1. Прачытайце тэкст. Назавіце, якія існуюць тэорыі паход-жання мовы? у чым сутнасць кожнай з іх? Калі і як узнікла мова?

Гукавая мова (у яе членападзельнай, блізкай да сучаснай фор-ме) узнікла, відаць, больш за 100 тыс. гадоў таму назад, у эпоху пера-ходу ад неандэртальца да чалавека сучаснага тыпу. Менавіта мова стала вызначальнай прыметай чалавека. Пытанне ж «як яна ўзнікла?» хвалюе вучоных ужо на працягу больш чым 2-х тысячагоддзяў. Але таямніца паходжання мовы да канца так і не разгадана.

Вядома, што ў першабытных людзей рот і горла былі прыста-саваны, каб утвараць гукі, тым не менш першыя людзі на зямлі не ўмелі размаўляць. Як жа ўзнікла мова? Як навучыліся гаварыць першабытныя людзі, калі ніхто яшчэ не ведаў, як гэта робіцца? Адказаць на гэтыя пытанні не так лёгка, бо яны звязаны з такімі складанымі праблемамі, як сама сутнасць мовы, яе роля ў станаў-ленні чалавека і грамадства. Вырашэннем гэтых пытанняў займа-юцца дзве галіны ведаў - філасофія і філалогія. Таму існуюць як філасофскія, так і філалагічныя тэорыі паходжання мовы.

Самая старажытная філасофская канцэпцыя мовы, якая дайш-ла да нас, пабудавана на міфолага-рэлігійных уяўленнях пра мову як дар Бога (Багоў). Яна існуе ў некалькіх разнавіднасцях: ведыч-най (ад назвы «Веды» - старажытнага філасофскага помніка Індыі), канфуцыянскай (Канфуцый - старажытны кітайскі рэлігійны філо-саф, мудрэц), біблейскай («Біблія» - збор «свяшчэнных кніг» іудзей-ска-хрысціянскай рэлігіі). Паводле міфолага-рэлігійнай тэорыі, у аснове свету ляжыць духоўны пачатак. Дух уздзейнічае на матэ-рыю, якая знаходзіцца у хаатычным стане, уладкоўвае яе формы. Вянец тварэння духу - чалавек. Для абазначэння духоўнага пачат-ку ўжываліся тэрміны «Бог»,«Дао», ці «Логас» (грэч. 1о§оз - сло-ва), таму гэтую канцэпцыю называюць лагасічнай, ці логаснай тэо-рыяй паходжання мовы. Так, згодна з хрысціянскай філасофіяй, «Слова» існавала да з'яўлення чалавека і непасрэдна кіравала інер-тнай матэрыяй. Яно (сродак і энергія) стварала свет з першаснага хаосу. Вось як пра гэта гаворыць у Бібліі евангеліст Іаан (1 ст.): «У пачатку было Слова, і Слова было у Бога, і Слова было Бог. Яно было спачатку ў Бога. Усё праз Яго пачало быць, і без Яго нічога не пачало быць, што пачало быць».

Падобныя тлумачэнні, толькі ў іншых тэрмінах, ляжаць у ас-нове індуізму і канфуцыянства. Побач з Божым паходжаннем мовы хрысціянская філасофія тлумачыць слова і як чалавечую з'яву. Бог стварае чалавека і адкрывае яму дар слова, г.зн. Божае слова, якое стварыла чалавека, становіцца потым здабыткам чалавека: чалавек сам пачынае ствараць словы. У Бібліі першачалавек Адам дае імёны жывёлам, якіх прыводзіць Бог.

Логасная тэорыя, згодна з якой «Слова» ўвасабляе дух і вало-дае магічнай сілай, што пануе над чалавекам, аказала вялікі ўплыў на філасофскую і філалагічную думку старажытнасці.

Пытанне пра паходжанне мовы разглядалася іў антычнай філа-софіі. Яшчэ ў 7-6 стст. да н.э. старажытнагрэчаскія вучоныя імкну-ліся знайсці сувязь паміж словамі, «імёнамі» і рэчамі і высветліць, які характар паходжання мовы - прыродны (г.зн. біялагічна абу-моўлены) і ўмоўны (не звязаны з сутнасцю рэчаў), г.зн. свядомы, штучны спосаб яе ўзнікнення. Пазней гэтыя праблемы асэнсоўва-ліся ў філасофіі эпохі сярэдніх вякоў і Адраджэння.

