6. Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі.

6.1 Негізгі әдебиеттер

1. Абдрашева Г.Қ. Информатика. – Астана. Еуразия гуманитарлық институты, 2007.

2. Балапанов Е.Қ. Информатикадан 30 сабақ. –Алматы. Шартарап. 1998.

3. Cимонович С. Общая информатика. – Москва. АСТпресс. 2000.

4. Симономич С.В. Информатика. – Москва. Питер. 2006.

5. Мукашева М.У., Андасова Б.З., Ермаганбетова М.А. Информатика. Зертханалық практикум. Астана. ЕҰУ. 2006.

6. Шарипбаев А.А. Информатика. – Астана. Нұржол, 2004.

6.2 Қосымша әдебиеттер

1. Козырев А.А. Информатика: Учебник для вузов. –СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2001.

2. Могилев А.В. и др.. Информатика: Учеб. пособие для студентов пед. вузов. –М.:Изд. Центр «Академия», 2001.

7. Оқыту нәтижесін бағалау және бақылау:	Бақылау түрі	Бақылау әдісі	Бағалау критерийлері	Баға
1	Ағымдық тексеру	Зерт. жұмыстарды тапсыру, реферат даярлау	Жұмыстарды орындау, рефераттарды жазу, баяндау деңгейлері	15-25
2	Аралық бақылау	Бақылау жұмысын жазу, аралық тест тапсыру	Есеп шығару, тест сұрақтарына жауап беру деңгейлері	15-35
3	Қорытынды тексеру	Емтихан, компьютерлік Тест	тест сұрақтарына жауап беру деңгейлері	20-40

Әріп бойынша бағалау	Балдың сандық эквиваленті	Пайыздық мөлшерлеме	Дәстүрлі жүйе бойынша бағалау
A A-	4,0 3,67	95-100 90-94	Өте жақсы
B+ B B-	3,33 3,0 2,67	85-89 80-84 75-79	Жақсы
C+ C C-	2,33 2,0 1,67	70-74 65-69 60-64	Қанағаттанарлық
D+ D	1,33 1,0	55-59 50-54
F	0	0-49	Қанағаттанарлықсыз

8. Оқу тәртібінің саясаты.

«Информатика» пәні міндетті пән болып табылады. Оқу пәні барлығы 3-кредит (соның ішінде дәріс-15 сағат, зертханалық сабақ- 60 сағат)

Студенттердің міндеттеріне сабақтан себепсіз қалмау, зертханалық жұмыстарды, тапсырмаларды уақытында орындау, өзіндік жұмысты тапсыру, кітапхана мен Интернет залда жұмыс жасау кіреді.

Келісілген академиялық күнтізбектегі бекітілген мерзімде аралық бақылау (Р1 және Р2)

өтіледі.

Оқу жүктемесінің көлемі мамандықтың оқу жоспары бойынша анықталады. Дәрістерге және зертханалық сабақтарға алдын-ала дайындық, студенттердің өзіндік жұмысы үшін арналған тапсырмаларды міндетті түрде орындау, білімді бақылаудың барлық түрлеріне қатысу талап етіледі.

ДӘРІСТІК САБАҚ КОНСПЕКТІЛЕРІ

Дәріс -1. Кіріспе. Ақпарат және информатика. Ақпараттық процестер. Ақпараттың өлшем бірліктері. Екілік санау жүйесі және ақпаратты кодтау. ЭЕМ-ң даму тарихы.

Деректер – тіркелген сигналдар.

Ақпарат– бұл мәліметтердің өзара әрекеттесуі мен олардың әдістеріне адеккватты өнім. “Информатика” – термині (франц. іnformatіque) француз сөзінің іnformatіon

(ақпарат) және automatіque (автоматика) шыққан және сөзбе – сөз аударғанда “ақпараттық автоматика”.

Инфоpматика — Бұл компьютерлік техниканы қолдануға негізделген пән, ақпараттың жалпы қасиеттері мен құрылымын оқытады, сондай-ақ оны құру әдістері мен заңдылықтарын, сақтау, іздеу, өзгерту, беру және адам қызметтерінің әртүрлі орталарында қолдануына негізделген.

Аппараттық қамтама – аппараттық конфигурация құратын, техникалық құралдар комплексі. Ал программалық құралдарға Software (тікелей — ―жұмсақ заттар‖) сөзі өте қоллайлы таңдалған (дәлірек айтқанда - құрылған), ол программалық қамтаманың және машинаның өзінің әттүрлілігін көрсетеді сонымен қатар программалық қамтаманың модификациясын, бейімділігін, даму мүмкіншіліктерін де көрсетеді.

Программалық қамтама — Бұл компьютерлермен қолданылатын барлық программалардың біріккен түрі, сондай – ақ әрекеттердің оларды құру мен қолдану бойынша барлық аймағы.

“Ақпарат” - термині латынның ―іnformatіo‖ сөзінен шыққан, яғни түсіндіру, баяндау, білу деген ұғымдарын білдіреді .

Ақпарат – бұл жалпы және терең түсінікте айтылған, яғни оны бір сөзбен түсіндіруге болмайды. Бұл сөзге әртүрлі мағынадағы техникадағы, ғылымдағы және тұрмыстық жағдайдағы мәндер салынады.

Ақпарат — қоршаған ортаның обьектері мен құбылыстары , олардың параметрлері, қасиеттері және күйлері жайлы деректер, олардың өміршеңдігі мен жұмысы процесінде қабылданатын ақпараттық жүйелер (тірі организмдер, басқарылатын машиналар және т.б.).

Компьютерлік өңдеу кезінде ақпарат деп компьютерге түсінікті түрде беру үшін, тізбектелген символдық белгілеулер (әріп, цифра, кодталған грфикалық бейнелер мен дыбыстар және т.с.с.) жиынтығын айтамыз. Әрбір бұл тізбекте жаңадан кездесетін символ ақпараттық көлемін үлкейтеді.

Ақпарат әртүрлі формада болуы мүмкін:

• мәтін, сурет, , фотобейне түрінде;

• дыбыстық немесе жарық арқылы берілетін сигналдар түрінде;

• радиотолқын түрінде;

• электрлік немесе нервтік импульстар түрінде;

• магниттік жазбалар түрінде;

• мимика немесе дене қимылы түрінде;

• дәмдік сезіну немесе иіс түрінде;

• хромосома түрінде, организмдердің қасиеттері мен нышандары мұраға қалдырылу арқылы беріледі.

Мысал ретінде “Война и мир” романының мәтінінде , Рафаэля фрескасында немесе адамның генетикалық кодында қандай көлемде ақпарат бар? Бұл сұраққа ғылым жауап бермейді және қәзір бере қоймайды .

Ақпарат көлемін обьективті өлшеуге бола ма? Ақпарат теориясындағы керекті қорытынды бұл шығу деректері:

Әртүрлі топтағы деректерде болатын ақпарат көлемін салыстыру үшін ондағы символдардың санын, сапасын өсіре отырып үлкен шартарды орындауға болады.

Ақпараттың бірлігі түрінде бір бит алынған (ағыл. bіt — bіnary, dіgіt — екілік сан).

Ақпарат теориясында бит — екі әртүрлі мағынадағы деректерді айыру үшін ақпарат саны. Ал есептеу техникасында бит деп машина ішінде берілетін деректер мен командаларда қолданылатын “0” немесе “1” белгілерін сақтау үшін керек , жадының ең кіші бөлігін айтамыз.

Бит - өлшеудің ең кіші бірлігі. Практика жүзінде одан үлкен бірліктер қолданылады ол - байт, ол сегіз бит. Кез – келген компьютер клавиатурасындағы 256 алфабит символдары осы сегіз битпен кодталған (256=28>).

Кеңінен қолданылатын байттан де үлкен ақпарат бірлігінің түрлері:

• 1 Килобайт (Кбайт) = 1024 байт = 210> байт,

• 1 Мегабайт (Мбайт) = 1024 Кбайт = 220> байт,

• 1 Гигабайт (Гбайт) = 1024 Мбайт = 230> байт.

Кейінгі кезде өңделетін ақпарат көлемінің өсу ретіне байланысты келесідегідей де бірліктер қолданылады:

• 1 Терабайт (Тбайт) = 1024 Гбайт = 240> байт,

• 1 Петабайт (Пбайт) = 1024 Тбайт = 250> байт.

Ақпаратты өңдеу – кейбір алгоритмдерді орындау арқылы бір ақпараттық обьектілерді екінші ақпараттық обьектілерден алу.

Өңдеу ақпараттармен орындалатын және ақпараттың әртүрлілігі мен көлемінің өсуіне негізделген негізгі операциялардың бірі болып табылады.

Ақпаратты өңдеу құралдары — адаммен құрылған құралдар мен жүйелер, және бірінші кезекте, компьютер — ақапартты өңдеу үшін арналған универсалды машина.

Компьютерлер ақпаратты кейбір аргоритмдерді орындау арқылы өңдейді. Файл – бұл өз аты бар, тізбектей алынған байттар саны.

Файлдық құрылым – бұл файлдарды сақтау үшін ұйымдастырылған иерархиялық құрылым.

Санау жүйелері— сан деп аталатын, символдар көмегімен бейнеленетін атаулар тәртібінің жиынтығы. Санау жүйелері позициялық және позициялық емес болып екіге бөлінеді. Позициялық емес санау жүйесіне мысал — рим сандары: бірнеше сандар негізгі болып алынған (мысалы, І, V, X), ал қалғандары осы негізгі сандарды қосу арқылы алынады ( VІ, VІІ сияқты) немесе алу ( ІV, ІX сияқты). Ал позициялық санау жүйелеріне екілік, ондық, сегіздік, оналтылық сандар жатады. Мұндағы кез – келген сан сәйкес алфабиттің цифрлары арқылы жазылады, және де әрбір санның мәні осы тізбекте орын алатын, оның орнына тәуелді (позициясына). Мысалы, ондық санау жүйесінде жасалған, 555 жазбасында, 5 саны ғана қолданылған, бірақ оның орын алу ретіне байланысты ол әртүрлі сандық мәнге ие бола алады — 5 бірлік, 5 ондық немесе 5 жүздік. Сондықтан теңдік дұрыс (астынғы индекстер санның қандай санау жүйесінде жазылғанын көрсетеді):

555,5₁₀ =5-10² +5-10¹ +5-10⁰ +5-10^-1; 11,

01₂ =1*2¹+1*2⁰+1*2^-1+1*2^-2

Екілік санау жүйесінде қосу. Алдын – ала қаралып кеткен ойлардан кейін екілік санау жүйесіндегі бірразрядты сандарды арифметикалық қосу ережесінің орындалу ретін жазайық:

0+0=0; 1+0=1; 0+1=1; 1+1=10.

Демек, аса толу болғанда, үлкен разрядқа ауысу кезінде белгілі есте сақтауды пайдалана оты-рып, келесіні аламыз:

11101010011,111 +1111100101,011+101100111001,010

Екілік санау жүйесінде алу. Алу амалы қосу амалының керісіншесі болғандықтан бірразрядты сандардың арифметиаклық алынуының ережесін екілік санау жүйесінде жазамыз:

0-0=0; 1-0=1; 1-1=0; 10-1=1.

Осы ережені қолдана отырып, кез – келген жоғарыда келтірілген қосындыны алынған қосылғыштарды қолдана отырып, алумен тексеруге болады. Бұдан, қандай – да бір разрядтағы нөлден бірді алу үшін, «қарыз алу» яғни жетпей тұрған санды көшілес үлкен разрядтардан алу қажет (сондай - ақ, ондық санау жүйесіндегідей үлкен санды кіші саннан алу сияқты).

Екілік санау жүйесінде көбейту. Бірразрядты екілік сандарды көбейту ережелері ең анығырағы:

0.0=0; 1-0=0; 0-1=0; 1-1=1.

Яғни, екі көпразрядты екілік санды көбейту процесін оларды баған бойынша жазу арқылы келесі нәтижені аламыз:

1011,01 ^х 101,11 101101 101101

101101

101101

1000000,1011

Ескерту, бұл есепті шешу кезінде әрбір разрядта төрт разрядты екілік санның қосындысын табу керек болды. Бұдан екілік санау жүйесіндегі келесі жағдайларды да ескердік

1 +1 +1 =10+1 = 11; 1+141+1=11+1 =100.

Екілік санау жүйесінде бөлу бұл да көбейту мен алуды қолдана отырып ондық сандардағыдай іске асырылады:

Ондық санау жүйесінен екілік санау жүйесіне өту

12₁₀ санының екілік санау жүйесінде ұсынылуын табу керек болсын. Келесі түрде көрсетеміз: 12

– ден бастап әрбір дара алынғанды 2 ге ауыстыратындай жүйенің негізіне бөлеміз. Аламыз.

Одан кейін, соңғы дарадан бастап (біздің жағдайда ол әрқашан 1-ге тең болады), барлық қалдықтарды ескере отырып, үлкен разрядқа жазылатын екілік көрсетілуді қалыптастырамыз. Қорытындысында келесі жауапты аламыз: 12₁₀ == 11002.

Екілік санау жүйесінен ондық санау жүйесіне өту. Бұл өту - жоғарыда көрсетілгенге қарама

– қарсы. Бұны орындау жеңіл, яғни екілік санау жүйесінің позициясына негізделе отырып жасаймыз. Екілік санның заңды жазылуы негіздерін дәрежелеу қосындысы түрінде, Яғни екіні дәрежелеу түрінде көрсетілген. Осындай жазба жасау арқылы, алынған қосындының ондық мәндерін санау керек:

1000001001,1012 = (1 • 2⁹ + 0 • 2⁸ + 0 • 2⁷ + 0 • 2⁶ + 0 • 2⁵ + +0•2⁴+1•2³+0•2²+0•2¹+1•2⁰+1•2-¹4-0•2-

²+1.2-^з)₁₀ = (512 + 8 + 1 + 1.2+ 1/8)₁₀= (521 + 5/8)₁₀= (521,625)₁₀.

(Ескерту, берілген екілік жазбаның ұзындығына қарамастан, 2 санының дәрежесін керек кезде қол астынан табылмайтын, калькуляторсыз оңай есептеуге болады. Шындығында, белгілі, 2⁵ = 32; 2⁸ = 256; 2¹⁰ = 1024. Яғни белгілі санды екіге бөлу немесе көбейту оңайырақ.

Бақылау сұрақтары:

1 Ақпарат дегеніміз не?

2 Ақпараттық процестердің тірі табиғатта, техникада, біздің арамызда бар екендігін дәлелдейтін мысылдар келтір.

3 Адамның ақпараттық әрекеті жайлы не айтуға болады?

4 Адаманан адамға ақпартты қандай формада беруге болады және ол форманы таңдау неге байланысты?

5 Ақпаратты берудің қандай құралдары болуы мүмкін?

6 Формалды тілдерге мысал келтір.

7 Ақпаратты кодтау процесі немен анықталады және оның керектігін айт? 8 Ақпаратты өлшеу әдістерін айт.

9 Ақпаратты өлшеу бірлігінің қандай түрлерін білесіңдер?

10. Неге 1 Кбайт = 1000 емес 1024 байт?

11. Неге қәзіргі ЭЕМ –дердің жұмыс принциптарының негізгі санына ақпаратты екілік беру принципі жатады?

12. Ақпаратты екілік түрде беру компьютер жұмысына қолайлы принцип екендігін дәлелде.

13. «Дискреттік ақпарат» терминін қалай түсінесіз?

14. Cанау жүйесі дегеніміз не?

15. Санау жүйесінің қандай түрлерін білесің?

16. Кез – келген екі екілік санды қосу.

17. Екілік сандарды алу ережесін түсіндір.

18. Екілік сандарды көбейту ережесін түсіндір.

19. Екілік сандарды бөлу ережесін түсіндір.

Дәріс – 2, 3. ЭЕМ архитектурасы. ДК-ң негізгі блоктары. Қосымша құрылғылар. Микропроцессор және оның негізгі сипаттамасы. Аналық тақша. Тұрақты және жедел есте сақтау құрылғылары. Шиналар мен порттар.

Компьютер — бұл әмбебаб автоматтандырылған электронды құрылғы (көпфункционалы), ақпаратты беру мен өңдеу және жинақтау үшін керек. Компьютердің негізгі блоктары: процессор,

жады, сыртқы құрылғылар,

Компьютер архитертурасы ретінде деректерді өңдеу процесінде анықталған уақыт интервалымен берілетін оның логикалық ұйымдастырылуы, құрылымы, ресурсы, яғни, есептеу жүйесінің құралдары түсіндіріледі. Қәзіргі компьютерлердің архитектурасында магистралъды моду-льдық принцип болуы тиісті (сур.1).

Магистраль (жүйелік шина) — бұл қызметші сигналдар мен жады адресациясы, сондай – ақ деректерді беруге арналған орталық процессор, негізгі жады мен сыртқы құрылғылар арасын байланыстыратын электронды сызықтар жиынтығы. Модульды принциптің арқасында пайдаланушы өзі компьютер кешенін керекті конфигурациямен жасап алуына болады да керек кезінде оны модернизациялайды.

Сурет 1

Жүйелік блоктың негізгі бөліктері мен магистраль конструктивті түрде жүйелік платада орналасады. Компьютерлердің көп бөлігінің жүйелік платасы болады, олар негізгі желілерден

тұрадыдағы олардың элементтерінің байланысы; мысалға алатын болсақ жинақтағыштың приводтарымен, дисплеймен және көптеген басқа да сыртқы апаратттар шиналардан паралель беріледі.

Процессор жұмысының негізгі режимдарына қолданылған құрылғылар беріледі. Яғни бұл жағдайда болған элементтер баспа платаларында орналасады, олар арнайы ажыратылған кеңейтілген орындарға қойылады. Ол орындар жүйелі платада арнайы қарастырылған. Бұл қосымша платаларды негізгі жүйелік платаны – материндік, ал қосымша платаларды – дочерендік деп атайды.

Дочериндік платаларда орындалатын функциялардан құралады, жиі контроллерлер немесе адаптерлер деп атайды, ол дочериндік платаның өзін кеңейтілген плата дейміз. Сол себепті тікелей материндік платада орналасқан компьютердің магистралының бөлек модульдеріне қосылатын, функциялық деңгейде контроллердің көмегімен жүзеге асырылады, ол программалық жүйеге асырылуы драйверлердің көмегімен жасалады. Контроллер процессордан келетін сигналды қабылдап, оны дешифрлейді, яғни сәйкес құрылығы осы сигналды дұрыс қабылдап, дұрыс жауап қайтара алуы үшін. Процессор оның орындалуына жауапты емес, оған сәйкесінше контроллер жауап береді, содықтан ауыстырылатын сыртқы құрылғыларды және олардың модульдерының жиынтығын таңдау әркімнің өз еркінде. Сыртқы құрылғылардың көп бөліктері сырттан, жүйелік блоктық корпусында ажырайтын сәйкесінше контроллердің шығыс порттары арқылы оңай іске қосылады. (Сыртқы құрылғыларды перефиринді құрылғылар деп те атайды, яғни олар ЭЕМ-мен сыртқы әлем арасындағы байланысты жүзеге асырады).

Ақпарат алмасудың магистралды шиналы принципі жүйенеің модульді ұйымдастырылуына әкеп тіреледі. Процессор арифметикалық және логикалық операцияларды, жадымен байланысты және сыртқы құрылғылар жұмысын келістіруді және басқаруды орындайды.

Компьютердің жеке құрылымдардың арасындағы ақпарат алмасу, магистрал, құратын, үш көп разрядты шиналар көп проводты сымдар байланысы арқылы орындалады. Олар деректер шинасы, адрестер шинасы, басқару шинасы модульдерімен байланысады. Шинаның разряды деректер беру шинасының биттерінің санымен анықталады: олар:

• Жедел жадыдан деректерді жазу/оқу (жедел есте сақтау құрылғысы) – ОЗУ. (ЖСҚ);

• Сыртқы сақтау құрылғыларынан деректерді жазу/оқу. ВУЗ (СЕСҚ);

• Енгізу құрылғысынан деректерді оқу;

• Шығару құрылғысына деректерді аудару.

Дерек алмасу кезіндегі абонент таңдауды процессор атқарады, яғни қарастырылған құрылғының адрес кодын қалыптастырады, ал ЖСҚ үшін жады ұяшығының адрес кодын қалыптастырады. Адрес коды, адрестік шина арқылы беріледі, және де бұл сигналдар процессордан құрылғыларға бір бағытта ғана беріледі (бір бағытталған шина).

Басқару шиналары арқылы ақпарат алмасу сипаттамасын анықтайтын сигналдар, құрылғылардың өз-ара әсерін синхролизациялайтын ақпарат алмасуға қатынасатын сигналдар беріледі.

2. Компьютерлер процессоры. Негізгі сипаттамалары (адрестік аймағы, разрядтағы және т.б.). Процессор — бұл компьютердің негізгі құрылғысы. Ол микросхемалар корпусының арнайы қатынасына шығарылған адрес, деректер және басқару шиналар көмегімен сыртқы құрылғыларға қатынасады және жедел жадыда орналасқан программа командаларын орындайды. Процессордың міндетті компоненттеріне арифметика-логикалық (орындалатын) құрылғы (АЛУ) – АЛҚ және басқару құрылығылары (УУ) – БҚ – жатады. Процессормен орындалатын командалар: арифметикалық әрекеттер, логикалық операциялар, басқарудың берілуі (шартты және шартсыз). Деректердің жадының бір орнынан келесі орынға ауыстырылуы және ЭЕМ-нің әртүрлі құрылғыларының байланысын координациялауды қарастырады. Процесстормен өңделетін командалардың төрт этапы бөліп айтуға болады: таңдау, қайта кодтау, орындау және нәтижені жазу. Жағдайға байланысты бірінші команда орындалып жатқанда, екіншісі қайта кодталады, үшіншісі таңдалады т.с.с.

Төртінші деңгейдегі орталық процессорының функцияларын микропроцессор (МП) - өте үлкен литегралды схема (СБИС) - ӨӨНС орындайды, ол 0,1 см²-тан кем, ауданда біріккен шарттыпроводниктік кристалда таратылған. Компьютердің жүйелік платада орналасқан МП моделін

білу үшін, командалардың құрал-жабдықтарының қай класқа жататындығын білу керек. Микропроцессорлардың келесі сипаттамаларын айта кетуге болады:

• Ақпаратты өңдеудің тактілік жиілігі,

• разрядтылығы,

• жүйелік шинаның интерфейстерімен;

• адрестік аймағымен (жады адресациясымен).

Процессор разрядтылығы – процессорымен бір уақытта өңделетін биттерінің саны, яғни, МП негізгі өнімділік факторлары ішкі биттер разрядының санымен анықталады. Процессор 8, 16, 32 және 64 разрядты болуы мүмкін. Компьютер процессорыменен бірлік уақыт ішінде өңделетін ақпараттардың көлемі, жылдам орындалуымен бірге разрядтылығыменен сипатталады.

