§ 3. Лексіка-семантычная характарыстыка тэрміналогіі

Лексіка-семантычная характарыстыка тэрміналогіі звычайна праводзіцца з улікам такіх патрабаванняў, як: сістэмнасць (узаема-сувязь з іншыміадзінкамі тэрміналагічнай сістэмы ў плане зместу і ў плане выражэння (структуры); адназначнасць у межах дадзенай тэрміналагічнай сістэмы; адсутнасць сінонімаў, дублетаў, варыян-таў, амонімаў; эмацыянальна-экспрэсіўная нейтральнасць.

З.І.Сістэмнасць тэрмінаў

Пры вызначэнні сістэмнасці неабходна зыходзіць перш за ўсё з таго, што кожны тэрмін з'яўляецца адзінкай пэўнай тэрміналагіч-най сістэмы, якая абмежавана адной галіной навукі. Тэрміны ў ме-жах пэўнай сістэмы функцыянуюць як члены адной сям'і: яны за-лежаць адзін ад аднаго і ў той жа час кожны з іх мае сваё месца. Гэта значыць, што сістэме паняццяў кожнай галіны ведаў адпавя-дае сістэма тэрмінаў.

Калі мы даследуем новы аб'ект у пэўнай галіне навукі, то, як правіла, суадносім яго з вывучанымі раней аб'ектамі, якія зна-ходзяцца ў тым жа паняційным радзе лагічнай схемы навукі, г.зн. у адной сістэме. У выніку новае паняцце з'яўляецца абумоўле-ным пэўнай сістэмай, якая існавала яшчэ да яго ўзнікнення.

Такім чынам, тэрмін павінен суадносіцца з іншымі паняццямі той галіны ведаў, у якой ён функцыянуе, г.зн., што тэрмін (як знак, які выступае ў функцыі лагічнага вызначэння паняцця ў лагічнай схеме навукі) павінен, з аднаго боку, дакладна арыентаваць на аб'ект у сістэме, а з другога (як моўная адзінка канкрэтнай тэрміналогіі) - характарызавацца лексічнай сістэмнасцю і раз-глядацца ў яго адносінах да іншых тэрмінаў. Са сказанага выні-кае, што патрабаванне сістэмнасці тэрміна павінна рэалізавацца ў двух планах: у плане зместу і ў плане выражэння.

Напрыклад, група тэрмінаў, што абазначаюць тэмперамент чалавека, паняційны змест адлюстроўвае ў наступных дэфініцыях: меланхолік - 'чалавек, які валодае тэмпераментам, што харак-тарызуецца неўраўнаважанасцю, хуткай стамляемасцю, зама-руджанасцю ў рухах, замкнёнасцю; інэртнасцю ў нервовых працэ-сах'(ПС, с.146); сангвінік- 'чалавек, які валодае тэмпераментам, што праяўляецца ў рухомасці, ураўнаважанасці, моцы нервовых пра-цэсаў, высокай псіхічнай актыўнасці і працаздольнасцГ (ПС, с.147);

флегматык - Ралавек, які валодае тэмпераментам, што харак-тарызуеццаўраўнаважанасцю, падазронасцю, спакоем, абыякавас-цю, роўным настроем, слабым знешнім выражэннем душэўнага стану (ПС, с.147); халерык - Ралавек, які валодае тэмперамен-там, што характарызуецца хуткасцю дзеянняў, моцнымі і хутка ўзнікальнымі пачуццямі, здольнасцю аддавацца справе з выключ-най сілай і ў той жа час адзначаецца неўраўнаважанасцю і рэзкай зменай настрою' (ПС, с.147).

Такім чынам, узаемасувязь тэрмінаў меланхолік, сангвінік, флегматык, халерык у тым, што ўсе гэтыя тэрміны ўваходзяць у адзін класіфікацыйны рад, адзінкі якога абазначаюць пэўны тып тэмпераменту. Гэта значыць, што кожны з іх знаходзіцца ў адной мікрагрупе, дзе існуе ўзаемасувязь паміж тэрмінамі. Агульная інтэгральная прымета дадзеных тэрмінаў - Ралавек, які валодае тэмпераментам'. Менавіта яна і дазваляе аб'ядноўваць адпавед-ныя тэрміны ў адзін класіфікацыйны рад.

Дыферэнцыйныя сэнсавыя прыметы адпаведных дэфініцый дазваляюць адрозніваць кожнае асобнае паняцце ад іншых у гэтай мікрагрупе. Так, меланхолік - гэта ''неўраўнаважаны, хутка стам-ляемы, інэртны чалавек'; сангвінік - 'рухомы, ураўнаважаны, з высокай працаздольнасцю чалавек' ; флегматык - ' спакойны, абыя-кавы, з падазронасцю і слабым знешнім выражэннем душэўнага стану чалавек; халерык - Ралавек хуткі, моцны, здольны адда-вацца справе з выключнай сілай'.

