3.2. Адназначнасць

Пытанне пра адназначнасць тэрмінаў - адно з прынцыповых пытанняў тэрміназнаўства.

Кожны тэрмін павінен абазначаць толькі адно паняцце ў наву-цы ці тэхніцы, а кожнаму паняццю павінен адпавядаць толькі адзін тэрмін. Напрыклад тэрмін слабарозум абазначае «трывалае або малаабарачальнае паслабленне псіхічнай дзейнасці».

Аднак патрабаванне адназначнасці тэрмінаў не заўсёды выт-рымліваецца, бо мнагазначнасць як з'ява, шырока прадстаўленая ў агульнай лексіцы, знаходзіць пашырэнне і ў тэрміналогіі. Мнага-значнасць (полісемія) - здольнасць слова мець адначасова некалькі значэнняў, з'яўляецца істотным недахопам тэрміна. Але зразумець дэфініцыю асобных тэрмінаў мы можам дзякуючы кантэксту. На-прыклад, тэрмін рассеянасць мае наступныя значэнні: 1) Паглыб-ленне ўвагі ў работу, якое выключае з поля зроку чалавека ўсё ас-татняе; 2) Стан, калі чалавек ні на чым не можа дастаткова доў-га засяродзіць увагу і пераключаецца з аднаго аб'екта на другі, што не дазваляе рашыць пастаўленую перад ім задачу. Так, у ска-зе Рассеянасць у Васіля праяўляецца не толькі на ўроках матэма-тыкі тэрмін рассеянасць ужываецца ў другім значэнні.

Сапраўды, для мнагазначных тэрміналагічных адзінак абыя-кавасць да кантэксту не з'яўляецца характэрнай прыметай, таму што ў пэўных кантэкстуальных умовах губляецца мнагазначнасць тэрміна, рэалізуецца толькі адно з яго значэнняў.

Таму ў сферы навуковых або навучальных зносін неабходна ства-рыць умовы маўлення, якія б забяспечылі слухачу або чытачу магчы-масць адназначнага і дакладнага разумення выкарыстанага тэрміна.

Такім чынам, тэрмін павінен быць адназначным, бо ён слу-жыць для абазначэння прадметаў і з'яў функцыянальнага стылю навуковай і тэхнічнай літаратуры, для якой павінны быць характэр-ны дакладнасць і яснасць.

3.3. Сінаніллія, дублетнасць, варыянтнасць

Адно з галоўных патрабаванняў да ідэальнага тэрміна заклю-чаецца ў тым, што ён не павінен мець сінонімаў, бо для тэрмінасі-стэмы характэрна ўзаемаадназначная адпаведнасць паміж тэрмінам і паняццем: адзін тэрмін <=> адно паняцце. Аднак у сучасных тэр-мінасістэмах сінанімія, дублетнасць і варыянтнасць усё ж існуюць.

Тэрміназнаўства пакуль не мае несупярэчлівай класіфікацыі тэрмінаў-сінонімаў. Многія мовазнаўцы сінонімамі называюць сло-вы: а) роўныя па значэнні і б) блізкія па значэнні. Пры гэтым нека-торыя лінгвісты лічаць сінонімамі і тыя, і другія, а некаторыя - толькі адну з гэтых разнавіднасцей. Але найбольш распаўсюджанай з'яў-ляецца такая класіфікацыя, згодна якой вылучаюцца тэрміны-сіно-німы, тэрміны-дублеты і сінанімічныя варыянты тэрмінаў.

Да тэрмінаў-сінонімаў адносяць такія тэрміны, якія сваім унутраным зместам адлюстроўваюць розныя класіфікацыйныя прыметы аднаго і таго ж паняцця (іх значэнні супадаюць частко-ва). Напрыклад: абстракцыя - адцягненасць, аўтаномнае (маўлен-не) - малое (маўленне), выдумка - уяўленне, знак - сімвал і г.д.

У групу тэрмінаў-дублетаўуключаюцца тэрміны, якіяў сваім паняційным змесце не маюць ніякіх сэнсавых адценняў (іх значэнні супадаюць поўнасцю). Напрыклад: абулія - нерашучасць, звыш-я -супер-эга, імпрытынг - захоўванне, яно - ід і г.д.

Пад варыянтнасцю разумеюць такую з'яву, калі для абазна-чэння аднаго і таго ж паняцця выкарыстоўваюцца розныя вары-янты аднаго і таго ж тэрміна. «Варыянтамі з'яўляюцца разнавід-насці таго самага тэрміна, якія адрозніваюцца паміж сабой фане-тычнымі і словаўтваральнымі элементамі ці сродкамі выражэння граматычных значэнняў, але не маюць ніякіх семантычных адцен­няў і поўнасцю супадаюць сваім значэннем»¹¹. Напрыклад: міжклеткавае рэчыва - міжклетачнае рэчыва, узроставыя асаблі-васці - асаблівасці ўзросту і г.д.

Тэрміналагічныя сінонімы, дублеты, варыянты - гэта непажа-даныя з'явы ў мове навукі, і большасцю даследчыкаў яны характа-рызуюцца як тэрміналагічная лішкавасць, празмернасць.

Сярод тэрмінаў вылучаюцца наступныя тыпы сінанімічных адпаведнасцей са словазлучэннямі: 1) «слова - словазлучэнне», напрыклад: зоапсіхалогія - псіхалогія жывёл, кананалаг - кантак-тны аналаг, неакартэкс - новая кара галаўнога мозга, палеакар-тэкс - старажытная кара галаўнога мозга, архікартэкс - старая кара галаўнога мозга і да т.п.; 2) «словазлучэнне - словазлучэнне», напрыклад: сімвалічная функцыя - знакавая функцыя, уяўная ба-рацьба - рытуалізаваная барацьба, ніжні парог - абсалютны па-рог і да т.п. 3) «поўная форма тэрміна - кароткая форма тэрміна», напрыклад: абарона псіхалагічная - абарона і д.п.

Такім чынам, у працэсе ўдасканалення беларускай нацыяналь-най тэрміналогіі неабходна пазбавіцца ад варыянтаў і ў пэўнай меры абмежаваць сінанімію і дублетнасць.