Адрестік аймағы (жады адресациясы). Процессор функцияларының бірінің құрамына мәліметтер алмасу, және олардың сыртқы құрылғылар мен жедел жадыдағы алмасуды ұйымдастыруы жатады. Бұл кезде процессор құрылғы жадын қалыптастырады, ал ЖСҚ (ОЗУ) үшін жады ұяшығының адресін қалыптастырады. Адрес коды адрестің шинамен беріледі. Микропроцессормен жедел жадыда физикалық адресациялайтын көлем оның адрестік аймағы деп аталады. Ол сыртқы шина адресінің разрядтылығымен анықталады. Шынындада, N – адрестік шинаның разрядтығы болсын, онда оған берілетін әртүрлі екілік сандардың мөлшері 2^ тең болады. Белгілі адрестік шина арқылы жедел жадыға процессор қатынас жасаған кезде берілетін сан ОЗУ(ЖСҚ) ұяшығының адресі болып табылады, яғни, 2^м — бұл жедел жады ұяшықтарының саны. Оған адрестік шинаны қолдану арқылы процессор қатынасуынан болады, демек 2^м — процессордың адрестік аймағының көлемі. Сонымен шина адресінің 16-, 20-, 24- немесе 32-разрядтылығына байланысты сәйкесінше 2¹⁶ = 64 Кбайт, 2²⁰ = 1 Мбайт, 2²⁴ = 16 Мбайт, 2³² = 4 Гбайт. Сондықтан процессор разрядтылығын мысалы: келесі жазылулар арқылы анықтауға болады 180386 — 32/32 үшін микропроцессор деректер шинасының 32-разрядтылығы және 32-разрядты шиналар адресін қамтиды, яғни микропрцессор бір уақытта 32 бит ақпаратты өңдейді және микропроцессордың адрестік аймағының көлемі 2³² == 4 Гбайтты құрайды.

Сырқы құрылғылар. Сырқы құрылғылар (принтер және т.б.) компьютер аппаратурасына сыртқы құрылғыларды басқару құрылғылары деп аталатын арнайы контроллерлер арқылы қосылады.

Пернетақта. Басқару сигналдарын беру және компьютерге ақпарат енгізу үшін керек. Ол алфабитті – сандық пернелердің стандартты жиынтығынан, сондай – ақ басқарушы және функциональдық, курсорды басқару пернелері, кіші сандық пернелер деп аталатын қосымша пернелерден тұрады.

Курсор — манитор экранында жарықша түрінде көрінетін символ. Ол перне тақтадан енгізілетін келесі белгі пояициясын көрсетеді.

Монитор — ақпараттың визуальды бейнесі көрінетін құрылғы (мәтін, кесте, сурет, және т.б. түрінде).

Принтер — баспаға шығару құрылғысы.Компьютерде кодталған ақпараттарды печатталған мәтін көшірмелері түрінде немесе графика түрінде шығаруды орындайды. Принтерлердің мыңдаған атаулары бар. Бірақ негізгі принтерлердің үш түрі бар: матрицалық, лазерлік және жылжымалы(струйный).

• Матрицалық принтерлер кіші тетіктер комбинациясын қолданады, олар бояғыш лентеларға ұрып отыру арқылы,символдарды қағаз батіне басып шығарады. Принтерде басылатын әрбір символ, тік қатарлар түрінде қалыптастырылатын 9, 18 немесе 24 ине жиынтығымен құрастырылады. Бұл ар-зан принтерлердің кемшіліктеріне оның жұмысының шулылығы, сапасыз басып шығарылуы жатады. Ол негізінен үй мақсаттарында қолданылады.

• Лазерлік принтерлер ксерокстар (көшірмелер) сияқты жұмыс жасайды. Компьютер өз жа-дысында мәтін бетінің “бейнесін” қалыптастырадыда, оны принтерге жібереді. Бет жайлы ақпарат электрлік қасиеттерін жарықтандыруға байланысты өзгертетін, жарық сезгішпен жамылған, айналып тұрған барабанға лазерлік сәуле арқылы беріледі

• Жәй жылжымалы принтерлер сия нүктелері арқылы тізбектелген символдар түрінде генера-цияланады. Принтердің баспаға беру тетігінің ұсақ каналдары болады. Олар арқылы беттерге тез кебетін сиялар шашылады. Бұл принтерлер қағаз сапасын талап етеді. Түрлі – түсті жәй жылжу прин-терлері 4 негізгі түстен тұратын сияларды араластыра отырыптүсін құрады. Олар ашық көк, қып – қызыл, сары және қара.

Принтер компьютермен прнтер кабелі арқылы байланысқан. Ол кабелдің бір ұшы принтер тетігінің ұясына, ал екінші ұшы компьютер принетрінің портына қосылады. Порт – бұлсыртқы құрылғы мен компьютер процессорын қосады.

Плоттер (графқұрастырғыш) — Компьютердің басқаруымен графтар, диаграммалар және суреттер салуға арналған құрылғы.

Плоттер іс схемеларын, географиялық және метеорологиялық карталар, архитертуралық жобалар және күрделі конструкциялық сызбаларды алу үшін қолданылады. Плоттер бейнелерді қалам көмегімен салады.

Сканер — компьютерге графикалық бейнелерді енгізу үшін керек құрылғы. Құжаттың цифрланған бейнелерін құрады да, оны компьютер жадысына апарып орналастырады.

Егер принтер ақпаратты компьютерден шығарып беретін болса, сканер керісінше қағаз бетіндегі ақпараттарды компьютер жадысына апарып орналастырады. Сканерлердің қолмен жасалатын түрлері, яғни құжат бетін қолмен домалату арқылы және планшеттік сканерлер сыртқы түріне байланыстыкөшіру машиналарына ұқсайды.

Модем — телефонның байланыс желілері арқылы алыс ара қашықтықтағы компьютердің деректерін жеткізу үшін арналған құрылғы. Компьютермен өңделетін сандық сигналдарды телефондық желі арқылы тікелей беруге болады. Өйткені ол адам тілімен сигналдардың дыбыстық жиіліктерін үздіксіз беру үшін арналған.

Модем — дыбыс диапозонының айнымалы ток жиілігіне компьютердің цифрлық сигналдарын ауыстыруды орындайды. Бұл процесс модуляция деп аталады, сондай – ақ кері ауыстыруды да жасайды. Ол ауыстыруды демодуляция деп атаймыз. Модем сөзі осы модулятор/демодулятор сөздерінен шыққан.

Манипуляторлар (тышқан, джойстик.) — бұл курсорды басқару үшін қолданылатын арнайы құрылғылар.

Тышқан алақанға толығымен сиятын кішкентай қорап түріндегі құрылғы. Тышқан компьютермен адаптер арнайы блогымен кабель арқылыбайланысқан және оның қимылы дисплей экранындағы курсордың қимылына сәйкес. Құрылғының жоғарғы бөлігінде басқарушы батырмалар орналасқан (әдетте үшеу). Ол қимылдың басы мен соңын беруге, менюде таңдау жасауға көмектеседі.

Джойстик —бұл стержень – қалам. Тік күйден басқа жаққа ауытқуы манитор экранындағы курсордың өзгертілуіне сәйкес келеді. Әдетте компьютерлік ойындарда қолданылады. Кейбір модельдерде джойстикке басу датчигі орналастырылады. Бұл жағдайда пайдаланушы қаламға неғұрлым көп күш түсірсе соғұрлым дисплей экрандағы курсор тез жылжиды.

Трекбол —Корпустың жоғарғы бөлігіне орналастырылған шаригі бар кішкентай қорапша. Пайдаланушы шарикті қолмен жүргізіп отыру арқылы сәйкесінше курсорды қозғалтады. Тышқаннан ерекшелігі оған компьютер қасынан бос орын бөлудің қажеті жоқ, оны машина корпусына да орналастыруға болады.

Ақпараттарды сақтау принциптері. Компьютерде өзінің функционалды белгіленуіне байланысты және ақпаратты сақтау әдістеріне байланысты, сондай-ақ конструкциясына байланысты қолданылатын жадының бірнеше типі ерекшеленеді. Компьютер жадысы негізгі және сыртқы болып екіге бөлінеді. Қазіргі кездегі компьютерлердің сыртқы жадықұрылғылары компьютерді өшіргеннен кейінгі ақпаратты сақтап қалуға мүмкіндік береді., өйткені оларда магниттік немесе оптикалық ақпаратты жазу-оқу әдістері қолданылады. Бұл жағдайларда ақпаратты тасымалдаушы ретінде магниттік және оптикалық дискілер қолданылады. Негізгі жады кей кездері ішкі жады –деп те атайды, ол жүйелік блоктың ішінде орналасады.Ол кез-келген компьютердің міндетті құрама бөлігіне жатады., персоналды компьютерлерде материндік платада орналасады және электрондық микросхема түрінде таратылады. Негізгі жады тұрақты және жедел жадыдан тұрады.

Тұрақты жады немесе тұрақты есте сақтау құрылғысы — ПЗУ (Read only memory - ROM), — тек оқуға арналған жады. Жоғарыда айтылғандай ол электрондық схема түрінде таратылған және компьютердің бастапқы жүктемеленуі кезіндегі программаларды сақтаументораптарын тестілеу үшін қызмет етеді. Бұл жадының типін біз тұрақты деп атаймыз, өйткені мұнда жазылған ақпарат

компьютерді өшіргеннен кейін өзгермейді. Ол энергияға байланысты емес, сондықтан ондағы командалар электронды микросхемамен контактыға түскен бірінші ток импульсының берілуімен-ақ орындалады.(Айта кетейік ТСҚ –да сақталған ақпаратты компьютерді өшіргеннен кейін өзгертуге болмайды дегенді білдірмейді, өйткені сақталған ақпараттарды өзгертетін қайта программаланатын тұрақты жады- деп аталатын жады да кездеседі.)

Жедел жады немесе жедел есте сақтау құрылғысы (ОЗУ), процессормен орындалатын өңдеу операциялары кезінде өзгертілетін ақпараттарды өзгертуге немесе керек кезінде қолдануға болады. Бұнда сақталатын барлық ақпарат компьютер қосылып тұрған кезде ғана жадыда сақтауға болады. Құрылымдық түрде жедел жадыны сақтау үшінразрядтарға бөлінген және осы разрядтардың әрқайсысында бит ақпараттар сақтау үшін арналған жады ұяшықтарының жиынтығы ретінде қарауға болады. Сәйкесінше әрбір жады ұяшықтарына нөл мен бірден тұратын жиынтықтар жазылады немесе биттердің реттелген тізбектері компьютердің ақпараттық бөлігін бүтін ретінде қарайтын тиянақты – машиналық сөз. Машиналық сөз компьютердің типіне байланысты әртүрлі ұзындықта болуы мүмкін ( 8 ден 64 битке дейін) және жады ұяшығында кідіретін ең үлкен санды анықтайды. Байтпен өлшенетін архитектура кезінде ақпараттың ең кіші өлшеу бірлігі ретінде байт алынады, бұл кезде машиналық сөз 2, 4-ке немесе 8 байтқа тең болуы мүмкін.Сәйкесінше компьютер жадысының көлемін Килобайт, Мегабайт, Гигабайт, байтпен өлшеуге болады. Сондай-ақ жедел жадыда машиналық сөз тізбектері түрінде деректер және программалар сақталады. Кез-келген уақытта ұяшықтың кез-келген жерінен таңдау жасауға болады. Сондықтан бұл жадыны еркін таңдау жадысы деп те атайды — RAM(Random Access Memory).

Ақпаратты сақтау және оның тасымалдағыштары. Компьютердің сыртқы жадысы (жұмсақ және қатты дискілер, СD-RОМ-дискілер)

XX ғасырдың аяғында ақпараттар ағымының көбеюіне байланысты оларды үлкен көлемде және ЭЕМ-нің пайда болуына байланысты ақпаратты тасымалдағыш, яғни ең ықшам түрде ақпараттарды көп уақытқа сақтау қажеттілігі туды. Қазіргі төртінші кезеңдегі компьютерлерде қолданылатын тасымалдағыштарға жұмсақ және қатты магниттік дискілер және СD-RОМ-

дискілер жатады. Олар компьютердің сыртқы жадысының құрамын құрайды.

Тасымалдағышқа ақпаратты жазу сондай-ақ оны іздеу, оқу және жедел жадыға орналастыру үшін қолданылатын құрылғыны жинақтағыш - деп атаймыз. Жазбаның негізіне ақпаратты сақтау және оқу үшін екі принцип болады: — магнитті және оптикалық. Олар компьютер өшкеннен кейін де, ақпаратты сақтауға мүмкіндік береді.

Магниттік дискілер (МД), олар қатты және жұмсақ болып екіге бөлінеді. Жұмсақ(ЖМД) дискіге 5,25 дюйм (133 мм) қазіргі кезде 1,2 Мбайта ақпаратты сақтауға мүмкіндігі бар.

Қатты магниттік дискі немесе винчестер, әдетте дисководпен бірге жүйелік блок корпусына орналастырылады(сыртқа орналастыруға болады). Кез-келген, магниттік алғашқы кезде жұмысқа дайын емес. Оны жұмысқа дайын күйге өткізу үшін, оны форматтау керек, яғни диск құрылымы құрылуы керек. ЖМД-үшін бұл магниттік таңбалармен белгіленген секторларға бөлінген магниттік топталған жолдар. Ал қатты МД немесе цилиндр-деп қарауға болады. Дискінің барлық жұмыс істеубеттерінде бір-бірінің үстіне орналасқан.

CD-RОМ (Сотрасt Dіsc Rеаd Оп1у Метоry) 3 Гбайт көлемге дейін игереді. Ақпаратты сақтау сенімділігіменен ұзақ төзімділігіменен ерекшеленеді. (Сапалы түрде қолданғанда 30-50 жылға дейін жұмысқа жарамды болуы мүмкін).Диск диаметрі 5,25, және 3,5 дюйм болуы мүмкін. Оқу және жазу принципі- оптикалық.

Компакт-дискіден ақпараттарды оқу лазерлік сәулелердің көмегімен орындалады.

Магнитті-оптикалық дискілер. Мұнда магнитті және оптикалық жетістіктері ескерілген,

оларда кемшіліктер жоқ. Магнитті-оптикалық дискілерге ақпараттарды тез жазуға және оқуға болады. Олар ЖМД- қасиеттерінің артықшылықтарының барлығын сақтай отырып,(бөлек сақтау мүмкіншілігі және компьютер жадысының кеңейтілуі сияқты). Магнитті оптикалық дискінің конструктивті құрамы қалың шыныдан төселген, үстінен мөлдір қорғайтын пластикамен сәуле шашатын алюминдік пленка және ферромагниттік тасымалдаушы жағылады, дискіге қапталады. Өте үлкен көлемдегі ақпараттарды сақтай алады.

Бақылау сұрақтары:

1. Компьютер архитектурасы дегеніміз не?

2. Қазіргі ЭЕМ- нің модулдік ұйымдастырылу принципінің мәні неде?

3. Магистраль дегеніміз не?

4. Компьютер жұмысы кезіндегі процессордың атқаратын функциясы?

5. Дерек алмасу үшін абонент таңдау қалай жасалады?

6. Басқару шинасының рольі қандай?

7. Компьютер құрамына қандай негізгі блоктар кіреді?

8. Компьютердің құрылуының модульдік принципі неге керек?

9. Қандай сыртқы құрылғылар енгізу құрылғыларына жатады?

10. Қандай сыртқы құрылғылар шығару құрылғыларына жатады?

11. Ақпаратты сақтаудың негізгі принциптары.

12. Ақпарат қайда сақталады?

Дәріс – 4, 5. Бағдарламалық қамсыздандыру. БҚ түрлері. Жүйелік бағдарламалық жасақтар. Операциялық жүйелер. Windows ОЖ-і туралы жалпы түсінік. Негізгі обьектілері. Файлдық құрылым. Қолданбалы бағдарламалық қамсыздандыру. Сервистік бағдарламалар қызметі.

Программалық қамтама сипаттамасы - программалық қамтама (ПҚ) кез – келген ЭЕМ-нің өте өажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Осындай сәйкес программалардың көмегінсіз машинаға пайдалы қандай-да бір әрекет жасату мүмкін емес. Дербес компьютердің ПҚ-ның құрамына бөлек проблемалық аймақтарға бағытталған қолданбалы программалар мен қатар универсалды құрылғылар да кіреді.

Қазіргі уақытта ДЭЕМ-нің әр түрлеріне арнап оң мыңдаған программалар құрылған, олар келесі негізгі класстарға бөлінеді:

1. операциялық жүйелер;

2. программалау жүйелері;

3. қолданбалы программалар.

Операциялық жүйелер (ОЖ). Бұлар кез-келген дербес компьютердің аппараттық құрылғыла-рын толықтырады және де қолданбалы программалардың ішкі құрылғыларын қарым-қатынасын, адамның сәйкес командалар көмегімен машинаны басқаруына мүмкіншілік тудырады.

ОЖ- қолданушы мен программаның қорғалуын қамьамассыз етеді, программаны іске қосады, компьютерді басқарады. Әрбір программа ОЖ-нің қызметін қолданады, сондықтан да ол осы қызмет-ті көрсететін ОЖ-мен жұмыс жасайды. ОЖ-ні таңдау өте қажетті, себебі таңдалған ОЖ-ге дербес компьютердің жұмыс істеу қабілеттілігі мен деректер қорғалуының деңгейі тәуелді.

Программалар жүйесі. IBM PC- ге арналған он мыңдаған программалар бола тұра қолданушыға бұл программалар орындамайтын басқа нәрсе керек болуы мүмкін. Мұндай жағдайда жаңа програм-ма құратын программалау жүйелерін қолдануға болдаы. Бұндай жүйелер де әдетте компилятор бола-ды, онда жоғарғы деңгейде программалау тілінде орындалатын программалар және программалар текстін аударушы, ішкі қажет программалар кітапханасын кейде әртүрлі қосымша программалар.

ІВМ РС сәйкес компьютерлерінде танымал программалау тілдеріне (Си, Си++, Паскаль, Бейсик, Фортран және басқа) арналған программалау жүйелерінің түрлері бар, олар DOS, WINDOWS, WINDOWS 95 орталарында жұмыс жасайды.

Программалау жүйесінің негізгі класы клиент – сервер құруға арналған қосымша болады. Бұл жүйелер ақпараттар жүйесін үлкен өндірістерге арнап құруға бағытталған. Бұнда қолданушы интер-фейсін құруға арналған құрылғылар, деректерді өңдеуде типтік жұмыстарды орындауды дайындау бар. Бұл жүйелер мен жұмыс атқарады.

Қолданбалы программалар. ІВМ РС- ге арнап әртүрде пайдаланылатын қолданбалы програм-малардың мыңдаған түрі құрылған.

Келесі программалар кеңінен пайдаланылады:

• текст аудармашысы – компьютерде тексті (документті) дайындау;

• кестелі процессорлар – кестелі деректерді өңдеу;

• баспа жүйелер – типографиялық сапаты документтер дайындау;

• деректер қорын басқару жүйелері – ақпараттар массивін өңдеу;

• бухгалтерлік программалар – экономикалық белгідегі программалар, финансты талдау про-граммалары, құқықтық деректер қоры, т.с.с;

• суреттер, анимациялар және видеофильмдер құруға арналған программалар;

• деректерді статистикалық талдау программасы – автоматты жобалау программалары;

• комплекс ойындар, оқыту программасы, электронды анықтамалар және сондай сияқты. Документтер аудармашысы – бұл қолданбалы программаның кеңінен қолданылатын түрі. Ол

документтерді тез және қолайлы түрде дайындауға мүмкіндік береді. Документ аудармашысы – әртүрлі шрифтарды қолдануды, сөздерді автоматты түрде келесі жолға көшіреді, суретті қосады, бет-ті автоматтытүрде нөмірлейді.

Кестелі процессорлар. Кестелі процессорлармен жұмыс істегенде экранға төрт бұрышты табли-ца шығады, мұндағы клеткаларды сандар, түсініктеме текстер, белгілі бір есептеу формулары болады.

Жаңаша кестелі процессорлар үштік таблицалармен жұмыс атқаруды, жеке енгізу және шығару формаларын құруды, макрокомандаларды автоматтандыру құрылғыларын пайдалануды, деректер қорымен байланысты көздейді.

Деректер қорын басқару жүйелері (ДҚБЖ) кең көлемдегі ақпараттар ағынымен – деректер қорын басқаруды қамтамассыз етеді. Бұл түрдегі ең қарапайым жүйелер компьютерде ақпараттардың бір ғана массивін өңдей алады. Олар енгізу, іздеу, жазбаларды сорттау, отчет құруды тағы басқа орындайды. ДҚБЖ-ның қиынырақ түрлері бір-бірімен байланысқан бірнеше ақпараттар массивімен жұмыс атқарады, мұнда әртүрлі қатынаста байланысқан объектілердің түрлері бар есептер қолданылады.

Графикалық редакторлар – компьютер экранында суреттерді редакциялау және құруды орындайды. Қолданушы сызықтар, қисықтар сала алады, экран аймағын бояйды, әртүрлі шрифтар арқылы жаза құрады және т.б. Көптеген редакторлар көмегімен бейнені өңдеуге, документке қосылған суреттерді сол күйінге шығаруға болады. Кейбір объектілер үштік объектілердің бейнесі алу мүмкіншілігін, түсте проффесионалды түрде өңдеуді қамтамасыз етеді Автоматты жобалау жүй-есі (АЖЖ) – компьютер көмегімен әртүрлі механизмдерді құрастыруды және сызуды қолдайды.

Интергралданған жүйелер – деректер қорын басқару жүйелерінің, кестелі процессордың, тексті аудармашының, графикалық жүйелердің және басқада мүмкіншіліктердің жұмысын атқара алады. Интергралданған жүйенің барлық компоненталары бір – біріне өте ұқсас келеді, соның арқасында оның жұмысы өтежеңіл.

Бухгалтерлік программалар - өндірістік қызметінің финансын талдау және есеп беруді дайындау, бухгалтерлік есепті енгізуге арналған. Кейбір бухгалтерлік программалар, бухгалтерлік есептің бөліктеріне автоматтауға арналған, мысалы: жалақыны есептеу, тауарлар есебі, складтағы материалдар есебін жүргізу тағы сондай сияқты.

Деректер құрылымы. Файл (типі, аты, орналасуы).

Файл – бұл белгіленуіне қарай дискіде сақталатын және аты бар ақпараттар жиыны.

Файлдың атын құрастыру ережесі және оны файлдық жүйеге біріктіру операциялық жүйеге

байланысты, ал оның базалық модульі онымен жұмыс істеуге арналған.

Бұл ережелерді операциялық жүйенің М8-005 6.0 мысалында қарастырамыз. (соңындағы сұраққа жауап сілтемесін қара).