Такім чынам, можна адзначыць, што ў плане зместу тэрміны дадзенай групы з'яўляюцца сістэмнымі, бо маюць як інтэгральную, так і дыферэнцыйныя прыметы.

У плане структуры выяўляецца наступнае: меланхолік [ад грэч теіаз - чорны і сЬоІе - жоўць + - ік], сангвінік [ад лац. 8ап§шз - кроў + -ік], флегматык [ад грэч. Яе§та - слізь + -атык], халерык [ад грэч. сЬоІе - жоўць+ -ык]. Значыць тэрміны меланхолік, сангвінік, халерык аб'ядноўвае наяўнасць у кожным з іх тэрмінаэлемента -ік (-ык). Тэрмін жа флегматык па структуры выпадае з дадзенай сістэ-мы, таму што ўтвораны пры дапамозе суфікса -атык.

Такім чынам, вышэйадзначаныя тэрміны з'яўляюцца сістэмнымі ў плане зместу ічасткова сістэмнымі ў плане структуры.

Тэрміны, якія абазначаюць фактары сацыялізацыі, свой паняційны змест адлюстроўваюць у наступных дэфініцыях: мак-рафактары - фактары сацыялізацыі (краіна, этнас, грамадства, дзяржава), якія ўплываюць на сацыялізацыю ўсіх, хто жыве ў пэў-ных краінах; мегафактары - фактары сацыялізацыі (космас, плане­та, свет), якія ў той ці іншай ступені праз іншыя групы фактараў уплываюць на сацыялізацыю ўсіх жыхароў Зямлі; мезафактары -фактары сацыялізацыі, якія ўмовы сацыялізацыі вялікіх груп людзей выдзяляюць: па мясцовасці і тыпе паселішча, у якіх яны жывуць (рэгі-ён, вёска, горад, пасёлак); па прыналежнасці да аўдыторыі тых ці іншыхсетакмасавай інфармацыі (радыё, тэлебачанне і інш.); папры-належнасці да тых ці іншых субкультур; мікрафактары - фактары сацыялізацыі, якія непасрэднаўплываюць на канкрэтныхлюдзей, што ўзаемадзейнічаюць з імі - сям 'я і дом, суседзі, групы аднагодкаў, выха-ваўчыя арганізацыі, разнастайныя грамадскія, дзяржаўныя, рэлігій-ныя і прыватныя арганізацыі, мікрасоцыум.

Такім чынам, агульная інтэгральная прымета дадзеных тэрмінаў - юфактары сацыялізацыі'. Менавіта яна і дазваляе аб'яд-ноўваць адпаведныя тэрміны ў адзін класіфікацыйны рад.

Дыферэнцыйныя сэнсавыя прыметы адпаведных дэфініцый дазваляюць адрозніваць кожнае асобнае паняцце ад іншых у гэтай мікрагрупе: макрафактары - краіна, этнас, грамадства, дзяржа-ва; мегафактары - космас, планета, свет; мезафактары - рэгі-ён, вёска, горад, пасёлак; радыё, тэлебачанне і інш.; мікрафакта-ры - сям'я і дом, суседзі, групы аднагодкаў, выхаваўчыя арганіза-цыі, разнастайныя грамадскія, дзяржаўныя, рэлігійныя і прыват-ныя арганізацыі, мікрасоцыум.

Такім чынам, у плане зместу тэрміны дадзенай групы з'яўля-юцца сістэмнымі.

Структура гэтых тэрмінаў прадстаўлена наступным чынам: макрафактары [гр. такгоз вялікі + лац. гасгог які робіць, стварае што-небудзь] мегафактары [гр. те§аз гіганцкі + лац. гасгог які робіць, стварае што-небудзь], мезафактары [гр. тезоз сярэдні, прамежкавы + лац. гасгог які робіць, стварае што-небудзь], мікра-фактары[гр. тікгоз малы + лац. гасгог які робіць, стварае што-не-

будзь].

Дадзеныя тэрміны аб'ядноўвае наяўнасць у кожным з іх тэрмінаэлемента Гаеіог (які робіць, стварае што-небудзь). Усе тэрміны данай мікрагрупы маюць аднатыпную структуру, а гэта значыць, што яны сістэмныя і ў плане структуры.

Трэба адзначыць, што сістэмнасць, якая рэалізуецца ў двух планах, у асноўным характэрна тэрмінам іншамоўнага паходжан-ня, таму што яны ствараліся мэтанакіравана ў працэсе навуковага пазнання адпаведна тым патрабаванням, якія ставіліся і ставяцца да навукова-тэхнічнай тэрміналогіі, у прыватнасці, патрабаванню сістэмнасці тэрміна як у плане зместу, так і ў плане выражэння.

