық опциондар нарығы үстіміздегі ғасырдың 70-ші жылдары көптеген елдерде белгіленген валюта бағамының орнына қалықтау (плавающий) бағамын енгізгеннен кейін қанат жайып, кейіннен дами бастады.
Валюталық опцион дегеніміз мәмілеге қатысушылардың біреуіне белгіленген баға бойынша біраз уақыт ішінде шетелдік валютаның белгілі санын сатуға немесе сатып алуға құқық беретін келісім-шарт. Екінші жақ келісілген уақыт ішінде әріптесінің құқығын ақшалай сыйақы ала отырып, қамтамасыз етуге міндеттеме алады.
Опцион белгіленген уақытқа дейін өз күшін сақтайды, одан кейін ол пайдаланудан қалады. Неғұрлым жиі жасалатын опциондарға – сатып алуға опцион (опцион колл) және сатуға опцион (опцион пут) жатады.
Опцион коллды сатып алушының біраз уақыт аралығында бегіленген баға бойынша валюта сатып алуға құқығы болады (міндетті емес).
Опцион коллды сатушы, егер сатып алушы өз құқынан бас тартпаса белгіленген баға бойынша валютаның келісілген санын сатуға міндетті.
Опцион путты сатып алушы инвестициялық қаражатты біраз кақыт ішінде белгіленген баға бойынша сатуға құқылы.
Опцион путты сатушы оның ережелері сақталған жағдайда валютаның келісілген санын сатуға міндетті.
Опциондық мәміле бойынша міндеттеме алған жақ уәдесін орындауы үшін құқығы бар жақ оған мыйақы төлейді.
Сыйақы – опциондық контрактінің бағасы. Сатып алушының тартқан шығыны мен тәуекелділігі өзінің сыйақы көлемімен шектеледі, ал сатушының тәуекелділігі өзінің алған сыйақысы көлеміне төмендейді.
Лпционның екі жақты стилі белгілі: еуропалық және американдық. Еуропалық сстиль бойынша опцион тек қана белгіленген датада пайдаланылады. Американдвқ стиль бойынша опцион белгіленген мерзім ішіндегі уақыт шеңберінде жүзеге аса береді.
Опционның өз бағамы болады. Опционның бғамы дегеніміз валюьаны сатып алу (колл) немесе сату (пут) бағасы. Опционның бағамын страйк бағасы деп те атайды.
Опционның айырмашылығы болып, оның иесі үш варианттың бірін таңдап алады, оларға опциондық келісімді орындау, келісімді орындаусыз қалдыру, опционның мерзімі өтпей тұрғанда оны басқа бір тұлғаға сатып жіберу табылады.
Сыйақы (опционның бағасы) – бұл инвесторлардың опционды сату және сатып алу үшін төлеуге әзір валюта сомасы.
Опционның бағасы бірқатар факторларға тәуелді:
страйк бағаларына;
валютаның ағымдағы бағамы (спот);
варықтағы өзгерістер;
банктің орташа пайыздық қойылымы;
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына тәуелді.
Опционның бағасы құрамдас екі бөлікиен тұрады:
ішкі (ақиқат) құны;
сыртқы (уақытша) құны;
Ішкі құн дегеніміз опцион иеснінң оны өткізуден (сатудан) түсірер потенциалдық табысы.
Опциондық сыйақының (премия) төменгі шегі ішкі құнға тең болады, себебі сатушы страйк бағасы мен ағымдағы баға (спот курсы) айырмашылығынан кем сыйақыны місе тұтпайды.
Опционның ішкі құны колл – нақты тауар бағасының (валютаның ағымдағы бағамы) страйк бағасынан артық мөлшерінен тұрады.
Опционның ішкі құны пут – страйк бағасының нақты тауар бағасынан артық мөлшері.
Опцион бағасының тағы бір құрамдас бөлігі – ол уақытша құн. Уақытша құн (уақытша бағалылық) немесе күту бағасы опциондар саудасындағы тәуекелділіктерді көрсетеді. Ол опционды сатып алушының ішкі құнның үстіне қоса сыйақы төлеуге дайындық шамасының көрсеткіші. Уақытша баға опционды орындау мерзімі келгенге дейін оның бағасының тербелісінен қосымша табыс табу дәмелігін көрсетеді.
Опционның бағасына пайыздық қойылымның деңгейі де әсер етеді. Банк қойылымы жоғарылыған кезде опционға қызығушылық төмендейді, себебі инвестор үшін ақша орналастырудың альтернативтік мүмкіндіктері туады.
Опциондар саудасы биржа ережелері негізінде жүргізіледі. Биржадағы опциондар саудасы кезінде негізгі ролді Клирингтік палата атқарады. Оның негізгі функцияларына мыналар жатады:
тараптардың өз міндеттемелерін орындауына кепілдік беру арқылы мәмілелердің қаржылық тұтастығын (целостность) қамтамасыз етеді;
келіп түскен құжаттарға экспертиза жүргізеді, сондай-ақ мәмілелерді тіркейді;
мәмілелерді тіркеген соң олардың толық орындалуының кепілі қызметін атқарады.
Биржадан тыс опциондық келісімдерге стандартты жағдайлар болмайды. Сыйақының көлемі тараптардың келісуіне байланысты. Келісімге қосымша шарттар кіргізілуі мүмкін, мысалы конъюнктуралық себептер шеңберінде әртүрлі қозғалыс-тербелістер болуы ғажап емес. Биржадан тыс опциондық нарықтарды брокерлік кеңселердің ролі күшейеді. Олар фирмалардың немесе банктердің арасында делдалдық қызмет атқарады да, содан пайда табады.
Биржадан тыс нарықтағы мәмілелер делдалсыз да жасала береді. Мәміленің қиын тұстарын өзара келісіп алған тараптар әдетте, сол күннің өзінде-ақ оны бекітіп те үлгереді. Дегенмен, тәуекелділік деңгейінің жоғарылығы опциондық келісімдерді бір-біріне көптен таныс, ертеден қаржылық байланыстары бар және сенімді кредиттік жүйесі жұмыс істеп тұрған тараптар арасында жасалады.
Мерзімдік мәмілелердің бір нысаны ретіндегі опцион инвесторлар үшін үлкен мүмкіндіктер береді. Опциондардың әртүрінің комбинациясын пайдалану арқылы инвесторлар тартымды стратегиялар жасауға қол жеткізе алады, сөтіп қосымша пацда табу көздерін ашады.
Опциондық валюта мәмілелері ірі қаржы орталықтарында (оларға Нъю-Йорк, Лондон, Франкфурт, Сингапур, токио т.б. жатады) жасалып дүние жүзіне тарап кете береді.