Файлдың аты екі бөліктен тұрады: меншікті аты және кеңейтілуі. Меншікті аты сегіз символдан аспайды және оған арифметикалық операциялар, пробел, қатынастар, пунктирлер жатпайды. Аты ретінде МS-DOS белгілеген немесе СОN, LРТ1, LРТ2 – деген сияқты құрылғылардың атымен сәйкес келмеуі керек, файл атының кеңейтілуі үш симврлдан артық болмауы керек, немесе болмауы да мүмкін

Егер кеңейтілуі болса, ол негізгі атынан нүкте арқылы бөлектенеді. Мысалы, ris.bmp немесе mart.txt, docl.doc.

Файлдың аты арқылы оның мәнін анықтауға болады, сондай – ақ ОЖ түрінің файлына арналған кеңейтуге бірнеше қойылған келісімдер бар. Файл программалары соm (command сөзінен алынған) және ехе (ехесutаble сөзінен алынған) кеңейтілулері олар пайдаланушының шақырылуы үшін қолданылады com және exe кеңейтулерінің файл программасы болады. Олар пайдаланушының

шақыруы бойынша орындалады; dос (document) — файл құжатымен, Міcrosoft Word мәтіндік редакторында дайындалған;bac (backup) —резервтегі көшірмелер; bas— ВАSІС тілінде жазылған файлдар.

Берілген дискіде сақталған файлдардың аттары, оның типі, өршемі, құру уақыты жайындағы мәліметтермен бірге коталогта (директория) орналасады. Жұмыс дискілер, соның ішінде қатты және компакт дискілердің көлемі мынадай: бір дискіде көпөлшемдердегі файлдарды сақтауға болады. Сондықтан барлық сызықты құрылымы бар ыайлдардың каталогымен жұмыс істеу тиімсіз. МS-DOS файлдардың аттарын бірнеше каталогта, оларды байланыстыратын белгісіне байланысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Каталогтардың аттары жоғарыда айтырып кеткен шектеулерге байланысты жазылады. Каталогтың ішіне көптеген файл аттарын жазуға болады; каталогтың ішінде басқа каталогтар да болады. Бұл жағдайда оларды ішкі каталогтар деп атаймыз т.с.с. Сол себепті каталогтың иерархиялық құрылымы қалыптасады, оны каталогтар «бұтаға» деп атап оның түпкі каталогы ретінде ең негізгі каталогы алынады, ал бұтақтары ішкі каталогтар, бұтақ жапырақтары ретінде файл аттарын қарап кетуге болады. Әртүрлі каталогтарда орналасқан екі файл немесе екі ішкі каталогтардың аттары бірдей болуы мүмкін. Сондықтан дискідегі бір мәнді файл (каталог) идентификациясы үшін оған қатынас жасау жолын көрсетіп кету керек. Қатынас жолы диск атынан және ондағы каталогтар тізімінен тұрады; әр келесі кездесетін каталогтар алдыңғы каталогтың ішкі каталогы болып табылады. Бұл тізімдегі соңғы каталог ішінде ізднп отырған файлымыз орналасады. Бұл тізімдегі элементтер бір – бірімен қисық сызық (\) арқылы бөлінеді. Мысалы:

С:\QBASІC \ BASІC1 \qbasіc.ехе

С: \ QBASІC \ BASІC2 \qbasіc.ехе

Файлдың құрама аты (PATHNAME) файлға қатынас жолынан тұрады да, онда да файлдың

толық аты болуы керек, сондай – ақ ол да дискідегі қандай атпен берілген бөлігін анықтай отырып құрылады. Каталог дискідегі керек файлды оның аты бойынша табуды қамтамасыз етеді. Дискіде анықталған аймақта орын бөлінеді, онда аранайы әрбір файлға арналған тізбектелген блоктардан тұратын файлды орналастыру кестесі орналасады. Бұл кесте әрдайым жаңартылып тұрады. Оны толығымен өшіру үшін дискіні форматтау керек.

Файлмен жұмыс. Жоғарыда айтылып кеткендей, файл бұл аты бар қолданылуы бойынша біртекті дискіде сақталатын ақпараттар жиынтығы. Сәйкесінше, файлдармен жұмыс өрнегі магниттік дискіде сақталған өз аты бар ақпараттар жиынтығынан жүргізілетін операцияларды білдіреді. Бұларды орындау үшін жүйенің құрамында командалық процессор және базалық модуль болуы керек. Файлдармен жүргізілетін операцияларға оларды құру (яғни дискіге апарып сақтау) дискіден каталог бойынша іздеу, қарау, көшіру, атын өзгерту, жою жатады. Каталогтың иерархиялық жүйесі жағдайында MS-DOS – тағыдай бұл операцияларды каталогтармен де жасауға болады. Бұл жағдайда пайдаланушы мен операциялық жүйе арасындағы байланыс диалог түрінде жүреді. Пайдаланушы компьютер типіне қарамастанжүйені шақырғаннан кейін командалық жолға сәйкес команданың форматын көрсету арқылы бұл операциялардың барлығын жасай алады. Оларды командалық процессор талдайды және басқыштан оқиды. Команда форматы (құрылымы) нақты операциялық жүйемен байланысқан. Сонымен М8-005 файлдың атын өзгерту командасы үшін келесі формат берілген:

геп [дискжетек:][жолы\]файл_аты файл_аты

Мұндағы геп — Rename (атын өзгерту) сөзінің қысқартылуы. Командадағы бірінші файл аты өзгертілуге кететін файл атын көрсетеді. Екіншісі файл атының жаңа аты. Мұндағы дискжетек және жол аты өзгертілетін файлдар, қай каталогтарда орналасқандығын көрсетеді. Кез – келген компьютерлік команданың форматын жазған кезде, квадратты жақшаларға команданаң міндетті емес бөліктері алынады. Бұл команда үшін міндетті емес бөлікке дискжетек пен жол жатады. Олардың командада болмауы, ағымдағы дискжетек пен ағымдағы каталогта орналасқандығын білдіреді.Мысалы:

ren b:AL\MK\kub.doc tub.doc

b дискісіндегі АL каталогындағы, МК ішкі каталогындағы kub.doc файылының атын өзгерту керектігін білдіреді. Бұл файлдың команда орындалғаннан кейінгі жаңа аты tub.doc болады, ал оның толық аты ретінде b дискісіндегі осы файл орналасқан жолдың барлығы көрсетіледі.

b:AL\MK\ tub.doc.

Файлдың негізгі аты өзгертілгенмен файлдың өзі сол дискідегі сол каталогта сақталады. Сонымен қатар файлдың атын, оның толық атымен бірге өзгерту командасы келесідегідей болады.

ren b:AL\MK\kub. doc c:BAL\MK\kub.doc

Тағы бір мысалды қарастырайық,

геп *.dос *.tхt

мұнда, ағымдағы каталогта .dос кеңейтілуімен берілген файлдарды .tхt кеңейтілуіндегі файлдарға өзгерт дегенді білдіреді. Сол себепті берілген операциядағы файлдар мен жұмыс істеу командаларының мүмкіндіктерін қарастырады. Сәйкес файлдармен жұмыс істеу командаларының барлығында да осы жағдай орындалады.

Қабықша- программалар. Файлдармен жұмыс істеу үшін операциялық жүйенің командаларын пернетақтадан енгізіп отыру керек. Ол өнбейтін өте көп уақытты алады және пайдаланушының белгілі дағдысы мен білімі болуы керек екендігін талап етеді. Сонымен қатар көп вариантағы командалардың жазылу форматында оларды қолдану үшін білуіміз керек (немесе жазып отыру керек). Сондықтан қәзірігі кезде операциялық жүйенің командаларымен жұмыс істеу үшін қабықша программалары кеңінен қолданылады. Олардың ішіндегі ең белгілісі - NORTОN СOMMANDER. Оның көмегімен файлдармен және файлдар жиынтығымен жасалатын барлық операцияларды - іздеу, көшіру, атын өзгерту, жою сондай – ақ функциональды немесе енгізу, курсорды басқару пернелерін әйтпесе тышқанды қолдана отырып дайын тұрған программаларды орындауға болады. Сәйкесінше Экран бетіне дискідегі “бұтақ” каталогтарының бейнесін, ағымдағы каталогын ауыстыра отырып шығаруға болады, сонымен қатар файл мәтіндерін көріп оны жөндей аламыз. Сондай – ақ Wіndows интегралданған программалық ортасын қолданғанда да оның мынадай мүмкіндіктеріне тоқталып кетуге болады. Ыңғайлы графикалық интерфейс шарттары, мұнда нысаналар мен командалар шарты графикалық символдармен (пиктограммалар) бейнеленеді және файлдық жүйені басқаруды жасайды. Wіndows – тің төтенше маңызды қасиеттеріне интеграцияланған мәтіндік және графикалық редакторлар, электрондық кестелер мен деректер басқару жүйесі (ДҚБЖ) арасындағы файл (деректер) алмасу мүмкіндігі болып табылады.

Операциялық жүйелер (ОЖ) - бұлар кез-келген дербес компьютердің аппараттық құрылғыларын толықтырады және де қолданбалы программалардың ішкі құрылғыларын қарым-қатынасын, адамның сәйкес командалар көмегімен машинаны басқаруына мүмкіншілік тудырады. ОЖ- қолданушы мен программаның қорғалуын қамьамассыз етеді, программаны іске қосады, компьютерді басқарады. Әрбір программа ОЖ-нің қызметін қолданады, сондықтан да ол осы қызметті көрсететін ОЖ-мен жұмыс жасайды. ОЖ-ні таңдау өте қажетті, себебі таңдалған ОЖ-ге дербес компьютердің жұмыс істеу қабілеттілігі мен деректер қорғалуының деңгейі тәуелді.

ОЖ құрамы, ОЖ құрылымы келесі модульдерден тұрады:

• базалық модуль (ОЖ ядросы) —файлдық жүйемен программа жұмысын басқарады, сыртқы программа мен файл арасындағы алмасу және оған қатынас жасауды орындайды;

• командалық процессор — бірінші кезекте пернетақтадан түсетін пайдаланушы командаларын орындайды және талдайды;

• сыртқы құрылғы драйверлері — бұл құрылғылардың процессормен жұмыс істеуі үшін про-граммалық қамамасыз етіп отырады.(әрбір сыртқы құрылғы ақпаратты әртүрлі және ерекше темпте өңдейді);

• қосымша сервистік программалар (утилиттер) — пайдаланушының компьютермен байланысу процесін жан – жақты және ыңғайлы етеді.

ОЖ жүктелуі. ОЖ құрамындағы файлдар дискіде сақталады, сондықтан оларды жиі дискілік операциялық (ДОС) деп атайды. Белгілі, программаның орындалуы үшін ОЖ файлдары жедел жадыда (ЖСҚ)-да орналасуы керек. Сондықтан операциялық жүйеден ЖСҚ-ға жазу үшін жүктемелеу программаларын орындау керек. Олар компьютер қосылған кезде ЖСҚ-да болмайды. Бұл жағдайдан шығу үшін жедел жадыға ОЖ-ны жүктемелеудің келесі этаптарын тізбектей орындау керек.

ОЖ-ны жүктемелеудің бірінші этапы. Копьютердің жүйелік блогында тұрақты есте сақтау құрылғысы (ТСҚ- тұрақты жады, RОМ—Read only Memory— оқу үшін арналған жады) болады. Онда ОЖ-ны жүктемелеудің бірінші этапы және компьютер блоктарын тестілеу программалары

орналасады. Олар компьютерді қоса сала тоқтың бірінші импульсімен орындала бастайды (өйткені (RОМ) ТСҚ-да ақпараттар электрондық схема түрінде сақталады да олар компьютерді өшірген кезде де сол қалпында қалады). Бұл этапта процессор дискіге қатынасады да анықталған орнында өте үлкен емес көлемде жүктемелеу программасын тексереді. Егер бұл программа табылса, онда ол ЖСҚ-ға оқылады да оған басқару беріледі.

ОЖ-ны жүктемелеудің екінші этапы. Жүктемелеу программасы өз кезегінде дискіден ОЖ-ның базалық модулін іздейді де оны жадыға көшіреді және басқаруды соған береді.

ОЖ-ны жүктемелеудің үшінші этапы. Негізгі жүктемелегіш базалық модуль құрамына кіреді, ол ОЖ-ның қалған модулдерін іздейді де оны ЖСҚ-ға оқиды. ОЖ жүктемеленуі біткеннен кейін басқару командалық процессорға беріледі де, экран бетіне жүйеден түсетін пайдаланушы командасын енгізуге шақыру шығады.

Ескерту, командалар жұмысы кезінде жедел жадыда міндетті түрде командалық процессор және ОЖ базалық модулі болуы тиіс. Сондықтан ОЖ файлдарын жедел жадыға бір уақытта жүктемелеу қажеттілігі жоқ. Құрылғылар драйвері мен утилиттер ЖСҚ-ға керек болған жағдайда ғана жүктемеленеді. Бұның арқасында жүйелік программалық қамтамаға бөлінетін жедел жадының міндетті көлемін қысқартуға болады.

ОЖ-ның бірнеше ең көп тараған түрлері кездеседі олардың әрқайсысы процессор разрядтылығына (такт уақытында өңделетін ақпараттың биттік саны), процессор типі (негізінде белгілі компьютерлер фирмасы), сондай-ақ ЖСҚ көлеміне негізделген. Компьютер мүмкіншіліктерінің дамуы барысында (сыртқы және жедел жады көлемінің өсуіне, процессор ресурстарының өсуіне және сыртқы құрылғылардың типтерінің көптігіне байланысты және т.с.с.) пайдаланушы бұл ресурстарды қолдана алу үшін қәзіргі заманға сай және күшті программалық құралдарды керек етеді. Бұндай сапалы Mіcrosoft фирмасының ОЖ-лары қамтамасыздандыра алады. Мысалы, MS_DOS- Бұл ОЖ-ның қәзіргі персоналды компьютерлердің ақпараттық мүмкіншілігіне қатыса алатын дамыған құралдар. Олар:

• каталогтардың иерархиялық құрылымына негізделген иілгіш файлдық жүйелердің жұмысы және құрылуы;

• компьютер құрылымының модулдік принциптік қолдану әртүрлі сыртқы құрылымының көптеген санына әкеп тіреледі (принтерлер, плоттерлер, модемдер және т.б.);

• пайдаланушының ыңғайлы интерфейсі.

 ОЖ эволюциясы,

ІВМ РС типтес компьютерлерде келесі ОЖ қолданылады:

1. MS DOS,

2. MS DOS – ортасындағы WINDOWS 3.1

3. WINDOWS 95, WINDOWS 98/NT, UNIX, OS/2.

Осы аталған ОЖ-ден 1992 жылы шығарылған WINDOWS 3.1 мен 1995 жылы шығарылған WINDOWS 95 өте таңдаулы және кеңінен қолданылады.

WINDOWS 3.1 операциялық қоршауы – Microsoft фирмасы DOS операциялық жүйесін өңдеген, программистер мен қолданушыларға өте кең көлемдегі мүмкіншіліктер мен қолайлықтар бар опера-циялық жүйе. WINDOWS-тың кеңінен қолданылуы IBM PC – сәйкес компьютерлерінің стандарты болып табылады. WINDOWS файлдармен, дисклермен жұмыс істеу операцияларына арнап қолайлы және айқын интерфейспен қамтамасыз етеді, сонымен қатар WINDOWS ортасында іске қосылатын программаларға жаңа мүмкіншіліктер береді.

1985 жылы Microsoft фирмасы WINDOWS графикалық операциялар жүйесін, ал 1990 жылы 3.0 версиясын шығарған 3.0 версиясынан бастап WINDOWS-тың кеңінен қолдануы арқасында, ол ІВМ тектес компьютердің стандарты болып табылады.

1995 жылы Microsoft фирмасы ОЖ-нің бөлінуі керек етпей жаңа WINDOWS 95 (графикалық ин-терфейсі) бар ОЖ ойлап тапты. Бұл ДК құрылығыларының модельдері 286 мен 386 лардың – 486, Pentium жаңа модельдеріне тез ауысуына мүмкіндік туғызды.

Көрнекті көлемді қасиеттері және жақсы графикалық интерфейсі бар WINDOWS 95 – жаңа ОЖ, әлемге әйгілі Microsoft фирмасының мақтанышы.

WINDOWS-тың сыртқы қарапайымдылығының астында ДК-дің мыңдаған санына арналған оңай және күшті операциялық жүйе тығылып жатыр.

WINDOWS 95 негізі болып – іске қосылған қосымшалар мен байланыс, жүйенің іске қосылуы мен оның графикалық интерфейсінің құрылуын қамтамассыз етіп программалық құрылғылардан тұратын ядросы жатады. WINDOWS 95-тің ядросы 3 деңгейден тұратын WINDOWS-тың алдыңғы версияларының жалпы құрылымын сақтап қалды.

Өзінің жеке Kernel ядросы, GDI графикасының құрылғыларын және USER қосымшасымен қарым-қатынаста болатын құрылғылар. Бірақ та WINDOWS 95-ке бұл құрылғыларды екі есе артты-руға тура келді және оларды 16- разрядтағы мен 32 разрядта жұмыс жасайтын микропроцессорларға қолдануы тиіс болды.

Кез-келген басқа программалық өнім сияқты WINDOWS 95-тің де өз плюстары мен минустары бар. Бұл оболочканың артықшылығы келесіде: файл концепциясының қалмауы, біріңғай программа-лық интерфейс, WINDOWS 95-тің көпесептілігі, әртүрлі басқа да құрылғыларды қолдауы, әртүрлі қосымшалар арасында деректер алмасу жеңілділігі, True Type шрифтерін қолдауы, мультимедианың құрамын қолдауы.

Бірақта жақсы жағдайда әрқашанда төлеу керек қой, мұнда WINDOWS 95 компьютердің аппа-раттың бөлігіне көп ауыртпашылық түсуіне байланысты ұтылады; себебі WINDOWS 95 машинаның барлық бөліктерінің тез жұмыс істеуіне талап қояды.

WINDOWS-тің тағы бір кемшілігі көпесептіліктің толық болмауы; Сонымен қатар WINDOWS 95-тің енгізу шығару жүйелері анағұрлым жаңсарға.

WINDOWS-те дискмен жұмыс істеу жүйесіне ерекше көңіл бөлінген, осында IDE, ESDI, SCSI интерфейс контроллерлары бар.

Енгізу шығару операцияларының жылдамдығын ақпараттарды тасу дискілері мен қарым-қатынасының жылдамдығы көп әсер етеді. WINDOWS 95 (жазы, санау, көшіру, файлды мен директо-рияларды жою) файлдың операцияларын орындау жылдамдығын кәдімгідей көтерген.

WINDOWS жұмыс істеу негізі. Компьютерде барлық деректер аты мен кеңейткіші бар файл-дарда сақталынады. Аты кеңейткішпен қосқанда 255 символды құрай алды.

Барлдық файлдар дисклерде (дискеталар немесе қатты диск) сақталынады, әр дискінің өз аты бар. WINDOWS 95 операцияның жүйесінде әрбір программаға немесе документке сәйкес пиктограм-малар бар (сурет, программаны немесе документі мінездейтін сурет).

Жұмыс столы. WINDOWS 95-тің негізгі жұмысы Desktop жұмыс столінде өтеді, ол интерфейс элементтерінің орналасу тәртібін сақтайды. Элементтер пикторграммалармен (астында түсіндірме жазуы бар) белгіленген. Кез-келген жұмыс столінде келесі элементтер орналасқан:

Менің компьютерім (My computer) – компьютерлердегі барлық папкаларды шартты түрде көрсе-тетін ағаш тәріздес;

Желілік аймақ (Network Neighborhood) – компьютер желіге қосылған кезде, желілік ресурстарды көрсетеді;

Қапшық (Recycle Bin) – папкалармен файлдарды өшіреді;

Енгізілетін (Inbox) – электронды пошта арқылы келетін ақпараттарды сақтайтын пошталық жәшік;

Портфель (My Brifcase) – бірден бірнеше компьютерде өңделетін файлдарды синхрондайды; The Microsoft Network – Microsoft желісін қосуға және қолдануға мүмкіншілік жасайды;

The Internet – Internet-пен жұмыс жүргізу.

Сонымен қатар экранда Есептер тақтасы (Taskbar) орналасқан, мұнда негізгі менюді қосатын Пуск (Start) кнопкасы мен іске қосылған барлық программалардың белгілері көрінеді.

Басты меню көмегімен кез-келген программаны немесе документті ашуға болады, себебі мұнда ішкі менюлердің сан алуан түрлері кездеседі. “Пуск” жолының көмегімен кез-келген керек файлды тауып алуға болады. “Настройка” пунктінің көмегімен кез-келген программаны немесе документті тез және қолайлы түрде іске қосуға арнап “жұмыс століне” ярлыгын қоюға юолады. Сонымен қатар қолданушы контексті меню көмегімен де ярлык құра алады.

Контексті меню келесі мүмкіншіліктерді орындай алады: қиып алу, көшіру, құру, болдырмау, қою, ашу, өшіру, жіберу, орналастыру. Бұлар жұмыс століне жаңа мүмкіншіліктер береді.

Жұмыс столінің түрі қолданушы жұмыс істеу стиліне тікелей байланысты, оны керек емес қағаздармен толтырмай, оларды реттеп (My computer) папкасына салып, жұмыс столінде таза, негізгі керек қосымшаларды ғана қалдыруға болады.

WINDOWS терезесі. WINDOWS-тың кез-келген терезесі экраның төрт бұрышты аймағы болып табылады. Трезенің жоғарғы бөлігінде тақырыптың аты бар жол (Title Bar) орналасқан. Тақырыптың аты бар жолдың ортасында терезенің аты жазылады, ал оң және сол бөліктерінде жүйелі менюдің жинақтау және ашу батырмалары бар.

WINDOWS пен жұмыс жасағанда экранда 3 түрлі терезе ашылуы мүмкін: - программа терезесі (терезе аталуы);

Программа терезесі екінші рет қайталап ашылатын терезелер мен сұраныстардан мынадай айырмашылығы бар:

• программа терезесінің жоғарғы жолының ортасында программа аты шығады, ал екінші рет қайталап ашылатын терезелерде – шығарылатын ақпараттың сипатталуы, сұраныс терезесінде сұраныс аты шығады;

• программа терезесінің аты бар жолының төменгі жағында меню жолы орналасады;

• программа терезелерінде жинақтау батырмасы болады;

• программалар құрған қайтадан екінші рет ашылатын терезе;

• сұраныс терезесі (қосымша терезелер).

Бұлар әдетте аз мерзімге қандай да бір ақпаратты немесе сұранысты шығару үшін ғана шығады. Сұраныс терезесі әрқашан басқа программалар терезесінің үстіне шығады. Олардың өлшемі және жинақтау немесе ашу батырмалары болмайды.