Тэрміналагічныя сістэмы розных галін ведаў прасякнуты гіпанімічнымі адносінамі. Пры гэтай з'яве выдзяляюць два тыпы слоў: гіпонімы (выражаюць відавыя паняцці) і гіперонімы (выра-жаюць родавыя паняцці).

У тэрміналогіях перадаюцца сістэмныя адносіны паміж паняццямі, прычым змест відавога паняцця аказваецца шырэйшым за змест родавага, а аб'ём - вузейшы. Адсюль вынікае, што значэнне слоў-гіпонімаў (відавых паняццяў) уключае ў сябе большую колькасць се-мантычных кампанентаў, чым значэнне слоў-гіперонімаў (родавых паняццяў). Напрыклад, гіперонім дзейнасць падпарадкоўвае сабе рад гіпонімаў: арганізатарская дзейнасць - ррактычная дзейнасць па кіраўніцтве людзьмі, а таксама па ўзгадненні іх сумесных дзеянняў' ; вядучая дзейнасць - 'дзейнасць, падуплывам якой адбываюцца важ-нейшыя змены ў псіхіцы дзіцяці, што падрыхтоўвае яго пераход да новай, вышэйшай ступені развіцця'; інфармацыйная дзейнасць -рдзейнасць чалавека накіраваная на працэс збору, аналізу, пераўтва-рэння, захавання, пошуку і распаўсюджання інфармацыі'; педагагіч-ная дзейнасць - ррафесійная дзейнасць, якая накіравана на стварэн-не ў педагагічным працэсе аптымальных умоў для выхавання, развіцця і самаразвіцця асобы выхаванца і выбару магчымасцей свабоднага і творчага самавызначэння' .

Сістэмнасць у плане зместу характэрна для дадзенай мікрагрупы: у іх дэфініцыях ёсць агульная інтэгральная прымета -'дзейнасць'; прысутнічаюць дыферэнцыйныя прыметы: арганіза-тарская (дзейнасць) - накіравана на ркіраўніцтва людзьмі і ўзгад-ненне іх сумесных дзеянняў'; вядучая (дзейнасць) -накіравана на 'змены ў псіхіцы дзіцяці і падрыхтоўку яго да новай, вышэйшай ступені развіцця'; інфармацыйная (дзейнасць) - накіравана на 'пра-цэс збору, аналізу, пераўтварэння, захавання, пошуку і распаўсю-джання інфармацыі'; педагагічная (дзейнасць) - накіравана на рстварэнне ў педагагічным працэсе аптымальных умоў для выха-вання, развіцця і самаразвіцця асобы выхаванца і выбару магчы-масцей свабоднага і творчага самавызначэння'. Інтэгральная пры-мета выражана агульным тэрмінаэлементам рдзейнасць' , а дыфе-рэнцыйныя - яго відавымі азначэннямі. Гэта і дазваляе аб'яднаць прыведзеныя гіпонімы ў адзін рад, адзінкі якога абазначаюць сістэму дзейнасці чалавека.

Структура відавых азначэнняў наступная: арганізатар- + -ск-(ая), вяд- + -уч- (ая), інфармацый- + -н-(ая), педагагіч- + -н-(ая).

Такім чынам, у плане выражэння даныя гіпонімы толькічаст-кова сістэмныя.

З сістэмнасцю тэрмінаў у плане зместу самым непасрэдным чынам звязана іх дакладнасць. Як вядома, істотныя прыметы прад-метаў і з'яў, якія складаюць змест паняццяў, раскрываюцца ў дэфініцыі. Пад вызначэннем паняцця разумеецца лагічная аперацыя, пры дапамозе якой раскрываецца змест паняцця, гэта значыць указ-ваюцца такія прыметы прадмета, паняцця, па якіх гэты прадмет можа быць адметным ад іншых прадметаў. Адметныя і істотныя рысы азначаемага тэрмінам прадмета могуць быць устаноўлены шляхам лагічнай дэфініцыі, а тэрмін, нават такі, унутраная форма якога раскрывае істотную прымету, не здольны азначыць паняцце. Але хоць тэрмін не здольны азначаць паняцце, тым не менш ён вы-ступае ў якасці назвы той дэфініцыі, якая яму нададзена. І калі дэфіні-цыя дакладна сфармулявана з улікам інтэгральнай і дыферэнцый-ных прымет адпаведнага паняцця, то і тэрмін з'яўляецца дакладным.

Прыведзеныя вышэй прыклады паказваюць, што дэфініцыі дакладна вызначаюць месца кожнага асобнага тэрміна ў тым ці іншым класіфікацыйным радзе, суадносяць тэрмін з адпаведным паняццем. Гэта дае падставы сцвярджаць, што тэрміны, сістэмныя ў плане зместу, характарызуюцца і сэнсавай дакладнасцю.