2. Прачытайце і прааналізуйце ўрыўкі з твораў і выказванні пісьменнікаў пра мову. Пра якія функцыі мовы гаворыцца ў іх?

⁶ Гл.: Сямешка Л.І. Беларуская мова: вучэбны дапаможнік. — Мінск: Сучас-нае слова, 1999. — С.5—9.

І. Прырода краіны і гісторыя народа, якія адбіваюцца ў душы чала-века, адлюстроўваюцца ў слове. Чалавек знікаў, але слова, створанае ім, заставалася бессмяротнай і невычарпальнай скарбніцай народнай мовы, кожная яго форма ёсць вынік думкі і пачуцця чалавека, праз якія адлю-страваліся ў слове прырода краіны і гісторыя народа. (К.Дз. Ушынскі)

II. Наша мова - гэта важнейшая частка нашых агульных па- водзін ў жыцці. І па тым, як чалавек размаўляе, мы адразу і лёгка можам меркаваць аб тым, з кім маем справу: мы можам вызначаць ступень інтэлегентнасці чалавека, ступень яго псіхалагічнай ураў- наважанасці...

Вучыцца добраму, спакойнаму, інтэлегентнаму маўленню трэ-ба доўга і ўважліва - прыслухоўваючыся, запамінаючы, заўважаю-чы і вывучаючы. Але хоць і цяжка - гэта трэба. Наша маўленне -важнейшая частка не толькі нашых паводзін, але і нашай асобы, нашай душы, розуму. (Дз.Ліхачоў)

III. Па адносінах кожнага чалавека да сваёй мовы можна абса- лютна дакладна меркаваць не толькі аб яго культурным узроўні, але і аб яго грамадзянскай каштоўнасці.

Сапраўдная любоў да сваёй краіны не можа быць без любові да сваёй мовы. Чалавек, які абыякавы да роднай мовы, - дзікун. Ен шкодны па самой сваёй сутнасці таму, што яго абыякавасць да мовы тлумачыцца поўнай абыякавасцю да мінулага, сённяшняга і буду-чага свайго народа. (К.Паустоўскі)

4. Мова - прылада мыслення. Абыходзіцца з мовай абы-як -значыць і мысліць абы-як. (А.Талстой).

5. Мова не ёсць толькі гаворка, маўленне: мова ёсць вобраз усяго ўнутранага чалавека: яго розуму, таго, што называецца сэр-цам, яна выразнік выхавання, усіх сіл разумовых і мараль-ных...(І.Ганчароў).

VI. ... Слова

Таксама сіла, бо яно кладзе

Раздзел паміж людзьмі і зверам,

Яно людзей яднае ў народы,

І славу дзеднюю рукамі праўнук множыць

Вярней, чым меч. (М.Клімковіч)

VII. Мова продкаў нашых і нашчадкаў - Шэпт дубровы і пчаліны звон, -

Нам цябе ласкава і ашчадна

Спазнаваць ажно да скону дзён.

Па чужых краях не пабірацца,

Не аддаць цябе на забыццё,

Наша невычэрпнае багацце,

Наша несмяротнае жыццё. (Г.Бураўкін)

VIII. Бясследна нішто не міне, Гісторыю слова адрозніць. Ты мост, на якім да мяне

Мінуўшчына ў госці прыходзіць.

Мільгаюць старонкі твае -

І мы размаўляем з вякамі,

І продак да нас дастае

Радкамі, нібыта рукамі. (П.Макаль)

3. Складзіце разгорнуты план па тэме «Мова як сродак ка-мунікацыі, пазнання, мыслення».

4. Прачытайце тэкст. Вызначце яго асноўную думку. Пад-бярыце прыказкі і прымаўкі, якія вучаць чалавека паводзінам у гутарцы, і пабудуйце на іх аснове звязны тэкст-разважанне.

Шмат якія прыказкі, прымаўкі вучаць паводзінам у гутарцы: як слухаць чалавека і рэагаваць на яго слова, чаму трэба быць стрыма-ным у час размовы, навошта трэба ўлічваць абставіны маўлення і г.д.?

Каб належным чынам весці гутарку, трэба перш за ўсё ўмець слухаць таго, з кім гаворыш: Сам неўмееш слухаць, другога не пры-мусіш. Будзь спярша выслухачым, а потым апавядачым.

Народ перасцерагае: да мовы трэба ставіцца ўважліва, з адказ-насцю. Перш чым нешта сказаць, трэба добра падумаць, узважыць кожнае слова, узяць пад увагу інтарэсы абодвух бакоў у маўленні -і таго, хто гаворыць, і таго, хто слухае, адказвае. Настойліва гучыць папярэджанне: Кайся, не кайся, выпусціў слоўца - не зловіш. Выка-занага слова да губы не вернеш. (Паводле А.Каўруса)

5. Успомніце і запішыце беларускія звароты ветлівасці: а) просьбы; б) запрашэнні; в) словы-падзякі; г) пажаданні; д) віншаванні. Гэтыя звароты могуць ўжывацца ў гутарцы з сяб-рамі, знаёмымі, старэйшымі па ўзросце, афіцыйнымі асобамі.

6. Прачытайце тэкст, вызначце тэму, асноўную думку, тып маўлення. Дайце назву тэксту і растлумачце, што вы адлюст-равалі ў загалоўку (тэму, ідэю, тое і другое разам). Вылучыце ў кожным абзацы сказы, якія нясуць асноўную інфармацыю.

Светлая раніца ўсміхалася гораду. Сонечныя блёсткі ігралі з лісцем ліп і клёнаў, рассыпаліся зайчыкамі на шыбах акон, залацілі шыльды, падфарбоўвалі дахі камяніц.

Грымелі гарачай меддзю трубы, і выбухі барабана ўзляталі вышэй сонечных сцен. Аднак яны не заглушалі ні песенных слоў, ні кволага шолаху шаўковых сцягоў, ні чалавечых уздыхаў, чалаве-чых слоў звычайных. Гаварылі: «Бывай, зноў убачымся хутка... Не сумуй... Толькі ворагаў вось разаб'ём... І разбіць іх павінны...» Людзі ішлі на фронт.

Адна за другой праходзілі калоны. Людзі тоўпіліся на тратуа-рах, праводзілі. І большасць вачэй прамянілася сонцам, сонечнай радасцю, сонечным сумам. Развітваліся са сваімі роднымі, блізкімі. Толькі дзе-нідзе за прыспушчанымі фіранкамі, холадна паблісквалі чужыя вочы, сутуліліся чужыя спіны.

Васька ішоў у пярэдніх калонах.

Ен старанна адбіваў крок, беражна нёс вінтоўку. На яе штыку красаваўся гваздзік. Нехта з праводзіўшых - ці то дзяўчына, ці то стары, а мо і родная маці, хіба ўспомніць цяпер - надарылі яго гэ-тай маленькай кветкай, пахучай, свежай. Яшчэ не высахла кропелька расы на яе бархатнай чырвані.

Васька ішоў і не адчуваў хады свае, да таго лёгка ісці, калі музыка, калі песні, калі сонца іскрыцца на палотнішчах сцягоў, на тварах людскіх, у думках, надзеях. (М.Лынькоў)