Көмек. WINDOWS-тың барлық программаларының меню жолында Көмек (Help) пункті болады. Оның көмегімен пайдаланылатын программа туралы және олардың меню пунктері туралы толық ақпарат алуға болады. Кейде бұл анықтамалық F1 клавишасына контесті – тәуелді болады, бұл кноп-каны басқанда программа жұмыс режимі бойынша барлық анықтама алуға болады.

Мүндай қосылған анықтамалар WINDOWS-қа (Win Help. Exe) көмегімен кіреді, сондықтан бұл анықтаманы қолдану үшін осы программаның файл дерегін қалдырса болғаны.

WINDOWS-ң қосылған анықтамалы-ң қосылған анықтамалығы – гипертекст принципіне негізделген: белгісіз терминдерді түсіндіретін және керек ақпаратты тез арада анықтайтын тоғысқан сілтемелер.

Жұмысты аяқтау. WINDOWS-та жұмысты аяқтау үшін барлық белсенді қосымшаларды тоқтатып терезелердің барлығын жауып SHUT DOWN утилитасын пайдалану керек. Ол жұмысты аяқтаудың қарапайым диалогті терезесін ашады:

ЗАВЕРШИТЬ РАБОТУ (Shut down the computer);

ПЕРЕЗАГРУЗИТЬ КОМПЬЮТЕР (Restart the computer);

ПЕРЕЗАГРУЗИТЬ КОМПЬЮТЕР В РЕЖИМЕ ЭМУЛЯЦИИ MS DOS (Restart the computer in MS – DOS mode).

Егер қандайда бір қосымшалар жабылмаған болса, онда WINDOWS өзі жабуға арналған диалог-ті терезені шығарып жабуды талап етеді. Егер қосымша жұмыс істеп тұрса, онда ол файлды диске көшіріп жабу керек.

Бақылау сұрақтары:

1. Қолданбалы программадан жүйелік программаның айырмашылығы?

2. Файл дегеніміз не?

3. Файлдық жүйе негізін түсіндір?

4. Иерархиялық жүйе және түпкі каталог дегеніміз не?

5. Папка мен каталог айырмашылығы?

6. ОЖ-ның керектігі?

7. ОЖ қандай модулдерден тұрады?

8. Компьютермен жұмыс жасаған кезде жедел жадыда ОЖ-ның қандай модулдері болуы керек?

9. RОМ (ТСҚ) жадысы неге энергияға байлнысты және ОЖ-ні жүктемелеу кезінде оның атқара-тын ролі?

10. ОЖ –ні жүктемелеу процесі қалай жүреді?

11. MS-DOS мүмкіншіліктерін ата?

12. Операциялық жүйе неге жатады?

13. Операциялық жүйе дегеніміз не?

Дәріс – 6. Қолданбалы бағдарламалық жабдықтар. MS Word мәтіндік процессоры.

Қолданбалы программалар. ДК-ді жұмыс істету үшін ыңғайлы құрал ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Ойындар мен немесе оқу программаларын айтуға болады. Осы қолданбалы программалар мен пакеттер ақпараттық қабықшаны қолдануға ыңғайлы ақпаратты – есептеу құрылғыға айналдырады.Қолданбалы программалар белгілі бір аймаққа жұмыс жасайтын маманға немесе жәй пайдаланушыға және арнайы программамен жұмыс істейтін адамдарға арналған қолданбалы кең профилді бола алады. Мысалы: функциональдық есептеулер немесе құдаттар құру үшін арналған программалар және де тар профилді: электрокардиограмма анализдерінде және электрондық өнім жобаларында қолданылады және т.с.с.

Құжаттарды дайындау және редакторлау жүйелері.

Компьютерді қолдану немесе өңдеу қәзіргі заманғы есептеу техникасының даму интенсивтігіне әкеп соғады мұнда мәтіндік құжаттарды құру үшін редактордың дайындау түрлері көп қолданылады. ІBM- типіндегі компьютерлерге сәйкес ең көп тараған мәтіндік редакторлардың бірі WORD. Бұл WІNDOWS операциялық жүйесінің комерциялық қосымшасы болып табылады. WORD мүмкіншіліктері тек мәтін құрумен ғана шектелмейді. Ол одан да көп операцияларды жасайды. Бірақ бұл программалық қабықшаны оқып үйрену үшін тізбектей жәй түрінен күрделі түріне өту керек.

Word мәтіндік редакторын жұмыс істету үшін осы қосымшаның пиктограммасын басу керек. Осы пиктограммаға бару үшін “Пуск” басқышын басамыз одан, “Программы” менюін таңдаймыз одан “Mіcrosoft Word” пункті таңдалады (басқа варианттар “Word” немесе “Mіcrosoft Offіce”. Яғни бұл жағдайда Word бос құжатпен терезе түрінде экранға шығады. Мұнда Word терезесі толық экран түрінде беріледі, ал құжаттардың екінші терезесі негізгімен бірігіп кетеді).

Қосымшамен жұмыс айақтау үшін тақырып жолының оң жағында орналасқан “Закрыть - Жабу” басқышын басу керек. Бұдан кейін қосымшаның жұмысы айақталады. Редакторланатын құжаттармен жұмыс істеп болғаннан кейін ол қосымшадан шыққыңыз келген жағдайда автоматты түрде оны сақтау керек па жоқ па жайындағы ақпарат шығады. Яғни құжаттардағы өзгертуді сақтайын ба деген терезе.

Word терезесі негізінен терезе тақырыбы және терезе басқыштары, меню жолдары, инструменттер панелі, сызғыштар, айналдыры сызықшалары және жолдар күйінен тұрады.

Бас меню немесе негізігі меню деп аталатын менюде келесі пункттер орналасқан, онда олар өзіндік мәндері бірдейлері бойынша біріккен. Кез – келген әрекеттер осы менюде орналасқан пункттер арқылы орындалатындығын есте сақтаған дұрыс. Меню пункттерінде біріккен қосымша пункттердің белгіленуі:

“Файл” - файлдармен байланысты барлық операциялар соның ішінде баспаға шығару және беттер форматы;

“Правка” - алмасу буферімен байланысты барлық операциялар соның ішінде жолдарды ауыстыру және өзгерту, сондай – ақ соңғы орындалған операцияларды қайталау немесе болдырмау;

“Вид” - құжат варианттарын қарауға және оларға колонтитулдар беруге мүмкіндік беретін операциялар;

“Вставка” – обьектілерді енгізе отырып қосуға байланысты операциялар; “Формат” - абзацқа, шрифтке және форматтауға байланысты барлық операциялар;

“Сервис” - тасымал, синоним, орфографиясын тексеруге арналған қосымша функциялар , сондай – ақ Word-ты орналастыру;

“Таблица” – кестелерді өңдеу мен құруға байланысты барлық операциялар;

“Окно” - Word-тың екіншілік терезесіне байланысты операциялар, соның ішінде бірнеше құжаттармен жұмыс істеу кезінде;

“ ?” - анықтамаға қатыстының барлығы.

Инструментер панелі ашылатын тізімдер және басқыштардан тұрады. Мәтіндерді форматтау және редакторлауға байланысты ең жиі қолданылатын функциялар инструменттер панелінде орналасады (сур 3).

Форматтау сызғыштарының белгіленуі беттегі мәтіннің орналасуын көрсетеді. Оның көмегімен оң және сол жақта (вертикалды сызғыштың болуы оны жоғары, төмен өзгертуге де мүмкіндік береді) берілген шегіністерді өзгертуімізге, қызыл жол беруімізге болады.

Айналдыру сызықтары өзінің кішігірім нюанстар болмаса стандартты сызғыштардан өзгешелігі аз. Горизанталды сызықтың сол жағында кішкентай төрт басқыш орналасқан. Бұл басқыштар құжатты көру режимына жауапты. Ал вертикалды айналдыру сызықтарында біріншілік элементтерден басқа екілік үшбұрышты екі басқыш орналасады. Ол басқышқа басу арқылы экран бетін бір бетке төмен немесе жоғары жылжытуға болады.

Күйлер жолы экранның төменгі жағында күйлер жолы орналасады. Онда маңызды ақпарат орналасады, мысалы:

• ағымдағы бет;

• ағымдағы бөлім;

• ағымдағы бет / құжат бетінің жалпы саны.

• ары қарай курсордың ағымдағы орыны бейнеленеді:

• құжаттың жоғарғы шетінен арақашықтығы;

• жол ( ағымдағы позициясынан бастап санағанда);

• курсордың сол жағындағы символдар саны немесе бағандар.

Келесі өрісте редакторлаудың ағымдағы режимі бейнеленеді. Сондай – ақ күйлер жолында басқыш функциялары мен меню қосымшалары жайында анықтама немесе ағымдағы операция шығады.

Контексті – тәуелді меню деп пайдаланушы қолданатын ең көп кездесетін командаларға қатынас жасайтын, тышқанмен кез келген жерде шақырылатын менюді атаймыз. Оны контексті – тәуелді деп атау себебі, тышқан қай обьектіні көрсетсе сол обьектімен жүргізілетін әрекеттер тізімі шақырылады.

Word игеретін ақпараттық анықтамаларға тоқталу керек. Анықтаманы шақыру берілген қосымша үшін Mіcrosoft жүйесін шақырады.

Программа жайындағы және Mіcrosoft фирмасының пайдаланушыларының жүйесі жайлы және техникасы жайлы барлық ақпаратты Mіcrosoft Word-қа хабарлайды.

Өзіндік мүмкіндік бере отырып мәтіндік редактор секретар жұмыс автоматтандырады. Сериялық құжат құру этаптары үш этаптан тұрады:

1. Құжаттың өзгермейтін бөлігін көрсететін, шаблонды файл құру

2. Берілген құжаттың өзгеретін бөлігін сақтау базасы болатын, деректер көзін құру

3. Дайын құжаттарды біріктігу

Шаблон – бұл сырт беті бір біріне ұқсас және көп көлемде құрылатын құжат үшін арналған негіз.

Шаблонды құжат құру үшін құрудың екі түрін қолдануға болады:

1. Кейінірек құжат шаблонына қойылатын стилдер жиынын қалдыру арқылы. (Формат-Стиль)

2. Ескі құжат негізі арқылы.

Деректер көзі СЕРВИС менюінде болатын СЛИЯНИЕ командасының көмегімен құрылады. Деректер көзі кішірек деректер базасы болып көрінеді.

Сериялы құжаттарда сервистік функцияларды қолдану үшін, соның ішінде жиі кезесетін мәтіндерді қою үшін сервистік функциялардың бірінің арнайы кодын көрсететін, қойылым полелерін қолдана отырып істеуге болады. Ондай кодтарды шақыру үшін Ctrl+F9 басқыштарының комбинациясы қолданылады. Функция коды экран бетінен шығатын фигуралы жақша жұбына жазылады. Кодты өңдеу үшін курсорды фигуралы жақшаның ішіне орналастырып F9 басқышын басу керек.

Бақылау сұрақтары:

1. WORD процессоры қандай программалық пакет құрамына кіреді?

2. Қандай мәтіндік редакторларды білесіз?

3. Мәтіндік құжат дегеніміз не?

4. Айналдыру сызықтары және ползунок дегеніміз не?

5. Мәтінді форматтау дегеніміз не?

6. Форматтаудың қандай түрлері кездеседі?

7. Алмасу буфері дегеніміз не және оның қолданылуы?

Дәріс 7-8. Қолданбалы бағдарламалық жабдықтар. MS Excel кестелік процессоры. Математикалық есептеулерді шығару. Матрицалар. Сызықтық теңдеулер жүйесін шешу. Графиктер, диаграммалар шебері.

MS EXCEL программасы электронды кестелерді өңдеуде және осы аймақтың тенденциясын дамытуда нарық лидері болып табылады.

MS EXCEL программасының жаңа версиясындағы негізгі жетістігіне 3 өлшемді құжаттардың пайда болуын жатқызуға болады. Файлдар мен кестелер арасындағы байланыстар жеңілдетілді, жанама меню пункттері кеңейтілген, ал қосымша программалық құралдар күрделі есептерді шешуге мүмкіндік береді.

Әр тұрлі көмекшілер жұмыс істеп отырған адамға функциялар мен нұсқаулар беріп, шығарылып жатқан есептің жеңіл жолын ұсынады.

MS EXCEL программасында кез келген уақытта анықтама беретін ішкі жүйе ұйымдастырылған. Осындай енгізілген жаңалықтар жұмыс істеуде жеңілдіктер береді және программаны игеруді тезедетеді.

Ең маңызды программаның кеңейтілулеріне профессионалдарға арналған Visual Basic (VBA) программалау ортасы жатады. VBA толық программалау пакеттерін әзірлеуге мүмкіндік береді.

Бұдан басқа EXCEL программасына енгізілген жаңалықтарға

• Файлдар –менеджері, файлдар туралы толық ақпарат береді;

• Сұхбаттық терезелер - регисторлар;

• Форматтауға арналған шарт белгілер;

• Диаграммаларға тез активтендіруге арналған Drag&Plotмеханизмі.

Жұмыс құжаттарымен жұмыс істеуге арналған процедураларды қарастырайық. Жұмыс парақта-рын кестелер құру, стстистикалық бағалауларды есептеу, мәліметтер қорын басқару, диаграммаларды дайындау үшін қолданады. Оладың әрқайсысы үшін EXCEL программасы жеке құжат құрып, дискіде файл түрінде сақтайды.

Файл өзара байланысқан жұмыс парақтарынан тұрады, олар 3 өлшемді құжатты құрайды (блокнот, жұмыс папкасы) 3 өлшемді құжаттардың көмегімен пайдаланушы бірмезгілде бірнеше кестелермен, диаграммаларды тікелей пайдаланып, олармен жұмыс істеу тиімділігін арттырады.

Жаңа үшөлшемді құжат әзірлеу. Жаңа құжат құру үшін меню қатарынан File – New директивасын шақырамыз. Экранға Book –2 құжаты шығады:

EXCEL пограммасы жаңа құжаттарға Book атын және ағымдағы реттік номерді береді. Жаңа құжатты Құрал-саймандар тақтасындағы (Пиктографиялық тақта) 1-ші шарт белгісі арқылы құруға болады.

Жаңа жұмыс құжатын іске қосу

Дискіден жұмыс құжаты сақталған файлды іске қосу үшін меню қатарынан File – Open директивасын шақыру керек. Сол сияқты Құрал-саймандар тақтасындағы шартбелгіні пайдалануға болады. Екі жағдайда да файлды іске қосу үшін Сұхбаттық терезе ашылады. Бұл терезеге диск және файл орналасқан директория көрсетіледі. Егер таңдау дұрыс жүргізілсе, онда сол жақты файлдар тізімі көрсетіледі, сол жерден керек файл атын таңдайсыз. Файл атын белгілегенде ол File name –

жолында пайда болады, бұдан соң сұхбаттық терезені ОК – батырмасы арқылы жабылады немесе ізделінген файл атында екі рет тышқан батырмасын шерту керек.

Құжатты сақтау

Дайындалған құжатты алғашқы сақтау кезінде меню қатарынан File –Save as... командалар тізбегін орындайды. Бұдан кейін ашылған сұхбаттық терезеде сақталатын файлдың атын, диск және орналасатын директорияны көрсету керек. Excel программасы үнсіздікпен стандартты файл атын ұсынады- Book[ рет номері], қолданушы бұл атты кез келген атпен ауыстыруына болады. Файл атында келесі таңбаларды қолдану қолайсыз - #, $, %, ^,& . Excel программасындағы файлдардың кеңейтілулері - . xls, бұны өзгертуге болмайды. Барлық енгізулер аяқталғаннан кейін Ок-батырмасы баслады.

Резервтік көшірмелерді әзірлеу

Резервтік көшірмені дайындау үшін, меню қатарынан File –Save As командалар тізбегін орындап, ашылған диалогтік терезеде Options командалық батырмасын басып, келесі ашылған SaveOptions терезесінде Always Create Backup опциалық батырмасын басамыз. Сонымен енді файлды сақтау кезінде автоматты түрде резервтік көшірмелер жасалып отырады.

Құжатты автоматты түрде сақтау

Меню қатарынан Tools-Add-Ins командалар тізбегін орындап, Кеңейтілулер менеджерін шақырамыз. Ашылған терезеде AutoSave- опциясын іске қосамыз, содан Ок-батырмасы арқылы терезе жабылады.

Бұдан кейін меню қатарынан Tools командасын орындағанда AutoSave диалогтік терезесі ашылып, онда құжатты сақтау интервалдарын көрсетеміз.

Мәліметтерді қорғау

Пароль енгізу үшін меню қатарынан File –Save As командалар тізбегін орындаймыз. Ашылған сұхбаттық терезедегі Options командалық батырмасын пайдаланып, SaveOptions терезесі ашылады, бұл жердегі Protection Password-енгізу жолына жеке паролді көрсетуге болады, сонда файлды іске қосу кезінде осы пароль сұралады.

SaveOptions терезесін жапқаннан кейін, Confirm Password терезесі ашылады, бұл жерде енгізілген пароль рассталады. Егер паролді Write Reservation Password – енгізу жолына жазсақ, файлды ашу кезінде осы паролді сұрайтын сұхбаттық терезе ашылады, бұл жерде паролді енгізіп н/е ReadOnly батырмасын шертеміз. Соғңы жағдайда файлды тек қана оқуға болады, дискіге сол атпен көшіруге болмайды.

Кестелік есептеулер

Формулалар мен функцияларды қолдану мүмкіндігі электрондық кестелермен жұмыс істеудің негізгі қасиеттерінің бірі. Бұл кестедегі сандық мәндерге статистикалық талдаулар жасауға мүмкіндік береді.

Ұяшықтарға енгізілетін формула ―=‖ белгісінен басталып, ары қарай математикалық теңдіктер жазылады, олар аргументтерден, арифметикалық операциялардан және функциялардан тұрады. Формулалардағы аргументтер ретінде сандар және ұяшық адрестері пайдаланылады. Арифметикалық операциялар үшін келесі белгілер пайдаланылады: +; - ; * ; / .

Формулада сонымен қатар басқа жұмыс беттеріндегі ұяшықтарға немесе басқа файлдағы кестелерге сілтемелер кездесуі мүмкін. Орнатылған формулалар Менеджері пайдаланушыға үлкен кестедегі қатені, қате сілтемелерді табуға көмектеседі. Формулаларды енгізуді жеңілдету үшін теңдік белгісінен кейін пайдаланылатын ұяшықтарды тышқан батырмасы арқылы нұсқауға болады.

Күрделі формулаларды пайдаланудың мысалы:

Жұмысты орындауға кеткен уақыт С-бағанында көрсетілген, D бағанында бір жұмыс сағаттының бағасы көрсетілген, Е бағанында осы жұмысқа төленетін ақы аралық соммасы көрсетілген. Е16 ұяшығында барлық жұмыстарының жалпы қосындысын көрсету керек. Бұл үшін келесі формуланы жазамыз: Е12+Е13+Е14. Шықан сомманы 0.15 көбейтеміз, қосылған бағаның салығын есептеу үшін Е17:=Е16*0.15 ұяшығында жазамыз.

Соңғы төлеуге арналған сомманы есптеу үшін аралық сомманы қосып аламыз сосын нәтижені 0.15 көбейтеміз. Сандарды қосау үшін SUM() фунцциясын қолдануға болады, онда формула мына түрде болады: Sum(E12:E14)*0.15.

Ұяшықты редакциялау үшін алдымен оны белгілейміз. Келесі қатарында Ғ2 батырмасын басып, редакциялау режимін қосу керек. Excel программасында ұяшыққа сілтеме жасау оңай. Сілтеме қойылғанан кейін ол автоматты түрде жаңарады.

Сәйкес ұяшықтың адресін жаңа жұмыс бетінде орналастыру керек, мысалы В3 ұяшығына қарау үшін Sheet2 жұмыс бетінде мына формуланы енгізу керек: Sheet2 !В3.Егер беттің аталуы арасында пробел болса, онда ол тырнақшаға алынады. Ұяшық адрестері латын әріптерімен жазылады. Екі ұяшықты ақпаратттарды байланыстыруды оңайлату үшін нақты ұяшықтары белгіні буферге көшіреміз және нәтиже шығатын ұяшықты белгілейміз. Paste Special дерективасын Edit менюінан диалогтар терезесінің Paste Link батырмасын басамыз.

Айталық, барлық ұяшықтар тобының соммасын есептеу керек болсын, бұл үшін барлық ұяшықтарды белгілеп алып әрқайсына формулалар жазу керек. Insert менюінда белгіленген ұяшықтар тобының атарын Name ішкі менюіна немесе Define дерективасына шақыру керек. Define Name диалогтар терезесінде осы тооптың атын енгізіңіз. Топтың аты әріптен басталу қажет және 255 символдан аспау қажет. Пробелдар пайдаланбайды. Топтың аты ұяшықтар адресімен бірдей болмау керек. Осы терезеде блокнотқа арналған топ атары тізімі көрсетілген.

Егер сіздің кестеңізде жолдар мен бағаналардың атары бар болса, онда бұл атарды осы аймақтардың аты ретінде алуға болады. Бұл үшін көрші жолдармен ұяшықтарды және жолдарды белгілеп алу керек, Insert Name менюіне Create дерективасын таңдау қажет. Ашылған диалог терезеден атардың орналасқан жері таңдап ОК кнопкасын басу керек.

Егер Define Name диалогтар терезесін шақырсақ, онда Excel программасы белгіленген жолдармен бағаналарға осы атарды бергенін көреміз.

Диаграммаларды құру және көркемдеу

Графикалық диаграммалар кестедегі сандардың бос бағаналарын көркемдейді. Excel 5-ші версиясында жаңадан диаграммалар конструктары шыққан, онда «көрсетілімдік сапа» диаграммаларын құруға болады.

Әдемі үштік диаграмма тек қана көзге көрнеклікке ғана емес документ сапасының жақсаруына мүмкіндік жасайды. Диаграмманың кестенің жаңына орналастыруға болады немесе оны басқа жұмыс бетіне орналастыруға болады. Диаграммалар конструктары Excel программасында өте бір күшті құрылғы болып табылады.

Диаграмманы тұрғузы көмегімен бірнеше қадамдар жасауға болады. Конструкторға кестенің ор-тасы диаграмманың типі, жазбасы және түсі көрсетіледі. Конструктор диаграммасын шақыру үшін негізгі тақтада пиктограмма берілген.

Конструктор диаграммасы диаграмманың орналасқан жері туралы ақпаратты күтеді, сондықтан маус көрсеткіші пиктограмма формасын алады. Сіз диаграмма орналасатын жұмыс бетінің бос орын-да маус көрсеткіші көмегімен төртбұрыш қоюңыз қажет. Бұл үшін маустың сол батырмасын басып, жібермей, төртбұрыштың аймақтарын көрсетіп қоюмыз қажет. Егер диаграмманы бөлек бетте құру керек болса, онда Insert менюінің Chart ішкі менюін таңдап ондағы As New Sheet директивын таңдаңыз.

