2.3. Жаргонная і аргатыўная лексіка

Ад лексікі дыялектнай і спецыяльнай адрозніваецца так зва-ная жаргонная лексіка. Жаргон (фр. \ аг§оп) - сацыяльная разнавід-насць мовы, якой карыстаюцца прафесійныя групы і сацыяльныя праслойкі людзей, аб'яднаных агульнасцю інтарэсаў, звычак, за-няткаў, сацыяльнага становішча. Яна адрозніваецца ад літаратур-най мовы спецыфічнай лексікай і фразеалогіяй, створанай на асно-ве агульнаўжывальных слоў шляхам эмацыянальна-прафесійнага іх пераасэнсавання. Існуе, напрыклад, жаргон гандляроў, спартс-менаў, маракоў, вайскоўцаў, студэнтаў, выкладчыкаў і г.д. Жаргон з'яўляецца своеасаблівым дыялектам пэўнай узроставай групы людзей або «прафесійнай» карпарацыі (Л.І.Скварцоў). Таму жар-гоны часта называюць сацыяльнымі дыялектамі.

У адрозненне ад тэрытарыяльных дыялектаў жаргонная лекс-іка не мае сваёй фанетычнай і граматычнай сістэмы. Лексіка жар-гона фарміруецца на базе слоў літаратурнай мовы шляхам іх пера-асэнсавання, метафарызацыі. Словы і выразы жаргоннай мовы, якія выкарыстоўваюцца за межамі жаргону, называюцца жарганізмамі.

Жарганізмы тэматычна звязаны з рознымі групамі прафесій-най лексікі. Прафесійныя жарганізмы - гэта прастамоўныя словы прафесійнага маўлення, бытавыя, стылістычныя адпаведнікі тэрмі-наў і прафесіяналізмаў. Па сваім паходжанні прафесійныя жарган-ізмы з'яўляюцца або пераасэнсаванымі агульнаўжывальнымі сло-вамі, або новаўтварэннямі ад іх. Але ў адрозненне ад тэрмінаў і прафесіяналізмаў, створаных такім самым спосабам, прафесійныя жарганізмы ўяўляюць сабой нематываваныя назвы. Яны даюцца прадмету, з'яве, працэсу на аснове або прыблізнай, або аддаленай асацыяцыі. Напрыклад: гарбач - нямецкі самалёт-разведчык, буй-ны асетр - пасажыр, які далёка едзе. Аўтамабілісты, напрыклад, часта карыстаюцца словам керагаз (старая дрэнная машына-гру-завік), баранка (руль у аўтамашыне), чайнік (нявопытны шафёр).

У маладзёжных калектывах, у прыватнасці ў студэнцкім і вуч-нёўскім асяроддзі, можна сустрэць такія ўтварэнні, як немка (на-стаўніца нямецкай мовы), арганіка (арганічная хімія), чыталка (чы-тальная зала), хвост (не здадзены ў тэрмін экзамен, залік і пад.), продкі (бацькі).

Своеасаблівым жаргонам карыстаюцца людзі, звязаныя агуль-насцю інтарэсаў негатыўнага характару: халтура (нядобрасумлен-на выкананая работа), налізацца (напіцца), свіснуць (украсці) і інш.

Жарганізмы ў мастацкай літаратуры выкарыстоўваюцца для тыпізацыі персанажаў, характарыстыкі сацыяльных груп і катэго-рый людзей.

Жаргонная лексіка няўстойлівая і часам значна змяняецца. Лексіка розных жаргонаў можа часткова супадаць, утвараючы так званы інтэржаргон. Асобныя жаргонныя словы могуць набываць больш шырокае ўжыванне, захоўваючы зарад экспрэсіўнасці, эма-цыянальнай ацэнкі. Некаторыя жарганізмы часам пранікаюць у літа-ратурную мову і замацоўваюцца ў ёй у сваім пераносным, ацэнач-ным значэнні, напрыклад: Аркадзю пасля таго, як ён зрэзаўся пры паступленні ў педагагічны інстытут, нават боязна было і паду-маць паступаць яшчэ куды-небудзь (Р.Сабаленка. Бурштынавае вочка). Аднак ужыванне жарганізмаў у мастацкай літаратуры ў якасці характарыстычных сродкаў патрабуе вялікага майстэрства. Інакш ужыванне жаргоннай лексікі можа засмеціць мову, зрабіць яе грубай, малазразумелай і непрыгожай.

Адной з разнавіднасцей жаргонаў з'яўляецца арго (фр. аг§оі -замкнуты, нядзейсны). У строга тэрміналагічным сэнсе арго - гэта мова нізоў грамадства, дэкласаваных груп і крымінальнага асярод-дзя: жабракоў, злодзеяў, карцёжных шулераў і г.д. Напрыклад: па-хан, папаня (неафіцыйны лідэр сярод турэмшчыкаў), вышка (вы-шэйшая мера пакарання), стукач (даносчык) і да т.п.

Аргатыўныя словы, як і жарганізмы, не ўваходзяць у лексіка-семантычную сістэму беларускай літаратурнай мовы, але могуць выкарыстоўвацца ў літаратурна-мастацкіх і публіцыстычных тво-рах для характарыстыкі персанажаў, сацыяльнага асяроддзя, гіста-рычнай эпохі і пад.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

1. Што такое лексіка?

2. Сфармулюйце прыметы лексічнага складу мовы.

3. На якія групы падзяляецца лексіка паводле сфер яе выкары-стання?

4. Якія пласты можна выдзеліць у складзе лексікі абмежавана-га выкарыстання?

5. Ахарактарызуйце дыялектную і жаргонную лексіку.

6. На якія разрады падзяляюцца дыялектныя словы? Ахарак- тарызуйце кожны разрад.

7. Якія лексічныя адзінкі адносяцца да спецыяльнай лексікі?

8. Што такое тэрмін?

9. Растлумачце ўзаемадзеянне паміж спецыяльнымі і агульнаў- жывальнымі словамі

10. Дайце азначэнне тэрміна «наменклатурная назва».

11. Чым адрозніваюцца паміж сабой тэрміны і наменклатур- ныя назвы?

12. Што называецца прафесіяналізмам?

13.Назавіце прыметы, па якіх тэрміны і прафесіяналізмы ад-розніваюцца паміж сабой.

14. Сфармулюйце патрабаванні, якім павінен адпавядаць тэрмін.

ПРАКТЫКАВАННІ

_о