§1. Паняіше «лексікаграфіі» і «тэрмінаграфіі»

Лексікаграфія (ад грэч. Іехікуз - які адносіцца да слова і §гарЬф - пішу) - гэта 1) тэорыя і практыка складання слоўнікаў; 2) сукупнасць слоўнікаў пэўнай мовы, пэўнага тыпу, пэўнага раз-раду лексікі і г.д.

Тэрмінаграфія (ад грэч. Іегтішз - канец, мяжа і §гарЬф - пішу) -гэта 1) адзін з аспектных напрамкаў сучаснай лексікаграфіі; 2) су-купнасць тэрміналагічных слоўнікаў.

Слоўнік - кніга, рукапіс ці электронная праграма, у якіх за-фіксаваны ў пэўным парадку (алфавітным, гнездавым, тэматычным, храналагічным, лічбавым або інш.) словы ці іншыя адзінкі мовы з адпаведнымі звесткамі пра іх у выглядзе тлумачэнняў, перакладаў на іншую мову, ілюстрацый з розных жанраў літаратуры і г.д.

Тэрміналагічны слоўнік - гэта даведнік, які адлюстроўвае тэрміны якой-небудзь галіны навукі, тэхнікі, культуры і г.д.

У практычныя задачы лексікаграфіі і тэрмінаграфіі ўваходзіць збор, сістэматызацыя і фіксацыя лексічнага матэрыялу. Лексічным матэрыялам для лексікаграфіі з'яўляецца ў асноўным агульнаўжы-вальная, дыялектная і жаргонная лексіка, а для тэрмінаграфіі - гэта тэрміны пэўнай галіны навукі, тэхнікі, культуры, вытворчасці, мас-тацтва і г.д.

У тэарэтычныя задачы лексікаграфіі і тэрмінагарафіі ўва-ходзіць вызначэнне тыпаў слоўнікаў, прынцыпаў апісання слоў (для тэрмінаграфіі - тэрмінаў) у слоўнікавых артыкулах, распрацоўка сістэмы памет і прыёмаў тлумачэння значэння слова (ці тэрміна).

Складанне слоўнікаў выклікаецца разнастайнымі навуковымі, культурнымі і практычнымі патрэбамі: растлумачыць значэнне слоў, іх ужыванне, правапіс, паходжанне, дапамагчы ў авалоданні замежнай мовай і інш. Напрыклад, адкрыўшы «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» мы можам даведаецца, што такое экзамен:

/КЗАМЕН , -у, мн. -ы, -аў, м. 1. Праверка ведаў па якім-н. ву-чэбным прадмеце. Э. па фізіцы. 2. перан. Якое-н. выпрабаванне, пра-верка. Э. на смеласць. | ^прым. экзаменацыйны, -ая, -ае (да 1 знач.).

А таксама будзем ведаць, што гэта назоўнік мужчынскага роду, які ў родным склоне адзіночнага ліку мае канчатк -у і што гэты на-зоўнік утварае форму множнага ліку. У множным ліку слова экза-мен будзе ўжывацца з канчаткам -ы ў назоўным склоне і з канчат-кам -а^ - у родным. Ад назоўніка экзамен (у 1 значэнні) утвараец-ца прыметнік экзаменацыйны, які мае канчаткі -ая (для жаночага роду), -ае (для ніякага роду). Са слоўнікавага артыкула вынікае, што слова экзамен мнагазначнае, што яно можа ўжывацца і ў прамым, і ў пераносным значэнні.

§2. Будова слоўнікавага артыкула, сістэма стылістычных і граматычных памет

Слова, якое тлумачыцца ў слоўніку, называецца рэестравым (загаловачным) словам. Рэестравае слова разам з усімі звесткамі пра яго складае слоўнікавы артыкул. Загаловачнае слова падаецца ў пачатковай форме: назоўнік, лічэбнік, займеннік - у назоўным склоне адзіночнага ліку, прыметнік, дзеепрыметнік - у назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду, дзеяслоў - у неазна-чальнай форме.

Найчасцей размяшчэнне слоў у слоўніку бывае алфавітным або гнездавым. Напрыклад:

• алфавітнае размяшчэнне: враг вораг

вражда варожасць враждебность варожасць враждебный варожы

враждовать быць (знаходзіцца) у варожасці, ваяваць вражескнй варожы

вражнй варожы /Грабчыкаў (рбс), с.26/.

• гнездавое размяшчэнне:

ВРА//Г 1. вораг, -га м; классовый в. класавы вораг; в. народа вораг народа; 2. (дьявол) нячысты, -тага м, нячысцік, -ка м, чорт, род чорта м; в.попутал нячысты (нячысцік, чорт) падбіў (па­даткнуў); ~ ЖДА варожасць, -ці ж; ~ ЖДЕБНО нареч. варожа; ~ ЖДЕБНОСТЬ варожасць, -ці ж; ~ ждебный варожы; ~ ЖДОВАТЬ несов. варагаваць; (воевать) ваяваць. /РБС-93, І, с.221/.

ВРАЖ//ЕСКНЙ варожы; ~ НЙ 1. нар. - поэт. варожы; 2. (дьявольскпй)уст. чартоўскі; % ~ ья снла нячыстая (варожая) сіла (РБС-93, І, с.221).

У залежнасці ад тыпу слоўніка, прызначэння і структуры ў слоўнікавым артыкуле могуць падавацца: сэнсавая, граматычная і стылістычная характарыстыка слова; пераклад слова на іншую мову (мовы); этымалогія (паходжанне) слова; ілюстрацыйны матэрыял; тэрміналагічныя і фразеалагічныя словазлучэнні.

Сэнсавую характарыстыку слова складае яго тлумачэнне, якое можа праводзіцца:

1. Апісальна, або шляхам лагічнага вызначэння, напрыклад: СТРАХ, -у, м. 1. Пачуццё і стан вельмі моцнага спалоху (ТСБМ,

с.337).

2. Падборам сінонімаў, напрыклад: УЗНЕРВАВАЦЦА, -не-рвуюся, -нервуешся, -нервуецца; зак., разм. Усхвалявацца, разнер-вавацца (ТСБМ, с.645).

3. Устанаўленнем словаўтваральных адносін, напрыклад: ВУЛ-ЛЁВЫ Прым. да вулей /СЦБМ, с.27/.

Усе значэнні мнагазначнага слова падаюцца ў адным слоўні-кавым артыкуле і пазначаюцца арабскімі лічбамі; словы-амонімы -у розных артыкулах.

Граматычная і стылістычная характарыстыкі даюцца шляхам выкарыстання розных памет.

У граматычную характарыстыку ўваходзяць: назвы часцін мовы (выклічнік - выкл., дзеепрыметнік - дзеепрым., дзеепрысло-ўе - дзеепрысл., дзеяслоў - дзеясл., займеннік - займ., злучнік -злуч., лічэбнік - ліч., назоўнік - наз., прыметнік - прым., прына-зоўнік - прыназ., прыслоўе - прысл., часціца - часц.); паметы роду (м., ж., н.), ліку (адз., няма, толькімн., мн., толькі адз.), трывання (зак., незак.), асобы (1, 2 ас. неўжыв.).

У стылістычную - паметы, якія паказваюць абмежаванае ўжы-ванне слоў (разм., абл., кніж., уст., ласк.), сферу іх выкарыстання (спец., астр., бат., псіхал., філас.).

Пераклад на іншую мову даецца ў перакладных слоўніках, ілюстрацыйны матэрыял залежыць ад тыпу слоўніка, а тэрміна-лагічныя і фразеалагічныя спалучэнні прыводзяцца адпаведна пасля знакаў о , 0.