Осыдан кейін крнструктор диалогты терезе ашады, мұнда бес қадам арқылы диаграмма құру қажет. Бірақта алдымен диаграмма ненің негізінде құрылатынын, қай кестеден джеректер алу керек екенін және позициясын көрсету қажет. Бұл үшін бірінші қадамда маус көмегімен барлық жолдар мен бағаналарды және кестені белгілеп алу қажет.

Келесі екі қадамды орындау үшін, Next батырмасын басып, берілген типтің үлгілері мен диа-граммалар түрінен сәйкес керегін таңдаңыз. Төртінші қадамда конструктор алдын ала диаграммалар-ды қарап шығу үшін мүмкіндік жасайды. Соңғы бесінші қадамда диаграмманың атын беру керек. Қорыта келе Finish батырмасын басыңыз, сонда жұмыс бетінің көрсетілген аймағында диаграмма пайда болады.

Тізімдерді өңдеу

Тізімдер біртекті деректер жиынмен тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік жасайды. Тізім дегеніміз біртекті құрылғысы бар реттелген деректердің жиыны. Мысалы, абоненттердің фамилиясы және те-лефон номірі жазылған телефондық анықтама тізім болып табылады. Тізімнің әр элементті деректер бірнеше аландарға бөлінген бір жолда орналастырады. Excel программасында тізімдер кестенің өңдеу операциясының арнайы бір түрі болып табылады; тізімдер – дерекқордың ішкі, жолдары немесе

алаңдары (бағаналары) болып табылады. Автоматты фильтрлар анықталған бір тапсырма орындалуы кезінде ғана тізімнің бөліктерін шығарады.

Техникалық асағынан алғанда тізімдер қарапайым кесте сияқты, бұлар үшін Excel программасы толықтырылған өңдеу операциясын жүргізеді. Мысалы, тауарлар тізімінің алаңдарын: артикул нөмңрң, тауар аты, бағасы және оның қоймада бар болуы сияқты деректер жазуға болады. Алаңдар атын Excel программадағы тізімде алаңды іздеуге және өңдеу үшін алады. Бұл атаулар кесте бағана-лары атауымен сәйкес болады.

Жұмыс бетінің бірінші жолына тізімнің жеке бөлек алаңдарының атын енгізіңіз. Олардың ара-сында бос бағаналардың қалуын қадағалаңыз. Бұл жолды Excel программасы тізім тақырыбы жолы ретінде қарастырады. Келесі жолдан бастап өз деректеріңізді енгізіңіз.

Data менюінен Form директивасын шақырған соң диалогтік терезе ашылады, мұнда бірінші жол-дың программа тізім тақырыбы туралы сұрайды. ―ОК‖ батырманы дұрыстығы үшін басу керек.

Бұдан кейін деректер енгізу үшін диалогтік терезе ашылады, мұнда тізімнің әр алаңына енгізу алаңы сәйкес болады. Барлық алаңдар деректермен толтырылғаннан кейін, енгізілген элементті тізім-ге қосу үшін NEW батырмасын басыңыз. Содан кейін келесі деректер элементін енгізу керек. Қоры-тындыда Close батырмасын терезені жабу үшін қолданыңыз. Кез келген жаңа тізімді бөлек жұмыс бетіне құру керек.

Data менюінен Form директивасын шақырғаннан соң диалог терезесінде тізімнің бірінші элементі шығады. Іздеу режиміне ену үшін Criteria батырмасын басыңыз. Диалог терезесінің түрі өзгереді, Criteria батырмасы Form батырмасына өзгереді. Енгізілген белгі іздеу критериясының белгісі болады. Енгізу барысында алаңдар ретін өзгертпеңіз.

Енді Find Next командалық батырмасын басыңыз. Excel программасы тізімнің бірінші элементінен бастап, керек элементі іздеуді бастайды. Егер программа қажет элементті тапса, ол диалогты терезеге шығады. Егер іздеу шартын қанағаттандыратын тағы бір элементті табу керек болса, Find Next батырмасын басыңыз. Егер іздеуді кері бағытта жүргізу керек болса, Find Prev командалық батырмасына басыңыз. Іздеуде әртүрлі критерияларды араластыруға болады. Мысалы, кейбір алаңдар белгісі берілген саннан үлкен болса немесе берілген символдар тізбегінен сәйкес болса, іздеу элементтерін енгізуге болады.

Егер іздеу критериясын бірде-бір элемент қанағаттандырмаса, дауыс сигналы естіледі. Бірнеше іздеу критериялары берілсе, программа берілген шартты қанағаттандыратын элементті ғана табады.

Деректерді талдау

Excel программа үлкен тізімдерді талдау үшін арнай құралдар қарастырылған.

Деректерді талдау деп – кесте деректері бағынатын, белгілі бір заңдылықтар мен тенденцияларды түсінетін әдістерді айтамыз. Excel программасының версиясына енген (Pivot Table) тірек кестесі тізім деректерінің өзара қатынасын талдауға арналған. Тірек кестесі, кесте конструкторы көмегімен қадам арқылы жасалады. Тірек кестесінің құрылымын интерактивті режимде алаңдар атын кестенің бір бөлігінен екінші бөлігіне ауыстыру арқылы өзгертуге болады.

Тірек кестелерінен басқа Excel программа деректерді жиын арқылы талдау әдісі бар. Теңдеуді шешуді іздеу директивасы өте пайдалы, мұнда анықталған қатынасты қанағаттандыратын берілген алаң белгісі арқылы басқа белгілер табылады.

Data менюінен Pivot Table директивасының диалог терезесінен тірек кестелерінің констуркторын ашыңыз. Бұл терезеде 4 қадам арқылы тірек кестесін құруға болады.

Бірінші қадамда деректер түсуінің алыну көзін көрсету керек. Егер алынатын деректер тізімде бар болса, MS Excel List or Database селекторлық батырмасын басып, келесі қадамға Next батырмасы арқылы көшіңіз.

Екінші қадамда тізім орналасқан жұмыс бетінің ортасын көрсету қажет. Мұнда құрылатын тірек кестесіне тізімнің бір бөлігі ғана қажет болса, тізімнің жарты бөлігін ғана беруге болады.

Үшінші қадамда (Layout) тірек кестесінің құрылымы беріледі. Алаңның оң жағында тізім атаулары орналасады, ал ортада – тірек кестесінің құрылымы ұсынылады. Бұл алаңда, жол, бағана дәне деректер алаңы бар болады. Кесте құрылымын беру үшін жолдар мен алаңдар дерегін маус көмегімен енгіземіз. Тірек кестесін құрғанда келесі ережелерді ұстаныңыз. Деректерге талдау жаса-латын алаңдар аттарын Data деректер алаңына сүйретіп әкеліңіз. Жол аттары жазылады ROW-ға, және бағана аттары жазылатын Column-ға классификацияланатын алау аттарын беру қажет. Келесі

қадамға өту үшін Next батырмасын басыңыз. Төртінші қадамда кесте құруға арналған бірнеше опци-яларды беруге болады. Pivot Table енгізу алаңына Starttng Cele адресі көрсетіледі. Pivot Table Name енгізу алаңында кесте аты көрсетіледі.егер бақылау индикаторында Grand Totals for Columns және Grand Totals for Rows енгізу қажет, сонда тірек кестесінің әрбір жолы мен әр бағанында жалпы сом-малар есептелетін болады. Тірек кестесі мен алынатын тізімнің арасында статикалық байланыс бар, ол байланыс тек кесте құрғанда ғана бар болады. Тізім деректерін өзгерткенде тірек кесті өзгермейді. Тізім мен кесте мазмұнын шығару үшін Data менюінен Refresh Data шақыру қажет.

Бақылау сұрақтары:

1. Қолданбалы программалық қамтаманың құрамы.

2. Сериялы құжаттарды дайындау принциптары.

3. Презентация өңдеу этаптары.

4. Excel –де адрестеу түсінігі?

5. Адрестеу типтері.

6. Абсолюттік адрестеу дегеніміз не?

7. Салыстырмалы адрестеу дегеніміз не?

8. Диаграмма түрлері.

Дәріс – 9, 10. Қолданбалы бағдарламалық жабдықтар. Мәліметтер қоры туралы түсінік. MS Access мәліметтер қорын басқару жүйесі. Мәліметтер қорының құрылымы. Кестелер. Өріс пен жазба. Форма. Кестелерді байланыстыру.

Деректерді интеграциялау концепциясына негізделген қәзіргі ақпараттық жүйелер сақталатын үлкен көлемді деректер бар, құрылымы күрделі болып келеді және олар көптеген пайдаланушылардың әртүрлі деңгейцлеріндегі талап тілектерін қанағаттандыруы керек.

Негізгі ұғымдар

Кез – келген ақпараттық жүйенің нақты дүниедегі обьектілер жайлы деректерді өңдеу. Кеңінен түсіндірер болсақ деректер қоры дегеніміз – нақты дүниедегі белгілі бір сала бойынша бар обьектілер бойынша мағұлыматтар жиынтығы. Пәндік (салалық) аумақ деп нақты дүниенің бір бөлігін айтамыз. Бұл бөлік басқарудағы ұйымдастыру мәселелерін зерттеу үшін ең соңында оның жұмысын автоматтандыру үшін керек. Мысалы, кәсіпорын, жоғарғы оқу орыны т.б.с.с. Деректер қорын құрғанда пайдаланушы әртүрлі белгілері бойынша реттеп, одан көптеген басқа да белгілердің жинақталуы бойынша тез таңдау жүргізе алады. Бұндай жұмысты, егер деректер құрылымы тәртіптелген болса ғана жүргізуге болады. Құрылымдық түр жасау – ол деректерді көсету тәсілдері жөнінен келісім жасау деген сөз. Құрылымдық түрі жоқ деректердің мысалы ретінде мәтіндік файлды келтіруге болады.

Деректер қорының пайдаланушысы ретінде әртүрлі қолданбалы программалар, программалық кешендер жүре алады. Соңғы пайдаланушы деген атқа ие ретінде әр сала мамандары болады. Қәзіргі кездегі деректер қоры технологияларында, ДҚ құру, оны жұмыс қалпында ұстаупайдаланушылардың ДҚ қатынап отыруын қамтамасыз етіп отыру деген сияқты көптеген қызметтерді арнайы программалық құрал – деректер жүйесін басқару жүйесі басқарады.

Деректер қоры (ДҚ) – белгілі бір пәндік аумаққа жататын құрылымдық түрі бар деректердің атауы бар жинағы.

Деректер қорын басқару жүйесі - ДҚ құруға, оны актуалды күйде ұстауға ондағы керек ақпаратты іздеуді ұйымдастыруға қажет программалық және тілдік құралдар кешені.

ДҚ – дағы деректерді басқарудың орталықтандырылған сипаты, қордағы сақталатын ақпаратқа әкімшілік қызметін жүктейтін адамның (не адамдар тобының) болуын қажет етеді.

Деректер қорының жүйеленуі

Деректерді өңдеу технологиясы бойынша ДҚ орталықтандырылған және үйрестірілген деп бөлінеді. Орталықтандырылған ДҚ- да бір ғана есептеу жүйеісінің жадында сақталады. Егер бұл есептеу жүйесі ЭЕМ желісінің компонентасы болса, онда бұндай қорғау үйлестірілген қатынау

болады. ДҚ пайдаланудың мұндай тәсілі әдетте дербес компьютерлердің (ДК) жергілікті желілерінде қолданылады. Үйлестірілген ДҚ есептеу жүйесінің әртүрлі ЭЕМ сақталатын, Өзара қиылысатын немесе бірін бірі қайталайтын бөліктерден тұрады. Мұндай қормен жұмыс істеу үлестірілген деректер қорын басқару жүйесі (ҮДҚБЖ) көмегімен іске асады. Деректерге қатынау тәсілдері бойынша ДҚ жергілікті қатынау ДҚ және қашықтағы немесе желілі қатынау ДҚ деп бөлінеді. Желілік қатынау тәсіліндегі деректер қорының орталықтандырылған жүйелерінде әртүрлі архитектура болады:

• файл-сервер;

• клиент-сервер.

Файл-сервер. Желілі қатынау ДҚ жүйелерінің архитектурасы бойынша желідегі бір машина негізгі (орталық) болып бөлінеді (файлдар сервері). Бұл машинада басқалары пайдаланатын орталықтандырылған ДҚ сақталады. Желідегі басқа машиналар, пайдланушы жүйелерінің орталықтандырылған ДҚ қатынауын қамтамасыз ететін жұмыс станцияларының қызметін атқарады. Пайдаланушы сұратуларына сәйкес дерктер қоры файлдары жұмыс станцияларына жіберіп, сонда өңделеді. Бір түрлі деректер бірнеше сұратулардың жиі түсуі ақпараттық жүйенің жұмыс жылдамдығын азайтады. Пайдаланушылар жұмыс станцияларында жергілікті ДҚ қөұрып, оны өздері жеке пайдалана алады. Файл – сервер концепциясы шартты түрде 1.1 суретінде бейнеленген.

Клиент-сервер. Бұл концепция бойынша орталық машина (ДҚ сервері) орталықтандырылған ДҚ сақтаумен бірге деректерді өңдеудің негізгі қызметін өзі қамтамасыз етуі керек. Клиент (жұмыс станциясы) сұрату жасаған деректерді серверден іздеп оны табу қажеттігі болады. Табылған деректер (файлдар емес) желі бойынша серверден клиентке қарай жіберіледі. Клиент – сервер архитектурасының ерекшелігі SQL – сұрату тілін пайдалану болып табылады. Клиент – сервер концепциясы шартты түрде 1.2 суретте бейнеленген.

-

Сурет 1. Файл – сервер принципі бойынша ДҚ- дағы ақпаратты өңдеу схемасы

Сурет 2. Клиент-сервер принципі бойынша ДҚ-дағы ақпаратты өңдеу схемасы

Деректер қорының құрылымдық элементтері

Деректер қоры ұғымдары мынадай құрылымдық элементтер ұғымдарымен: өріс, жазба, файл (кесте) тығыз байланысты. (сурет1.3)

Өріс- ақпараттың бөлінбейтін бірлігі – реквезитке сәйкес келетін деректерді логикалық ұйымдастырудың қарапайым бірлігі. Өрісті сипаттау үшін мына көрсеткіштер қажет:іс

Аты , мысалы, Фамилиясы , Аты, Әкесінің аты, Туған мерзімі; типі, мысалы, символды, сандық, календарлық;

ұ з ы н д ы ғ ы, мысалы, 15 байт және де таңбалардың ең көп саны енеді; д ә л д і г і, сандықдеректтер үшін, мысалы, екі сандық бөлшек бөлігін беру үшін екі ондық

таңба.

Имя поля 1	Имя поля 2	Имя поля 3	Имя поля 4

Сурет 3. ДҚ-ның негізгі құрылымдық элементтері

Жазба – логикалық байланыстағы өрістер жиынтығы. Жазба данасы – оның өрістерінің нақты мәні бар жазбаның жеке іске асқан түрі.

Файл (кесте) – бір құрылымның жазба даналарының жиынтығы.

Файлжазбаларының логикалық құрылым сипаты сурет 1.4 көрсетілгендей, өрістер мен олардың жазбалар тізбегінен тұрады.

Файл аты
Өрісі		Кілт белгісі	Өріс форматы
Аты (белгіленуі)	Толық атауы		Типі	Ұзындығы	Дәлдігі (сандар үшін)
1 аты
┘
N аты

Сурет 4. Файл жазбаларының логикалық құрылымы

Файл жазбасының құрылымында мәндері кілт болатын өрістер көрсетіледі: жазба данасын білдіретін бірінші кілт (БК) іздеу және топтау белгілері қызметін атқаратын екінші кілт (ЕК) (екінші кілт мәні бойнша бірнеше жазба табуға болады).

Деректер үлгілерінің түрлері.

Кез – келген ДҚ ядросы ретінде деректер үлгісі бола алады. Деректер үлгісі дегеніміз деректердің құрылымдарының жиынтығының деректер бүтіндігін шектеу және деректермен операциялар жасау.

Деректер үлгісі – деректер құрылымы жиынтығы мен оларды өңдеу операциялары. ДҚБЖ иерархиялық, желілік немесе реляциялық үлгілеуге немесе осы үлгілердің белгілібір жиынындағы комбинациясына негізделген.

Деректер үлгісінің үш негізгі типін қарастырайық: иерархиялық, желілік, реляциялық.

Иерархиялық дерктерді үлгілеу.

Иерархиялық құрылым бір – бірімен белгілі бір ережелер бойынша байланысқан элементтер жиынтығын береді. Иерархиялық байланыстағы обьектілербағытталған граф (төңкерілген ағаш) құрады. Оның түрі 2.1 суретінде бейнеленген.

Иерархиялық құрылымның негізгі ұғымдарына мыналар жатады: деңгей, элемент (түйін), байланыс. Түйін дегеніміз белгілі бір бьектіні сипаттайтын деректер атрибуттарының жиынтығы. Схемада иерархиялық ағаштың түйіндері граф төбелері ретінде бейнеленген. Төменгі деңгейдегі әр түйін, жоғары деңгейдегі бір түйінмен ғана байланысқан. Иерархиялық ағаштың ешқандай төбеге бағынбаған, ең жоғарғы деңгейде орналасқан бір түйіні бар (ағаш түбірі). Тәуелді (бағыныңқы) түйіндер екінші, үшінші т.б. деңгейлерде орналасады. ДҚ – дағы ағаштар саны түбір жазбалары санымен анықталады. ДҚ әрбір жазбаға түбір жазбадан тек бір жолболады (иерархиялық). Мысалы: 2.1. суретінде көрсетілгендей С4 жазбасы үшін өтетін жол А және В3 жазбалары арқылы өтеді.

Сурет 5. Иерархиялық құрылымды ДҚ- графикалық бейнеленуі

Желілік деректерді үлгілеу

Желілік құрылымда алдыңғы аталған негізгі ұғымдардағы (деңгей, түйін, байланыс) әр элемент кез – келген басқа элементтен байланыста бола алады.

Реляциялық деректерді үлгілеу

Реляциялық деген ұғым (ағыл.relatіon - қатынас) ДҚ жүйелерінің маманы белгілі американдық Е. Кодданың есімімен байланысты.

Бұл үлгілер деректер құрылымының қарапайымдылығымен, пайдаланушыға ыңғайлы кесте түрінде сипаттайды және бұлүлгіде қатынастардың және деректерді өңдеуде реляциялық есептеулердің формалды алгебралық аппаратын қолдану мүмкіндігі бар.

Реляциялық деректерді екі өлшемді кесте түрінде ұйымдастыруға бағытталған. Әр реляциялық кесте екі өлшемді массив түрінде беріледі де, мына қасиеттерге ие болады:

• кестенің әр элементі – деректердің бір элементі;

• кестедегі бағандардың бәрі біркелкі, яғни бағандаға барлық элементтер бір типте (сандық, таңбалық т.б.) және бәрінің ұзындығы бірдей;

• әр бағанның өзіне ғана тән (уникальный) аты бар;

• кестеде бірдей жолдар жоқ;

• кестеде жолдар мен бағандардың орналасу тәртібі әркелкі;

Қатынастар кесте түрінде беріледі. Кестедегі жолдар кортеж немесе жазба деп, ал бағандар қатынастар атрибуты немесе домен, өрістер деп аталады. Бір мәні жазбаны анықтайтын өрісті – қарапайым кілт деп (кілтік өріс) атайды. Егер жазбалар бірнеше өрістермен анықталса, онда мұндай кестенің құрамды кілті бар деп есептеледі. Екі реляциялық кестені байланыстыру үшін бірінші кетенің кілтін екінші кестенің кілтінің құрамына енгізу керек (кілттер бір – бірін қайталауы мүмкін).Басқа жағдайда бірінші кестенің құрылымына сыртқы кілтті енгізу қажет. Сыртқы кілт екінші кестенің кілті болады.

Инфологиялық үлгі құрудағы реляциялықжол

Ақпараттық обьект – бұл дүниенің , заттың (нақты обьект, іс, процесс, уақиға) логикалық байланыстағы реквизиттер түріндегі (ақпараттық элементтер) жиынтығының сипаты. Ақпараттық обьектілердің дүниелік сипатының мысалы ретінде: цех, қойма, материал, жоғарғы оқу орны,

студент, емтихан тапсыру т.б.с.с. қарастыруға болады. Белгілі бір реквизиттік құрамдағы және құрылымдағы ақпараттық обьект класс (тип) құрайды. Оған өзіне ғана тән ат беріледі (таңбалық белгімен), мысалы: студент, сессия, стипендия. Ақпараттық обьектінің іске асыру – даналар жиынтығы көп. Олардың әрбіреуі реквизиттердің нақты мәндері мен кілт мәндерімен анықталады (қарапайым бір реквизит немесе құрамды бірнеше реквизит)Ақпараттық обьектінің басқа реквизиттер тек сипатталады. Сонымен бірге бір реквизиттер бір ақпараттық обьектілер үшін кілттік болса, басқа ақпараттықобьектілер үшін сипатталатын болуы мүмкін.

Деректер кестелерге әртүрлі тәсілдермен топталуы мүмкін, яғни бір – бірімен байланысқан ақпаратық обьектілердің ұйымдасқан әр түрлі жиынтықтары болуы мүмкін. Бұлқатынастардағы атрибуттар топталуы рационалды болуы керек, Яғни бір – бірін қайталайтын деректерді азайтуға, және оларды өңдеп, жаңалап тұратын процедураларды оңайлатуға мүмкіндік болуы керек.

Деректерді енгізгенде, өзгерткенде, жойғанда белгілібір қатынастар жиынтыңғы қатынастар қалыптылығы деп аталатын талапты қанағаттандырса онда оның басқаларға қарағанда жақсы қасиеттерге ие болуға мүмкіндігі бар. Қатынастар қалыптылығы – деректер қорындағы қайталауды болдырмайтын, онда сақталатын деректердің өзара қарама қайшылығын болдырмайтын, ДҚ жүргізуге кететін еңбекті азайтатын (енгізу, жөндеу) қатынастарды (кестелерді) қалыптастыруға керек шектеулердің формальды аппараты. В.Коддол қатынастардың үш түрлі қалыпты формасын анықтады және ол кез – келген қатынасты үшінші (ең жетістікті) қалыпты формаға түрлендіретін механизмді ойлап тапты.

Бірінші қалыпты форма

Егер қатынастар атрибуттары қарапайым болса (бөлінбейтін) , онда қатынас, қалыпты немесе бірінші қалыпты түрге келтірілген деп аталады. Қатынастарды бірінші қалыпты формаға түрлендіру реквизиттер (өрістер) санының өсуіне және кілттің өзгеруіне әкеліп соғады.

Мысалы, мына қатынас Студент = (Номері, Фамилиясы, Аты, Әкесінің аты, Күні, Группасы) бірінші қалыпты формада.

Екінші қалыпты форма

Қатынастарды екінші қалыпты формаға келтіру үшін ең алдымен функциональдық тәуелділік және толық ұғымдарын түсіндіре кетейік. Ақпараттар обьектісінің сипатталған реквизиттері олардың барлығына ортақ кілтпен логикалық байланыста. Бұл байланыс реквизиттердің функциональдық тәуелділігі деп аталады.

Реквизиттердің функциональды тәуелділіктері – ол ақпараттар обьектісінің бір данасындағы кілттік реквизиттің бір мәніне сипатталатын реквизиттің тек бір мәні сәйекес келетін тәуелділік. Функциональдық тәуелділіктің мұндай анықтамасы пәндік аумақтың реквизиттерінің барлық байланыстарын талдағанда өзіндік ақпараттық обьектіге бөліп қарауға мүмкіндік береді.

Толық функциональды тәуелділік – ол кілттік емес атрибуттар тәуелділігі. Бұл жағдайда әр кілттік емес атрибут кілттен функционалбды түрде тәуелді болады, бірақ құрамды кілттің ешқандай бөлігінен функционалбды түрде тәуелді емес. Қатынас екінші қалыпты формада мына жағдайда болады: егер ол бірінші қалыпты формада болса және әрбір кілттік емес атрибут құрамы кілттен функциональды тәуелді түрдеболса.

Үшінші қалыпты форма

Үшінші қалыпты форма ұғымы транзитивті емес тәуелділік ұғымына негізделеді. Транзитивті тәуелділік мына жағдайларда байқалады: егер сипатталатын реквизиттің екеуінің бірі кілттен тәуелді болса, ал екіншісі бірінші сипатталған реквизиттен тәуелді болса.Егер қатынас екінші қалыпты формада болса және әр кілттік емес атрибут бірінші кілттен транзитивті емес тәуелділікте болса. Сипатталатын реквизиттердің транзитивті тәуелділігін алып таста уүшін бастапқа ақпараттық обьектілердің ―бөлу‖-ін орындау қажет. Соның нәтижесінде реквизиттердің бір бөлігі бастапқы ақпараттық обьектілерге бөлінеді және басқа ақпараттық обьектілердің құрамына (мүмкін жаңадан құрылған) енеді.

Дәріс - 11. Қолданбалы программалық жабдықтар. MS PowerPoint бағдарламасы. Презентациялар құру.

PowerPoint-тың негізгі міндеті - ақпаратты қабылдаудың және есте сақтаудың тиімділігін арттыру мақсатымен көрмелерді жоспарлау, жасау және өңдеу.

Көрме – бұл диафильмдердегі сияқты, бірақ қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды (компьютер, проектор, өзіне сәйкес бағдарламалық жасақтама және т.б.) пайдалана отырып әзірліген слайдтардан тұратын қысқа ғана әңгіме.

Слайдтар қызықты суреттермен, сызбалармен және эффектілермен безендірілген жобаның мазмұндық бөлігін қамтиды.

(6 слайд)

Енді PowerPoint программасымен қалай жұмыс атқарамыз, соған тоқталайық.

1. Программаны іске қосу.

2. Слайдты безендіру

3. Слайдтарды қосу

4. Слайдтарды ауыстыру

5. Слайдты немесе барлық презентацияны көру

6. Графиктік бейнелерді слайдқа енгізу

7. Музыка, дыбыс, бейнеклиптерді енгізу

8. Презентацияны сақтау

Power Point программасын іске қосу үшін мына мәзірлерді бас:

1. «Пуск» батырмасын шертіңіз

2. Контекстік менюден «Программы» таңдаңыз

3. «Программы» менюінен «Microsoft PowerPoint» таңдаңыз.

4. Мауыстың сол жақ батырмасын шертіңіз.

5. Программаның беті іске қосылады.

Слайдтарды безендіру.

PowerPoint программасында 17 түрлі безендіру әдісі бар. Слайдтарды безендіру үшін арнайы қалыптарды (шаблон) пайдалануға болады.

Безендіруді пайдалану үшін, саймандар үстелінде орналасқан немесе контекстік менюдегі «Оформление слайда» батырмасын шертіңіз

«ПІШІМ» (Формат) ^ «СЛАЙДТАРДЫ БЕЗЕНДІРУ» (Оформление слайда).

Безендіруді қалай қолданамыз?

• Басты менюдегі «Формат» батырмасын шерт

• «Применить оформление» командасын тағайындаңыз

• «Дизайны презентаций» ішінен керектісін таңдаңыз

• Терезенің оң жақ шетіндегі үлгіге қарап таңда

• «Применить» батырмасын шертіңіз

Слайдтарды қосу.

Презентацияға слайдтарды қосу үшін (екінші, үшінші немесе слайдтар арасына слайдты кірістіру керек болса) мына «режим сортировщика слайда» кнопкасы арқылы слайдтарды сұрыптау режиміне кіріңіз, бұл батырма терезенің сол жақ шетінде, немесе менюдегі «Вид» «Сортировщик слайдов»

Енді керекті жерге мауысты апарып шертеңіз жеткілікті. Сол жерде сіздің курсивіңіз верти-кальды сызық түрінде көрсетіліп тұрады.

Менюдегі «Вставка» «Создать слайд», батырмасын бассаңыз жеткілікті Керекті слайдты өз қалауыңызша безендіруіңізге болады.

Слайдтарды ауыстыру.

• Менюдегі «Показ слайдов» «Переход слайда» таңдаңыз

• Керекті эффектілерді таңдап слайдтарға ауысуды танда

• «Продвижение» деген жерге жалауша орнатыңыз

Слайдты немесе барлық презентацияларды көру.

Құрастырылған слайдтарды көрудің екі түрлі тәсілі бар, бұлардың бір-бірінен

мынадай айырмашылықтары бар:

1. терезенің сол жағында орналасқан бұл батырма, ерекшеленіп тұрған слайдтан бастап көрсете ба-стайды.

2. Менюдегі «Показ слайдов» «Показ», батырмасын таңдасаңыз бұл бірінші слайдтан бастап көрсете бастайды.

Графиктік бейнелерді слайдтқа енгізу

Графиктік бейнелер Word текстік редактордегідей орнатылады:

1. Менюдегі «Вставка» «Рисунок».

2. Әрі қарай керекті бөлімді көрсетесіз графиктік бейнені қайдан алатыныңызды «Картинки»-дан ба, жоқ «Из файла» ма соны көрсетесіз.

Музыка, дыбыс, бейнеклиптерді енгізу.

• Слайдтарға музыкалық, дыбыстық эффектілерді және бейнеклиптерді қолдану мүмкіндігі бар

• Қажетті бейнеклип немесе дыбысты шарт белгісін ерекшелеп Енгізу батырмасын шерту арқылы, оны слайдқа енгізе аламыз.

Презентацияға дыбыстарды енгізу

• Слайдтқа дыбысты енгізу үшін менюдегі «Вставка» «Фильм и звук» таңдаңыз

• Менюдегі «Фильм и звук»-дің ішіндегі «звуки из файла» немес «звуки из файла». (Файл-дағы дыбыс) командалары «Microsoft Clip Gallery», сұқбат терезесінің ішінде орналасқан.

• «Microsoft Clip Gallery» сұқбат терезесінің, сәйкес Бейне немесе Дыбыс ішкі беттері ашы-лады.

• «Вставка», «Фильм и звук», «Звук из файла» батырмасын шерт

• Ашылған сұқбат терезеден «Звук» керекті файлды таңдап, шертіңіз. Керекті дыбысты дұрыс таңдағаныңызды тексеру үшін «Воспроизвести» батырмасын шертіңіз.

• Егер бәрі дұрыс болса «Вставить» батырмасын шертіңіз.

(19 слайд)

Енді дыбыстарды баптайық...

Дыбыстық слайдтар мынадай түрде болады

Бұны слайдтың көрінбейтін жеріне орналастырыңыз.

Екі рет шертіп қайтадан шығаруымызға болады.

Менюдегі «Показ слайдов»  «Настройка анимации» Тыңдау параметрлерін орнатамыз;

Мысалы:

«Показ слайдов»  «Настройка анимации»  закладка «Время»  «Анимация»  «Включить»  «По щелчку»  «Ok»

(20 слайд)

Презентацияны сақтау.

• Егер Сіз көрмені (презентация) әзірлеуді аяқтап, оны көрсетуге дайын болсаңыз: Жарайсын! Презентацияны құрастырып біттіңіз енді оны сақтау керек . Ол үшін: Басты менюдегі «Файл» «Сохранить как» және «Имя файла» деген жерге презентацияның атын жазыңыз, ал «Папка» жолына Файл тізімінен PowerPoint көрсету жолағын таңдап аламыз.

• Одан кейін Сіздің қалтаңызда Көрме атаулы екі файл пайда болады.

Бақылау сұрақтары:

1. Power Point бағдарламасы не үшін арналған?

2. Көрме дегеніміз не?

3. Слайдтарды ауыстыру

4. Слайдтар қосу

Дәріс - 12. Алгоритмдеу және бағдарламалау. Алгоритмді бейнелеудің тәсілдері мен қасиеттері. Бағдарламалаудың негізгі бағыттары. Бағдарламалау тілдері. Трансляторлар мен компиляторлар.

Алгоритм, алгорифм (ағылшынша: algorіthm, algorіsmus - Әл-Хорезмидің атынан шыққан - бастапқы берілген мәліметтермен бір мәнде анықталатын нәтиже алу үшін қай амалды (жұмысты) қандай ретпен орындау қажеттігін белгілейтін есептерді (мәселелерді) шешу (математикалық есеп-қисаптар орындау, техникалық объектілерді жобалау, ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізу т.б.) тәсіл-дерінің дәл сипаттамасы. Алгоритм — математика мен кибернетиканың негізгі ұғымдарының бірі. Алгоритмді орындау алгоритмдік процесс деп аталады. Жалпы Алгоритм деп алдын ала не істеу ке-рек екені дәл көрсетілген есептеу процесін айтады. Есептеу процесі қандай болса да алғашқы мән-дерден бастап, сол арқылы толық анықталған қорытынды шыққанша жүргізіледі. Алгоритм ұғымы-ның алғышартына алгоритмдік процеспен қатар мүмкін болатын алғашқы деректер жиынтығының нұсқауы және қорытынды алуға байланысты жүргізілген процестің аяқталғандығын көрсететін ереже енеді. Белгілі бір бастапқы деректердің жиынына қолданылған Алгоритм тиянақты қорытындыға келмеуі немесе есептеу барысы аяқталмай тоқталуы мүмкін. Егер есептеу процесі белгілі бір қоры-тынды алумен аяқталса (не аяқталмай қалса), онда Алгоритм мүмкін болатын бастапқы деректерге қолданылады (не қолдануға болмайды) деп ұйғарылады.

Алгоритм — қазіргі математикада, оның ішінде электронды есептеуіш машинада қолданылатын негізгі ұғымдардың бірі. Белгілі бір теңдеу түбірінің жуық мәнін кез келген дәлдікпен табу оған ар-налған Алгоритммен есептеледі. Компьютердің кең қолданылуына байланысты Алгоритм жаңа мағынаға ие болды. Берілген есепті шешу барысында орындаушыға біртіндеп қандай әрекеттер жасау керектігін түсінікті әрі дәл көрсететін нұсқау да Алгоритм деп аталады. Алогритмді орындаушы — адам, ЭЕМ немесе робот. Әрбір нұсқау — бұйрық. Ал орындаушының жүзеге асыра алатын бұйрықтар жиыны бұйрықтар жүйесі деп аталады. Мысалы, у = (ax + b) (cx - d) функциясын есептеу ЭЕМ-да мынадай әрекеттерден құралады:

1. а-ны x-ке көбейту R1 деп,

2. оған b-ны қосу нәтижесі R2 деп,

3. с-ны х-ке көбейту R3 деп,

4. сх-тан d-ны алу R4 деп,

5. R2-ні R4-ке көбейту у деп белгіленеді.

Алгоритмнің бұйрықтары бірінен кейін бірі кезекпен орындалады. Бағдарлама Алгоритм тілінде жа-зу, бейнелеу мағынасын береді. Компьютерде Алгоритмнің сыз-ықты, тармақты, циклді,логикалық, модельдік, параллельдік, тізбекті т.б. түрлері қолданылады.^[2]

Алгоритм ұғымның мәнін аша түсетін оның мынадай қасиеттері бар:

1. Алгоритм дискретті информациялармен жасалатын әрекеттерді тағайындайды және өрне-ктейді. Алгоритмге қатысты әрекеттердің бәрі дискретті болады. Алгоритмнің жұмысына қажетті ма-териалдар ретінде символдық мәтіндер және сандар пайдаланылады.

2. Алгоритм біздің қалауымызға қарай өзгертуге болмайтын нақты нұсқау алгоритмде не істеу керектігі алдын-ала айқын береді. Мысалы, бір есепті шешудің алгоритмі берілсе онда ойланбай-ақ алгоритмде қандай нұсқаулар берілсе, сол нұсқауларды берілу ретімен орындасақ, есеп шығады. Ал-горитмнің осы қасиетін оның анықталғандық қасиеті дейміз. Бұл жағдай адам сияқты емес ойлау қабілеті жоқ құрылғылардың мысалы, компьютердің көмегімен есептерді шешу мүмкіндігіне кепілдік берді. Мұндай құрылғылар алгоритмнің жарлықтарын ойланбастан формальды орындайды. Сондықтан алгоритмді есепті шығаруға қажеттінің бәрі бір мәнді анықталу және атқарушыға түсінікті әрі нақты болуы тиіс.

3. Бір алгоритмнің өзін бірнеше есептің шешімін табу үшін пайдалану мүмкіндігі, яғни бастапқы деректер мәндерінің жиынына пайдаланылу мүмкіндігі бар. Алгоритмнің мұндай қасиетін көпшілікке бірдейлік, басқаша айтқанда, жалпылық қасиеті деп атайды.

4. Әрбір алгоритм белгілі бір бастапқы деректердің болуын талап етеді және іздеген нәтижені алуға жеткізеді. Мысалы, екі санды қосу алгоритмнде қосылғыштар бастапқы деректерге, ал қосынды нәтижеге жатады. Осылайша, алгоритмдегі әрекеттердің белгілі бір санның орындалуынан кейін қажетті нәтиже алу мүмкіндігі алгоритімнің нәтижелілігі деп аталады.

Алгоритм дегеніміз берілген есепті шешуге арналған қатаң анықталған әрекеттер тізбегі немесе, қысқаша айтқанда, есептің шешу әдісі.

Алгоритмді сипаттаудың бірнеше түрлері бар.

1. Алгоритмді сөз – формула арқылы сипаттау, яғни алгоритмді сөз және формулалар көмегімен сипаттау.

2. Алгоритмнің графикалық сипатталуы, яғни алгоритмді арнайы графикалық схемалар – блок-схемалар көмегімен сипаттау.

3. Алгоритмді псевдокод арқылы сипаттау. Псевдокод дегеніміз – команда әрекетінің, яғни алгоритм қадамының нақты программалау тілі операторларын қолданбай жәй тілмен сипатталуы

4. Алгоритмді программалау тілдерінің бірі арқылы жазу (Pascal, Basic).

Алгоритмнің негізгі құрылымдары Алгоритм негізгі 3 базалық құрылымға бөлінеді:

1. сызықтық

2. тармақталушы

3. циклдік.

Сызықтық алгоритмдерде есеп шешімінің қадамдары бірінен кейін бірі тізбектей орындалады. Тармақталушы алгоритмдерде алдымен қандайда бір шарт тексеріледі және шарттың

орындалуына немесе орындалмауына сәйкес есептеу процесінің бірі орындалады.

Бағдарламалау тілдері және негізгі классификациясы

Бағдарламалау тілі (орыс. язык программирования; гр. programme - нұскау, хабарлау) — хабарларды есептеуіш машиналардың көмегімен сұрыптайтын жасанды тілдер тобы. Бағдарламалық тіл-дерде символдарды бірізділікпен өңдеуге қажет мәтіндер алдың ала жазылып кояды, мәтіндерді бұйрықты тапсырма деп қарауға болады. Семантикалық шарттары бойынша мәтіндер мынадай деңгейлерде сұрыпталады: дербес мағынасы жоқ әліпби таңбалары; шағын тіл бірліктерінің екі жақты атаулары; мағынасы бұйрык түрінде емес атаулардың қосындысың білдіретін сөйлемшелер; белгілі әрекетті білдіретін (бұйрық мағынасында) синтаксистік құрылымдардан тұратын операторлар тағы басқа. Бағдарламалық тілдердің өзіне тәң сипаты — символдық, сөздік, сөйлемдік, мәтіндік деңгейлердің аражігі белгісіздігінде мәтіндерді жазып, ЭЕМ-ге енгізуде ондағы жетімсіздік баска символдармен толықтырылады. Мысалы, (СОТО сөйлемшесі бір символ, бір сөз немесе бір сөйлем болып есептелуі мүмкін. Бағдарламалық тілдер қолданылу тұрғысынан екіге бөлінеді: алгоритмдік әр түрлі типтерді алдын ала жазуға болатын универсалдык бағдарламалық тілдер және неғұрлым шағын мақсатты жүмыстарға (модель жасау, мәтінді автомат өңдеу, белгілі бір процесті басқару) арналған мамандандырылған бағдарламалық тілдер. Бұлардын ішінде ЭЕМмен пайдаланушының қарым-қатынасын дамытуда диалогтік бағдарламалық тілдер ма-нызды орын алады. Бағдарламалық тілдердің дамуы олардың деңгейін көтеру, адам мен машинаның қарым-қатынас процесін женілдету, бағдарламалардың тиімділігін арттыру арқылы іске асырылып отырады. 20 ғасыр 70 жылдары бағдарламалық тілдердің жалпы саны 1 мыңға жақындады. Ен жиі қолданылатын, деңгейі жоғары тілдік бағдарламалар: фортран, кобол, ПЛ/1, алгол,бейсик, паскаль, мектепте кеңтараған — лого тілі.

БАҒДАРЛАМАЛАУ ТІЛІ, программалау тілі — мәліметті (деректі, ақпаратты) және олардың ал-горитмін (бағдарламасын) ЭЕМ-де өңдеуге арналған формальды (жасанды) тіл. Бағдармалау тілінің негізін алгоритмдік тіл құрайды. Алғашқы Бағдармалау тілі ішкі машиналық тіл болып есептеледі. Қазіргі Бағдармалау тілі машиналық-бағдарланған, процедуралық-бағдарланған және проблемалық-бағдарланған тілдер болып ажыратылады. Машиналық-бағдарланған Бағдармалау тілі өзінің мәлімет-те-рінің түрі мен алгоритмінің құрылуы бойынша белгілі бір ЭЕМ-нің (не ЭЕМ класының) құрылы-мын бейнелейді. Мұның үстіне оның бағдарламалау процесін жеңілдету және автоматтандыру сияқты ерекшеліктері бар. Ол машиналық тілге жақын тіл. Машиналық-бағдарланған бағдармалау тіліне автокод, алмо, эпсилон, т.б. тілдер жатады.

Қазіргі кезде 3500-ден жоғары әр түрлі программалау тілдері бар және осылардың ішінен шектелген саны ғана программалық бөлімді құруға жаппай қолданылады. Программалау тілдерінің саны көп болуына байланысты олардың біршене классификациясы бар. Оның ішінде негізгі 2 түрге: фукционалдық мәніне (қызметі) және қолданылатын программалау технологиясына байланысты бөлінеді. Программалау тілдері фукнционалдық мәніне байланысты 4 үлкен классқа бөлінеді:

1. программалауға үйретуші;

2. жалпы мәнді;

3. проблемалық-бағытталған;

4. параллель программалаушы.

Қазіргі жоғары деңгейлі тілдерді осы классикацияға сәйкес қарастырамыз.

Программалауға үйретуші тілдер қатарына жататын жоғарғы деңгейлі тілдердің негізгілері Logo, Basic және Pascal. Logo тілі 60-шы жылдардың аяғында С.Пейперттің басшылығымен құрылды және ЭЕМ жаңа қолданушыларға, балаларға программалаудың негізін үйретуге бағытталған. Үйретуге арналған жоғары деңгейлі тілдердің ішіндегі кең тарағаны 1965 жылы Д.Кемени мен Т.Курц құрған Basic тілі. Дербес компьютерлерге бірінші қолданылған жоғарғы деңгейлі тіл және операциялық ортасы – Basic тілі. 60-жылдардың ортасынан бастап мамандар арасында құрылымдық программалау мәселесі көтеріле бастады. 1971 жылы Н.Вирт құрылымдық технологияға үйретуші Pascal тілін құрды.

Жалпы мәнді жоғары деңгейлі тілдер қатарына әр түрлі класс есептерін тиімді программалауға бағытталған тілдер жатады. Бұл классқа жататын тілдердің негізгілері C, Modula, Ada тілдері. Бұл тілдердің негізі 1966 жылы құрылған, ғылыми, пәндік облыстағы есептерді программалауға мүмкіндік беретін PL/1 тілі. PL/1 тілі ЖС ЭЕМ сериялы модельдерде кеңінен қолданылды. Си тілін 1972 жылы Д.Ритчи құрды және Unix операциялық жүйесі осы тілде жазылды. Си тілі ассемблер тілінің де және жоғары деңгейлі тілдің де мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін болғандықтан орта деңгейлі тіл деп атайды. Pascal тілінің идеологиясын тарату мақсатымен Н.Вирт 1980 жылы Modula–2 тілін құрды. Бұл программалау тілінің негізі – программа бір-біріне тәуелсіз модульдерден тұрады.

1978 жылы қазіргі АҚШ-та әскери қаруды басқаруға қолданылатын қосымшаларды программалуға арналған Ada тілі құрылды. Ada тілі құрылымды программалау тілі болып табылады және параллель программалау мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді.Проблемалық–бағытталған жоғары деңгейлі тілдер деп нақты пәндік облыс есептерінің мәселесін түгел қамтитын тілдерді атаймыз. Бұл классқа жататын бірінші жоғары деңгейлі тіл – Fortran тілі. Fortran-I тілін 1956 жылы IBM фирмасы құрды және ғылыми-техникалық есептерді шешуге арналған. Жасанды интеллект символдық информацияларын және тізімдерін өңдеуге арналған есептерді программалауға Lisp, Prolog тілдері қолданылады. Lisp тілін 50-жылдары Д.Макартни құрды. 70-жылдары Lisp тілінің негізінде құрылған Prolog тілі логикалық программалау тілі болып табылады және 5 буынның ЭЕМ жапон проектісінде негізгі тіл болып таңдалған. Әр Prolog программа жәй тұжырымдар немесе импликациялардан тұратын сөйлемдерден тұрады, инструкция қолданылмайды. Дәстүрлі неймандық архитектурадан ЭЕМ дәстүрлі емес параллель архитектуралы есептеу машиналарына көшуіне байланысты параллель алгоритмдерді сипаттаушы инстументальды құрылғылар пайда бола бастады. Параллель программалау тілдерінің негізі – параллель есептеулерді программалау процесін ықшамдау, параллель архитектуралы есептеу машиналарына арналған параллель программалық жүйелердің тиімдісін алу. Параллель программалауды жабдықтаудың қиындығы тиімді параллель жөндеушілерді құру. Қазіргі кезде қолданылып жүрген интерактивті параллель жөндеушілер IPSC (Intel фирмасының дербес компьютерлеріне арналған) және PDBX (мультипроцессорлы ЭЕМ арналған). Жиі қолданылатын векторлы матрицалық есептерге параллель программалар кітапханасы құрылған, BLAS- сызықтық алгебра программаларының кітапханасы, NAG – сандық алгоритмдер кітапханасы. Бұл есептерге белгілі матрицалы параллельдеушілер ProSolvar (Intel фирмасы) және жалпы мәнді параллельдеуші Parafrace (Д.Кук құрған) қолданылады.

Программалау технологиялары

Программалау процесін жақсартатын және кең қолданылатын әдістердің бірі – құрылымдық программалау. Құрылымдық программалаудың 3 бөлігі (құраушысы) бар:

1. Модульдік программалау

2. Құрылымдық кодтау

3. Жоғарыдан төменге қарай жобалау

Модульдік программалау дегеніміз – программаны логикалық бөліктерге бөлу процесі. Программа бірнеше модульдерге бөлінеді және мына 2 мақсат орындалуы тиіс:

1) Модулдің дұрыс болуы және оның контекстерден тәуелсіз болуы қажет;

2) Модулдің ішкі жұмыстарын білмей тұра әр түрлі модулдерден программа құру мүмкіндігінің болуы қажет.

Мысал ретінде стандарт математикалық функциялардың есептелу программасын қарастыруға болады. Программист sin(x) функциясын программаның кез-келген жерінде қолдана алады және оған функцияның есептелуіне қай әдістің қолданып тұрғанын білудің қажеттілігі жоқ. Модуль өлшемі 60 жолдан аспауы керек және модульдер өзара тәуелсіз болуы керек. Байланысқан элементтерді бір модульге, байланыспаған элементтерді әр түрлі модульге жинау керек. Модульдерді қолдана отырып программа күрделілігін төмендетуге болады.

Pascal тілінде модуль процедуралар мен функциялардың көмегімен құрылады, Cи тілінде функциялардың көмегімен құрылады.

Құрылымдық кодтау деп программада басқарушы конструкциялардың–шартты операторлардың, циклдің (параметрлі, цикл-әзір, цикл-дейін) қолданылуын айтады. Шартсыз көшу операторы программада сирек қолданылуы керек немесе шартты оператордың, циклдің көмегімен өзгертілуі керек.

Программаны жоғарыдан төмен қарай жобалаудың өз иерархиялық құрылымы бар және қысқа есеп қойылымынан басталады. Одан кейін есеп бірнеше ұсақ ішкі есептерге бөлінеді. Ішкі есептердің өзі де ішкі есептерге бөлінуі мүмкін. Әр қадамда ішкі есептің орындайтын негізгі функциялары анықталуы керек. Бөлу процесі әр ішкі есеп қарапайым болғанға дейін, яғни әр ішкі есепке бір модуль сәйкес келгенше созылады.

Объекті-бағытталған программалау

Объекті-бағытталған программалау тілдерінің негізгі концепциясы– құрылатын қосымша өзара байланысқан негізгі объектілерден тұрады. Объекті-бағытталған технологияда қолданушы үш базалық элементпен: объектілер, хабар және класстармен жұмыс істейді.

Объектілер дегеніміз бірнеше рет қолданылатын программалық модулдерден, яғни байланысқан мәліметтер мен процедуралардан тұрады. Объект құрылымы екі бөліктен тұрады: айнымалылар және әдістер. Әдістер объект функциясының алгоритмін анықтайтын процедуралар мен функциялар жиынынан тұрады. Объектілі айнымалылар жәй мәліметтерден (сан, массив, текст) және күрделі құрылымды информациялардан (график, дыбыс т.б.) тұрады. Объектілердің өзара байланысуына хабарлар қолданылады және үш бөлімнен тұрады: объект идентификаторы, ағымдағы объектіде қолданылатын әдіс аттары және таңдалған әдіс режимін қалпына келтіретін қосымша информациялар. Күрделі программалар бірнеше біртипті объектілерді қолдануы мүмкін. Бұл жағдайда әр объект үшін әдістер мен айнымалылар туралы информацияны жазу тиімсіз. Бұл мақсатқа объектілер класы деген түсінік енгізілген. Класс дегеніміз біртипті объектілерге арналған шаблон және объектілі айнымалылар типтері мен әдістерін анықтайтын информациялардан тұрады.Объекті- бағытталған технологияға негізделген программалау тілдері: SmallTalk/v, Object Pascal, ACT++, C++, Simula, Actor, Classic–Aga және т.б.

Объекті-бағытталған программалаудың негізгі үш принципі бар: инкапсуляция, тұқымқуалау, полиморфизм.

Логикалық программалау

Логикалық программалау тілдері PROLOG және LISP жасанды интеллект проблемаларының есептерін шешуге арналған. LISP тілін 50-інші жылы Д.Макартни символдық информацияларды өңдеуге арнап құрды. LISP тілінің мәліменттерінің негізгі құрылымы тізімдер, тізімнің элементтері атомдар. Lisp тілінің бір ерекшелігі динамикалық жаңа объектілерді құру мүмкіндігі, объект есебінде программаның өзі де қатыса алады.

LISP тілі және оның модификациялары символды өңдеуге арналған бағытталған программалық бөлімді құруға кең қолданады және қазіргі кезде көптеген тиімді компиляторлары бар. 70-жылдары Lisp тілінің негізінде құрылған Prolog тілі логикалық программалау тілі болып табылады. Prolog программасының негізгі элементі атом болып табылады және жеке объектілер арасындағы қарапайым қатынастарды көрсетеді, басқа программалау тілдеріне қарағанда атом түсінігінің мағыналық мәні басқа. Тіл тек сипаттамадан тұрады және инструкциялары жоқ, яғни процедуралы емес. Әр Prolog программа сөйлемдер жиынынан тұрады, яғни жәй тұжырымдар немесе импликациялар. Prolog тілінің базасында эксперттік жүйелер, білімді көрсететін жүйелер, білім базасы және жаратылыс тілдерін өңдейтін жүйелер құрылады. Prolog тілінің негізіне математикалық логика элементтері қолданылады. Программа объектілер арасындағы қатынас терминдері арқылы сипатталады. Логикалық программалау тілдерінің жетістігі параллель программалау принципі қолданылады. Prolog тілінің көптеген танымал модификациялары бар, оның ішінде ең көп тарағаны – Borland фирмасының Turbo Prolog программалау жүйесі. Жасанды интеллект проблемасына арналған жаңа логикалық және функционалды программалау тілдері құрылуда, мысалы, DURAL, VALID тілдері.

Қандай да нақты жазылған қолданушы программалары басқа тілге түрлендіретін программа-ларды транслятор деп атайды. Трансляторларды екі топқа бөлуге болады. Егер кіруші тіл сандық ма-шиналық тілдің символикалық репрезентациясы болса, ондаоны ассемблер, ал кіруші тіл ассемблер тілі деп аталады. Егер кіруші тіл жоғары деңгейлі тіл болса, ал шығатын тіл не сандық машиналық тіл, не оның символикалық репрезентациясы, онда транслятор компилятор деп аталады.

Ассемблер тілі – ол әрбір жеткізуі бір машиналық командаға сәйкес болатын тіл. Ассемблер тілінің программасында машиналық командалар мен операторлардың арасында бірмәнді сәйкестік бар. Мұнда екілік және сегіздік аттар мен адрестердің орнына символдық белгілулер қолданылады.

Дәріс – 13. Алгоритмдеу және бағдарламалау. Негізгі базалық құрылымдар. Іздеу және сұрыптау алгоритмдері. Алгоритмнің тиімділігін анықтау тәсілдері.

Мәліметтерді іздеу алгоритмдері (әдісі).

Іздеу деп берілген жиында берілетін эталон априорыиың (немесе шаблонның) қасиеттеріне иә объектіні табуды атайды. Көп жағдайда жиын массив түрінде анықталады. Сызықтық іздеу – қажетті элементті массив элементтерін қарапайым бірінен кейін бірін эталонмен салыстыра отырып іздейтін процедура. Кедергімен сызықтық іздеу – бұл ізделінді элемент массивтің шекаралық a[n+1] элементі болып қосымша енгізіліп, және іздеу үрдісінде a[i]=x болатындай i табылатын іздеу. Ал егер a[i]=x тек қана i=n+1 болса, онда массивте ізделінді элемент жоқ. Көп жағдайда іздеу реттел-ген массивте жүргізілген тиімді. Бұл жағдайларда тиімді әдістердің бірі – қақ бөлу бойынша іздеу. Қақ бөліп іздеу әдісінде ізделінді эталонды салыстыру массивтің ортасында орналасқан элементпен жүргізіледі, салыстыру нәтижесіне байланысты (артық немесе кем) ары қарай іздеу массивтің не сол жақ жартысында, не оң жақ жартысында жүргізіледі.

Сұрыптау алгоритмдері. Массивтерді сұрыптау (ішкі сұрыптау).

Сұрыптау стратегиялары:

1. Таңдау стратегиясы. - енгізілетін жиыннан реттелу шартын қанағаттандыратын элемент таңда-лынып алынады да номеріне байланысты орны анықталып, шығарылатын жиынға енгізіледі.

2. Енгізу стратегиясы - енгізілетін жиыннан номерлі элемент таңдалынып, реттелу шартына сәй-кес орнын анықтап шығарылатын жиынға енгізіледі.

3. Тарату, орналастыру стратегиясы - енгізілетін жиын бірнеше ішкі жиынға бөлінеді де, сұрыптау әр ішкі жиында жүргізіледі.

4. Біріктіру, жымдастыру стратегиясы - Сұрыпталған әрбір ішкі жиынды жымдастыру арқылы шығарылатын жиын құрастырылады.

Алгоритмдерді әдетте сандық (есептеу) және сандық емес (есептеусіз) деп бөледі. Сандық алго-ритмдер сандармен математикалық есептеулер жүргізуге арналған, ал сандық емес алгоритмдер әртүрлі құрылымданған мәліметтермен жұмыс істейді. Ең маңызды есептеусіз алгоритмдердің бірі болып сұрыптаужәне іздеу табылады. Объектілердің берілген тізбегін қандай да бір анықталған ретпен қайта топтастыратын үрдісті сұрыптау деп атайды. Сұрыптаудың мақсаты – сұрыпталған тізбекте қажетті элементтерді іздестіруді жеңілдету. Сұрыптау алгоритмдері мәліметтер құрылымын таңдауға тәуелді, сондықтан сұрыптау әдістерін екі түрге бөледі: ішкі сұрыптау алгоритм-дері(массивтерді сұрыптау) және сыртқы сұрыптау алгоритмдері(файлдарды сұрыптау). Сандық емес алгоритмдер үшін жазбалар массивтерін сұрыптау тән. Кілттік өріс – сызықтық тәртіптегі қатынаспен анықталатындай мәлімет типімен берілген өріс. Егер бірдей кілтті элементтердің салы-стырмалы реті сұрыптауда өзгермесе, онда сұрыптау әдісі орнықты деп аталады. Ішкі сұрыптаулар алгоритмдері – бұл ішкі жадтағы мәліметтерді сұрыптау алгоритмдері, бұл жағдайда қолайлы

құрылым – массив. Массивтерді сұрыптау алгоритмдеріне қойылатын басты талап – жадтың экономды пайдаланылуы. Элементтерді in situ (яғни элементтерді қайта топтастыруды жадтың сол жерінде жүргізеді) сұрыптайтын қарапайым сұрыптау алгоритмдері бар: кірулермен сұрыптау, таңдаумен сұрыптау, алмасумен сұрыптау («көбікше» әдісі). Сұрыптаудың жетілдірілген қарапайым әдістері: кемімелі өсімшелі кіру бойынша сұрыптау (Шелл сұрыптауы), ағаш көмегімен сұрыптау (пирамида-лық сұрыптау), бөліктеу арқылы сұрыптау (жылдам сұрыптау). Кірулермен сұрыптау – элементтер шартты түрде дайын тізбекке a₁,…, a_i-1 және кіретін тізбекке a_i,…, a_n бөлінеді, содан кейін әрбір қадамда, i=2 бастап және i-ді бірлікке арттыра отырып, кіретін тізбектің i-ші элементін алып дайын тізбектің тиісті орнына кіргізе береді.Таңдаумен сұрыптау – ең кіші кілтті элемент таңдалады, содан кейін ол бірінші a₁ элементімен орын ауыстырылады. Алмасумен сұрыптау – барлық элементтер қажетінше сұрыпталғанша көрші элементтер өзара салыстырылып және орын ауыстырылады. Қарапайым таңдаумен сұрыптау әдісі қарапайым әдістердің ішіндегі ең жақсысы, алмасумен сұрыптау – ең жаманы, ал жылдам сұрыптау ең тезі және ең жақсысы болып табылады.

Сыртқы сұрыптау алгоритмі – сыртқы жадыдағы деректерді сұрыптау алгоритмі деп аталады, мұндағы структура ретінде файл қарастырылады. Негізгі ерекшелігі – әр уақыт сәтінде сұрыптауға компоненттің тек қана бір элементі қатысады. Файлдарды сұрыптаудың көптеген әдістері біріктіру процедурасына негізделген. Бұл элементтердің қайталануынан таңдау көмегімен реттелген бір немесе бірнеше тізбекті біріктіруді білдіреді. Қарапайым біріктіру келесі қадамдардан тұрады:

1. а тізбегі екі жартыға бөлінеді: b және c;

2. олардың жекелеген элементтерін белгілі бір ретпен жұптастыру арқылы b және c, біріктіріледі.

3. Алынған тізбекті а-ға меншіктейді және 1, 2-ші қадамдар қайталанады. Бұл жолы реттелген жұптар реттелген төрттіктермен біріктіріледі.

4. Алдыңғы қадамдар қайталанады, төрттіктер сегіздіктермен біріктіріледі. Осы процесс тізбектің барлық элементтері реттелгенше орындалады.

Табиғи біріктіру – әр қадам сайын ең ұзын мүмкін ішкітізбектер біріктіріледі. Балансты біріктіруде жай көшірмелеу амалдары шеттетіледі, себебі тарату мен біріктіру бір фа-заға түседі.

Бақылау сұрақтары:

1. Іздеу дегеніміз не?

2. Сыртқы сұрыптау алгоритмі дегеніміз не?

3. Сұрыптау стратегияларын атап өтіңіз

Дәріс -14. Компьютерлік желілер. Түрлері. Желілік және телекоммуникациялық технология. Интернет және электрондық пошта.

Компьютерлік желі – бұл араларанда ақпарат тасушысы жоқ, өзара апарат алмаса алатын компьютерлік жиынтығы. Жүйе құрамына кіретін компьютерлер өзара ақпараттар алмаса алатын, байланыс коналдары арқылы жалғасуы керек, алкомпьютерлерде жүйелер жұмысынан, байланыстырады басқару бағдарламасын ұйымдастыратын арнайы бағдарламаны қамтамасыз ететін қондырғы орнатылуы қажет. Компьютерлік жүйе тораптардың (компьютерлер, жұмыс станциялардың және т.б) жиынтығын және оларды жалғастырып тұрған тармақтардан тұрады.

Жүйе тармағы — бұл бір-бірімен байланысты тораптарды жаалғайтын жол. Жүйе тораптары үш типті болады:

• Шеткі торап — тек бір тармақтың соңында орналасқан;

• Аралық торап — бірден көп тармақтардың соңында орналасқан;

• Бір-бірімен байланысты торап — бұндай тораптар негізінен бір-ақ жолмен байланысқан.

Компьютерлер жүйеге әртүрлі қосу амалы оның топологиясы деп аталады.

Жүйе топологиясының ең көп тараған түрлері:

Сызықтық жүйе. Тек екі соңғы және кез-келген аралық тораптан тұрады, сонымен қатар кез-келген екі тораптың арасында тек қана бір-ақ жол болады.

Шығыршық тәрізді жүйе. Бұл жүйе бойынша әрбір торапқа екі тармақтан қосылады.

Ағаш тәрізді жүйе. Екіден көп соңғы тораптардан және қалай болғанда да екі аралық тораптан тұрады және екі тораптың арасында тек бір жол.

Жұлдыз тәрізді жүйе. Тек бір ғанааралық тораптан тұратын жүйе.

Ұя сияқты (тәрізді) жүйе. Кем дегенде екі тораптан тұратын және олардың арасында екі неме-се одан да көп жол бар.

Толық байланысқн жүйе. Кез-келген екі тораптың арасында тармағы (бұтақ) бар. Компьютерлік жүйенің ең батысы сипаттамасы-оның архитектурасы.

Жүйе архиектурасы - ол мәліметтер жіберу жүйесінің тарату құрылымы, оның топологиясын, құрылғысы (керек-жарағы) және олардың жүйедегі өзара әрекетінің ережесі. Жүйе архитектурасы көлемінде ақпаратты кодпен хабарлау мәселелері, оның адресіне жіберу, үздіксіз келіп түетін хабар-ларды басқару жүйенің жағдаындағы және сипаттаудың нашарлауы кезіндегі қателіктерді бақылау мен талдау мәселелеріқаралады.

Өте кең тараған рхитектуралар:

• Ethernet (англ. ether — эфир) — кең тарататын жүйе. Бұл жүйенің барлық станциялары алады деген сөз. Топология-сызықтық жіберу жылдамдығы 10 немесе 100 Мбит/сек.

• Arcnet (Attached Resource Computer Network –ресурстар біріктірілген омпьютерлік жүйе-кең тарататын жүйе. Физикалық топология –ағашы. Мәліметтер жөнелту жылдамдығы 2,5 Мбит/сек.

• Token Rіng (эстафеталық шығыршық жүйе, маркер жіберу (беру) жүйесі) – шығыршық жүйе-дегі мәліметтер жіберу принципі – бір-бірімен байланысқан тораптардан әрбір тораптың қысқа қай-таланбайтын ерекше беттер –маркердің жүйлігін тосады. Маркердің келуі хабарды сол тораптан ке-лесі торапқа жіберуді көрсетеді. Мәліметтерді жіберу жылдамдығы 4 немесе 16 Мбит/сек.

• FDDІ (Fіber Dіstrіbuted Data Іnterface) — мәліметтерді көп талшықты байланыс жүйелеріне жоғары жылдамдықпен жіберудің жүйелік архитектурасы. Жіберу жылдамдығы - 100 Мбит/сек. То-пология — қос шынжыр немесе аралас (жұлдыз тәрізді немесе ағаш тәрізді жүйелерді қосу арқылы). Жүйедегі станциялардың ең көп мөлшері – 1000. Құрал-жабдықтың құны өте жоғары.

• АТМ (Asynchronous Transfer Mode) — болашағы мол, әзірге ең қымбат архитектура, бір жүйемен сандық, бейне көріністік және дыбыстық мәліметтерді қамтамасыз етеді. Жіберу жылдам-дығы 2,5 Гбит/сек-қа дейін. Байланыс жолы оптикалық.

Қарапайым компьютерлік жүйе бір-бірімен онша алыс тұрмаған екі компьютерді жалғастыру арқылы пайда болады. Олар нуль модем деп аталатын (10-20 м. мөлшердегі) арнайы кабель аты ке-лесі немесе параллель тұрған компьютерлерге қосылады. Осындай уақытша қосу туралы компью-терлік байланыс деп аталады. Ол осылай қосылып, содан соң оны кез-келген соңғы компьютер пай-даланушысының алып тастауына болады. Қазіргі кезде жоғарыда көрсетілген қосу түрін, кабелсіз бірден байланыстыруды жүзеге асыратын инфрақызыл порттар жетілдірілуде. ТКБ (ПКС-орысша) тура компьютерлік байланыс негізінен портативті және станционарлық жеке жұмыс компьютерлері арасындағы мәліметтер мен алмасу үшін пайдаланылады, мысалы, офистік компьютерлер, әйтсе де мұндай мәлімет алмасу екі стационарлық және компьютерлік арасында да болуы мүмкін.

Локальді есептеу жүйесі. Бір-бірімен соншалықты қашық орналаспаған, (50-100 м алшақ) бір арасында әрдайым ақпараттық алмасу ұйымдастыруды қажет ететін омпьютерлер осы мақсатқа ар-налған арнайы кабельдермен станционарды түрде жалғстырылады. Көрсетілген жүйенің түрі лоальді есептеу жүйесі деп аталады. (ЛЕЖ) немесе (ЛВС) LAN- Local Area Net.

Құқықты белгіленген каналдар телефон немесе оптикалық кабельдер, сонымен қоса спутниктік немесе радиканалдар көмегімен жүзеге асырылады. Әдетте белгіленген каналдар арқылы бір меке-менің жүйеге қосылмаған компьютерлері біріктіріледі (қосылады). Жүйеден алынып тасталған ком-пьютерлердің көпшілігін байланыстыратын жүйені бөлінген жүйе деп атайды. Мекемелердің мұндай бөлінген жүйлеріне, кіру тек қызметтері міндеттерін орындауларына байланысты тұлғаларға ғана рұқсат етілген. Бұндай түрдегі жүйелер өз функциялары бойынша локальді жүйеге ұқсас және регио-нальды немесе metropolіtan Area Net – MAN деп аталады.

Мекменің региональды жүйесінде құрылған арнайы коммуникативтік хабар алмасу жүйесі (электронды почта, факс, құжаттармен бірігіп жұмыс жасау) корпоративті деп аталады.

Глобальды жүйе. Дүние жүзіне таралған, әрдайым өте жоғары үлкен көлемдегі әртүрлі ақрааттарды алу мүмкіндігін беретін каналдар жүйесіндегі компьютерлер және коммерциялық негіздегі, тілек білдірушілердің барлығына рұқсат берілген жүйе глобольді жүйе деп аталады немесе Wіde Area Net- WAN. Осындай жүйелердің ең белгілі өкілі ИНТЕРНЕТ, дегенмен басқда глобольді жүйелер (MSN – Mіcrosoft on Lіne, Amerіca on Lіne және т.б).

Компьютераралық байланысты ұйымдастырудың үш негізгі тәсілі бар:

• қатар тұрған компьютерді олардың коммуникациондық порттарын басып өтетіндей арнайы кабельдермен қосу;

• бір компьютерден екіншісіне модем арқылы өткізілген немесе спутниктик байланыстың көмегімен мәлімет жіберу;

• компьютерлерді компьютерлік жүйеге біріктіру (қосу).

Екі компьютер арасындағы байланысты ұйымдастыруда көбінесе бір компьютерге ресурстар мен жабдықтаушы (поставщик) ролі (бағдарлама, мәлімет және т.с.с.), ал басқасына – бұл ресурстарды қайталанушы ролі бекітіліп беріледі. Бұндай жағдайда бірінші компьютер сервер, ал екіншісі – клиент мен немесе жұмысшы станциясы деп аталады. Арнайы бағдарламамен жаб-дықталған компьютер – клиентке жұмыс істеуге болады (под упр. спец. прогр. обеспеч).

Сервер (англ. serve — обслуживать) — бұл құнды ресурстарды бағдарлама, мәліметтеу және шеткі құрал-жабдықтарға бірігіп пайдалануды басқаратын еске сақтау қабілеттінің мөлшері көп, жоғары өнімді компьютер.

Клиент (басқаша, жұмысшы станция) — сенрвердің қызметіне кіре алатын кез-келген компью-тер. Жүйелік сервер HP LD PRO.

Мысалы, орталық мәліметтер базасы орналасқан қуаты күшті компьютер сервер бола алады, ал бағдрламасы қажетіне қарай серверден сұрайтын жай компьютер клиент болады. Кейбір жағдайда компьютер бір мезгілде клиент те де, сервер де бола алады. Бұл - өзін де бар ресурстар мен сақталған мәліметтерді басқа компьютерлерге бере алады және бір мезгілде олардың ресурстары мен данный-ларын пайдалана алады. Пайдаланушының атынан сервердің қызметін алатын қолданбалы бағдарла-маны да клиент деп атайды. Осыған сәйкес, бағдарламамен қамтамасыз етілген компьюитерді басқа компьютерге қызметкөросетуі сервер деп аталады-және де компьютерді де атауға болады.

Телефон жүйесінің көмегі арқылы байланыс. Алшақтағы жеке компьютермен уақытша байла-ныс модем деп аталатын қондырғы арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. (АТС арқылы телефон жүйесі) (факс модем). Бұндай байланыс тәсілі коммутирлік канал бойынша байланыс деп аталады. Модемнің көмегі арқылы жай компьютерлік арасында ақпарат алмастыруды ұйымдастыруға болады, офистің локальді немесе глобальді жүйесіне қосылуға болады.

Бірнеше компьютерлерді біріктіретін жүйелермен қоса терминалдар жүйесі де бар немесе қуаты күшті (мэйнфеймдар) компьютерлерді арнайы қондырғылар мен байланыстыратын жүйесі бар. Бұл жүйелер өте күрделі, алайда қысылмаған кезде олардың жұмыс істеуі мүмкін емес немесе типті мәнін жоғалтады. Терминалдық қондырғылар мен жүйелерге банкоматтар, дүкендегі кассалық аппараттар жүйесі және т.б мысал бола алады. Терминалдар жүйесі кең тарағанымен олар компьютерлер жүй-есінің принциптерінен, типті басқа санау техникаларында құрылады.

Жүйе қондырғларын өзара қосу үшін арнайы құрал-жабдықтар пайдаланылады:

• Жүйелік кабельдер (сыртқы түрі түтік тәріздес оқшауланған екі коаксиальдық концентриялы өткізгіштер; көп тамшықты; айқасқан екі электр өткізгішінен құралған қос кабелдер және т.б).

• Коннекторлар (біріктіргіштер) кабельдерді компьютерлерге қосатын коннекторлар; кабель-дердің бөліктерін қосатын алмалы-салмалы ажыратқыштар.

• Жүйелік интерфейсті адаптерлер мәліметтерді қабылдау мен жөнелтуге арналған. Мәлім-меттер беру ортасына кіру белгілі бір протоколға сәйкестендіріле отырып жүзеге асырылады. Олар жүйеге қосылған компютерлердің жүйелік блоктардың қондырылады. Адаптерлердің алынып-салыныпажыратқыштарына жүйелі кабель қосылады.

• Трансиверлер мәліметтерді кабель бойынша жіберу сапасының мөлшерін арттырады,

жүйеден келіп түскен ескертпелер мен келіспеушілікті табу үшін жауап береді.

• Хабтар (концентраторлар) коммутирлік хабтар (коммутаторлар) компьютерлік жүйелердің топологиялық, функционалдық және жылдамдық мүмкіншіліктерін кеңейтеді. Әр типті хаб әр алуан

кабельді системалар жүйесінің сегменттерін (учаскелерін) біріктіруге мүмкіндік береді. Хаб портына жеке торды да, сондай-ақ басқа хабты да немесе кабельдің сегментін (учаскесін) қосуға болады.

• Қайталамалар (репитеры) кабельдің үлкен ұзындығы бойымен берілетін ескертпелерді күшейтеді.

Локальды жүйелерді біріктіре қосу үшін өзара жүктелген міндеттері мен мүмкіндіктері бойынша ерекшеленетін төмендегідей қондырғылар пайдаланады:

Көпір (англ-Brіdge) — екі локальды жүйені байланыстырады. Жүйе араларындағы мәлімет-терді өзгеріссіз пакет түрінде жіберіледі. Көпірлер барлық жүйелерді локальды мәліметтер легінен сақтай отырып пакеттерді фильтрден өткізе алады (сүзеді) және де тек басқа жүйе сегменттеріне ар-налған ақпараттарды жібереді.

Маршрутизатор (англ.- Router) жалпы протокол мен жүйелерді көпірге қарағанда тиімді біріктіреді. Ол, мысалы үлкен хабарламаларды өте ұсақ бөлшектерге бөлуге мүмкіндік туғызады да осынысы арқылы әр түрлі көлемдегі пакеттері бар локальды жүйелердің өзара әрекеттерін қамтама-сыз етеді.

Маршрутизатор пакеттерді белгілі мекен-жайға жібере алады, (көпірлер тек қажетсіз пакеттерді фильтрлейді (сүзеді) пакеттердің адресін табуына өте жақсы жол және басқа да әрекеттер таңдайды. Жүйелер күрделі, әрі көп болса, маршрутизаторды қолданудың пайдасы өте мол.

Көпірлік маршрутизатор (англ. Brouter) — бұл көпір мен маршрутизатордың гибриді. Ол мүмкін болған жерде алдымен маршрутты орындауға талпынады, ал содан соң сәтсіз жағдай бола қалса көпір тәртібіне (режиміне) көшеді.

Шлюз (англ.- GateWay), Шалюздың көпірден өзгешелігі – біріктірілетін жүйелер протоколдарының әр түрлілігінде. Бір шалюзден түскен хабарлама екіншісіне сол жүйенің талаптарына сәйкестендіріліп өзгереді. Сөйтіп, шалюздер жүйелерді біріктіріп қана қоймай біріңғай жүйе ретінде жұмыс істеуге мүмкіндік туғызады. Локальды жүйелер де шалюздің көмегімен универсалды (жан-жақты) қуаты күшті компьютерлерге – мэйнфреймдерге қосылады. Сымсыз жүйелер кабель өткізуге қиынға соғатын, пайдасыз немесе тіпті мүмкін болмаған жағдайдағы орындарда қолданылады. Мысалы, тарихи ғимараттар, металл немесе темірбетондарды едені бар өнеркәсіп үйлерінде, қызқа мерзімге жалға алынған офистар, қоймалар, көрмелерде, конференцияларда және т.б

“Барлығы-Бәрімен” топологиясы. Бұндай жағдайда жүйе радио – адаптерлер көмегімен жүзеге асырылады. Жан-жақты бағытталған антенналармен жабдықталған жүйелік радио-адаптерлер радиотолқындарды ақпарат жеткізу ортасы ретінде пайдаланады. Бұндай жүйе ―Барлығы-бәрімен‖ топологиясы арқылы жүзеге асырылады және 50-200 м қашықтықта жұмыс істеуге қабілетті. Жүйенің сымсыз және кабельді бөліктерінің арасындағы байланыс үшін арнайы кіру нүктесі (немесе радиокөпір) деп аталатын қондырғы пайдаланылады. Екі жүйелік – сымсыз және кабельді адаптер орнатылған жәй (простой) компьютерді пайдаланға болады.

“Нүкте-нүкте” топологиясы. Сымсыз жүйені қолданудың басты, маңызды аймағының бірі-мәліметтерді жіберу инфраструктуралары (жалпыға бірдей кабельді жүйе, жоғары сапалы телефон байланысының жолдары және т.б) болмаған жерлердегі локальды жүйелердің шалғай сегменттері арасындағы байланыстарды ұйымдастыру болып табылады. Бұл біздің мемлекетімізге тән. Шалғайдағы екі сегмент арасына сымсыз көпір енгізу үшін бағытталған типтегі антеннасы бар радиокөпір пайдаланылады.

“Жұлдыз” тәрізді топология. Егер жүйеге бірнеше сегмент біріктірілсе, онда “жұлдыз” типті топология қолданылады. Бұндай жағдайда орталық торапқа жан-жаққа бағытталған, ал шалғай тораптарға – бағытталған антенналар қондырылады. Жұлдыз тәріздес топологияның жұйелері әр алуан конфигурациядағы жүйелерді құрауы мүмкін. Сымсыз жүйелік магистарль баяу модемдерді пайдаланудан бас тартуға жағдай (мүмкіндік) жасайды.

Бақылау сұрақтары:

1. Компьютер аралық байланыстың қызметі қандай?

2. "клиент–сервер" технологиясын суреттеп беріңіздер.

3. Компьютер жүйесіндегі интерфейстердің сәйкессіздік мәселесі қалай шешіледі?

4. Коммуникация протоколы деген не?

5. Мәліметтер неге пакеттердің көмегімен жіберіледі?

6. Жүйелік топологияның негізгі түрлерін сипаттаңыздар.

7. Кең тараған жүйелік архитектураның сипаттамасын атаңыздар.

8. Арнайы жүйелі жабдықтың қысқаша сипаттамасын беріңіздер.

9. Локальды жүйелер қай облыстарда және қандай мақсаттарда қолданылады?

10. Интернет жүйесінің негізгі қызмет көрсетуін (сервисін) атап беріңіздер.

Дәріс – 15. Ақпараттық қауіпсіздік. Криптография туралы түсінік. Ақпаратты қорғау тәсілдері.

Есептеу техникасында қауіпсіздік ұғымының ауқымы кең болып табылады. Оған компьютердің жұмыс істеу сенімділігі, құнды деректердің сақталуы, қатысы жоқ адамдардан ақпаратты қорғау, электрондық байланыстағы өзара хабар алысу құпиясын сақтау сияқты көптнген мәселелер кіреді. Әрине барлық өркениетті елдерде азаматтардың қауіпсіздігін қорғауға заңдар бар, бірақ есептеу техникасының қатысты құқықты қолдану практикасы әлі толық дамымаған, ал заң шығару процесі технология дамуынан қалып отыр, сондықтан компьютерлік жүйелер жұмысының сенімділігі өзін - өзі қорғау шараларына келіп тіреледі.

Компьютерлік вирустар – бұл жұмыс істейтін компьютерде рұқсат етілмеген іс - әрекеттерді орындауға арналған программалық кода. Ол кода басқа программаға немесе құжатқа деректер тасымалдаушылық белгілі бір аумақтарына ендіріледі.

Компьютерлік вирустардың негізгі түрлеріне мыналар жатады:

• программалық вирустар;

• жүктелетін вирустар;

• макровирустар;

Программалық вирустар. Программалық вирустар – басқа қолданбалы программаның ішіне мақсатты түрде ендірілетін программалық кодалардың блогы вирусы бар программа жұмыс атқарғанда ондағы вирустық кода іске қосылады. Бұл кода қатты дискіде және басқа программаның файлдық жүйесінде пайдаланушыға көрінбейтін өзгерістер жасайды. Мысалы, вирустық кода басқа программалар денесінде өзін - өзі қайталайды. Бұл процесті көбейу деп атайды. Белгілі бір уақыт өткенне соң көшірмелердің белгілі бір санын құрған соң, программалық вирусты бүлдіру әрекетіне көшеді: - программамен ОЖ –ның жұмысын бұзады, қатты дискідегі ақпаратты жояды. Бұл процесті

вирустік шабуыл деп атайды.

Ең нашар бүлдіру вирустары қатты дискіні форматтауға дейін барады. Дискіні форматтау – ұзақ процесс, оны пайдаланушы міндетті түрде байқайды, сондықтан көп жағдайда программалық вирус қатты дискінің жүйелік секторындағы деректерді жоюмен шектеледі. Бұл жағдайда қатты дискідегі деректер сол қалпында қалады, бірақ арнайы құралдар көмегімен ғана пайдалануға болады. Өйткені дискідегі қай файл, қай секторға жататынын анықтау қиындық келтіреді. Теориялық тұрғыдан деректерді қалпына келтіруге болады, бірақ оған кететін еңбек өте зор.

Әдетте ешқандай вирус компьютердің аппараттық қамтамасын істен шығара алу мүмкіндігі жоқ деп есептейді. Дегенмен аппараттық және программалық қамтамалар өзара тығыз байланыста болғандықтан, программалық ақауларды аппараттық құралдарды ауыстыру арқылы өзгеруге тура келген жағдайлар болған. Мысалы, қәзіргі көптеген материндік платаларда базалық енгізу – шығару жүйесі (BIOS) қайта жазыла алатын тұрақты еске сақтау құрылғыларында сақталады (олар флеш – жады деп аталады). Кейбір программалық вирус BIOS деректерін жою үшін флеш жадының микросхемесындағы ақпаратты қайта жазу мүмкіндігін пайдаланады. Бұл жағдайда компьютердің жұмысын қалпына келтіру үшін не BIOS – ты сақтаған микросхеманы ауыстыру керек, не оны арнайы құрылғылар көмегімен (оларды программатор деп атайды) қайтадан программалау керек.

Программалық вирус компьютерге иілгіш дискілерден, немесе интернеттен алынған тексерілмеген программаларды іске қосқанда енеді. «Іске қосу» деген сөзге ерекше көңіл аудару қажет. Вирус жұқтырған файлдарды көшіргенде компьютерге вирус жұпайды.

Сондықтан интернеттен алынған барлық деректер қауіпсіздікке тексеруден өтуі қажет, ал егер қай жерден алынғаны белгісіз болса, оларды қарап шықпай ақ көзін құрту керек. Мұндай вирустарды әдетте тарату жолы – «троян программасы – электрондық хатқа қосымша» болады. Онда пайдалы программаны «іске қос» деп қызықтыратын ұсыныс болады.

Жүктелетін вирустар – программалық вирустардың жүктелетін вирустардан ерекшелігі тарату әдістерінің басқаша болуы. Олар програмалық файлдарды емес, магниттік тасушы иілгіш және қатты дискілер белгілі бір жүйелік аумақтарды бұзады. Сонымен бірге іске қосылып тұрған компьютерде олар уақытша жедел жадыда орналасады.

Әдетте, жүйелік аумағында жүктелетін вирус бар компьютер іске қосылғанда оның магниттік тасушыдан жұғу басталады. Мысалы, компьютерді иілгіш дискіден іске қосқанда вирус алдымен жедел жадыға, содан аоң қатты дискінің жүктеме секторына барады, одан ары қарай компьютердің өзі, вирусты ары қарай тарату көзі болады.

Макровирустар. Вирустың бұл түрі макроклманданы орындауға арналған құралдары бар қолданбалы программалардағы құжаттарды бүлдіреді. Мысалы, мұндай құжаттарға Місrоsоft Word (dos кеңейтуі бар) мәтіндік процессорының құжаттары жатады. Егер макрокоманданы орындалу мүмкіндігі өшірілмесе, онда құжат файл ашқанда жұқтыру басталады. Шабуыл нәтижесі арқылы болуы мүмкін, өте қауіпсіз еместей қалпына келтіруі қиын бүлдіруге дейін апара алады.

Компьютерлік жүйенің қауіпсіздену қаупі – бұл потенциалды мүмкін болу жағдайы, жүйенің өзінде кездейсоқ болуы мүмкін, сондай-ақ бұл жерде сақталған ақпаратта. Айта кететін жағдай қауіп – бұл өте қауіпті, бір кездерде орындалуы мүмкін.

Компьютерлік жүйенің бұзылуы – қауіпке әкелетін дұрыс емес сәтсіз мінездеме. Басқа сөзбен айтқанда, компьютерлік жүйенің бұзылуынан жүйеде керек емес жағдайлар орындалады.

Қорыта келгенде, компьютерлік жүйеге шабуыл жасау - сол немесе басқа бұзылу орындалғанда және ізделгенде жаман ойлаушының атқаратын қызметі. Сондықтан шабуыл дегеніміз қауіпт төндіруді орындау.

Шабуылды қарастыру - қауіп элементін кездейсоқ анықтауды болдырмау, яғни тәжірибеден білеміз кездейсоқ немесе алдын ала жасалған қауіптерді білу мүмкін емес, бұған қорғаушы жүйе тез жұмыс істеуі қолайлы.

Зертеушілер қауіпсіздену қалпының үш негізгі түрін анықтаған – бұл қауіпті ашу толықтыру немесе қызмет көрсетуден бас тарту.

Қауіпті ашу дегеніміз керек емес адамға ақпараттың жетуі. Компьютерлік қауіпсіздік қалпын ашу термині есептеу жүйесінде сақталған немесе бір жүйеден басқа бір жүйеге берілетін кейбір конфиденциальдық ақпаратқа қол жеткізуіндегі әрқашан да өз орны болады. Кейде ―Ашу‖ сөзінің орнына ―Ұрлау ‖ немесе ―Тесік‖ терминдары қолданылады.

Қауіп бүтіндігі кез келген әдейі есептеу жүйесінде немесе бір жүйеден бір жүйеге көшіргенде немесе сақтағанда болатын деректерді өзгерту (өшіру).

Қызмет көрсетуден бас тарту қалпы есептеу жүйесінің кейбір ресурстарына қол жеткізуге мүмкіндік болмаған жағдайда пайда болады.

Вирустар жұмыс амалдарына байланысты екі типті болады: резидентсіз және резидентті. Рези-дентсіз вирус бұзылған программа қосылғанда жұмыс атқарады. Вирус – программасы программа жұмыс істеп отырған уақытта қауіпті.

Егер программа өшсе вируста жұмысын аяқтайды. Резидентті вирустар бұданда қауіпті мұндай вирустар бұзылған программа қосылғанда іске асады бірақ бұл вирус компьютер жадысында өзінің резиденттік бөлігін қалдырады. Компьютер жадысында қалған вирус операциялық жүйенің және басқа программалардың ішіне енеді. Резиденттік вирустар жедел жадыда жүйе тоқтағанғашейін жұмыс атқарады.

Операциялық жүйенің стандартты құрылғылары немесе BIOS құрылғыларын қолдана отырып бұл вирустар әртүрлі орындалатын файлдардың және жедел жадының ішіне еніп алады.

Әдетте бұндай вирустар бұрынан бар тақырыптың көшірмесе ретінде немесе нәтиже негізінде көп қызмет атқарады. Осы вирустар «студенттер тапқан» вирустар қатарына саналады. Бұндай вирустарды компьютерлік жүйенің нашар жұмыс істеу кезінде табуға болады.

Компьютерлік вирустан қорғайтын үш аралықты қарап кетуге болады:

• . вирустің келуін тоқтату;

• . егер вирус жол тауып компьютерге енсе, онда вирустық шабуылдарды тоқтату;

• . шабуыл егер болса, онда одан кейін болатын қатерлерден сақтау. Қорғау әдістерін таратудың үш түрі бар:

• . программалық қорғау әдістері;

• . аппараттық қорғау әдістері;

• . ұйымдастырылған қорғау әдістері.

Вирусқа қарсы қорғау құралдары

Компьютерлік вирустардан қорғау үшін қолдануға болады:

• ақпаратты қорғаудың жалпы құралдарды;

• вируспен бұзылудың жағдайларын азайтатын профилактикалық шараларды;

• вирустан қорғауға арналған арнайы программалар.

Компьютерлік вирустан және вирустан ақпаратты қорғау құралдарының түрлері: ақпаратты көшіру – дискінің жүйелік аймақтарын және файл көшірмесін құру;

сұранысқа тосқауыл – ақпаратты санкцияланбаған қолданудан тосқауылдау, яғни дұрыс жұмыс істемейтін программалар мен пайдаланушылардың қате қимылдарынан деректер мен программаға өзгерістер енгізуге тосқауыл қою.

Вирустан қорғауға арналған арнайы программалар

1. Детекторлар программалары (McAfee Associates-тен Scan, Norton Antivirus және “Диалог- МГУ”-дан AVSP) бірнеше әйгілі вирустарды табу үшін қолданылады.

2. Флаги немесе доктор (Д.Н. Лозинскийдің Aids Test, “Диалог-МГУ”-дан AVSP-сы) дискілерді немесе бұзылған программаларды “жазады” (тазалайды), бұзылған программалардан вирус денесін “тістеп алу” арқылы программаларды вируспен бұзылмаған кездегідей бастапқы қалыпқа келтіреді.

3. Ревизор (тексеруші) программалар (“Диалог-наука”-дан Adinf+AdinfExt) – бірінші дискінің жүйелік аймақтары және программа күйі жайлы ақпараттарды есіне сақтап, содан кейін оны бастапқы күйімен салыстыра отырып тексереді. Олардың салыстыруында келіспеушіліктер болса, онда ол туралы пайдаланушыға хабарлайды.

4. Ревизор (тексеруші) докторлар – ревизорлар мен докторлардың қызметін атқарады, яғни программалар тек өзгерулерді ғана көріп қоймай, сонымен қатар ол өзгерулерді автоматты түрде бастапқы қалыпқа келтіруге бар жағдай жасайды.

5. Фильтр программалары (-D, FlueShot Plus) резидентті түрде компьютердің жедел жадысына орнатылады да көбею және қауіп төндіру үшін вирустар қолданатын операциялық жүйеге түсетін хабарламаларды жолдарынан ұстап алып ол туралы пайдаланушыларға хабарлайды.

6. Вакцина – программалары (немесе иммунизаторлар), дискілерді немесе программаларды оның жұмыс нәтижесінде көрінбейтіндей етіп модификациялайды, бірақ вирус оны, яғни вакцинацияланған программаны вирусталған екен деп түсінеді.

Бақылау сұрақтары:

1. Компьютерлік вирус дегеніміз не?

2. Программалық вирус дегеніміз не?

3. Жүктемеленетін вирус дегеніміз не?

4. Макровирус дегеніміз не?

5. Жүктемеленетін вирустың программалық вирустан айырмашылығы неде?

6. Компьютерлік вирустардың негізгі типтері?

7. Вирусқа қарсы негізгі қорғау құралдары.

Зертханалық жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар

ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС № 1.