3 16 ст. у Еўропе пашыраецца тэорыя паходжання мовы, у ас-нове якой ляжыць рацыянальная філасофская канцэпцыя «грамад-скай дамоўленасці». Паводле яе грамадская дамоўленасць адрозні-вае чалавечае грамадства ад першабытнага статку, дзе пануюць ва-рожасць ібарацьба кожнага з кожным. Прычыны пераходу да супра-цоўніцтва тлумачыліся па-рознаму: ідэалістычна - божым пахо-джаннем чалавека і яго маралі, розуму і матэрыялістычна - агуль­насцю інтарэсаў людзей. Паводле гэтай філасофіі, не Божае «Сло-ва-Логас», а сам чалавек-мысляр, яго розум з'яўляюцца крыніцай навуковых адкрыццяў, стваральнай працы, у тым ліку і ў галіне мовы. Аднак тэорыя не тлумачыла, адкуль узялася мова, як чалавек авалодаў ёю.

Пазней на аснове філасофіі грамадскай дамоўленасці былі распрацаваны т.зв. этымалагічныя і натуралістычныя гіпотэзы па-ходжання мовы: гукапераймальная, выклічнікавая і інш. Так, па-водле гукапераймальнай гіпотэзы, мова ўзнікла са здольнасці чала-века пераймаць гукі навакольнага свету (напрыклад, спеў птушак, крык звяроў, шум вады, ветру і г.д.), і гэтыя гукаперайманні (тыпу мяў-мяў, кукарэку, гаў-гаў) сталі асновай слоў-назваў чалавечай мовы. Згодна з выклічнікавай тэорыяй, штуршком для ўзнікнення мовы былі натуральныя, інстынктыўныя гукавыя комплексы на-кшталт ой-ой, ха-ха іінш. як рэакцыя на пэўныя вонкавыя раздраж-няльнікі (боль, гнеў, радасць і інш.). Некаторыя вучоныя лічылі, што мова ўзнікла з дзіцячага лепятання, г.зн. спачатку з'явіліся та-кія простыя ў вымаўленні словы, як баба, мама і інш., а затым і больш складаныя па структуры найменні.

Відавочна, гэтыя гіпотэзы не даюць адказу на пытанне: як уз-нікла мова? Яны падмяняюць саму праблему паходжання мовы важ-ным, але прыватным пытаннем аб крыніцах утварэння старажыт-ных слоў. Але мова - гэта не проста сума слоў, а больш складаная з'ява, звязаная з мысленнем іразумовай дзейнасцю чалавека.

Вялікая ўвага праблемам паходжання іразвіцця мовы надавала-ся ў працах французскіх і нямецкіх філосафаў (Ж.Русо, І.Гердэра і інш.). Але найбольш разгорнутае асвятленне атрымала гэтая прабле-матыка на пачатку ХІХ ст. у даследаваннях нямецкага філосафа і лінгвіста Вільгельма фон Гумбальта. На думку Гумбальта, «узнік-ненне мовы абумоўлена ўнутранай праблемай чалавецтва». Мова, паводле Гумбальта, - гэта жывая дзейнасць чалавечага духу, адзіная энергія народа, якая ідзе з глыбінь чалавечай існасці і напаўняе ўсё яго жыццё. Мова не проста сродак зносін людзей, яна тая сіла, якая робіць чалавека чалавекам. Канцэпцыя Гумбальта апіралася на ідэю ўзаемазвязанага развіцця мовы, мыслення і«духу народа». «Мова і духоўная сіла народа, - пісаў Гумбальт, - развіваюцца не асобна адна ад адной і не паслядоўна адна за другой, а складаюць выключна і непадзельна адно і тое ж дзеянне інтэлектуальнай здольнасці».

У ХІХ ст. была распрацавана т.зв. матэрыялістычная тэорыя паходжання мовы, а інакш «працоўная», або «сацыяльная». Павод-ле яе мова ўзнікла як вынік сумеснай дзейнасці першабытных лю­дзей. Неабходнасць узгадняць свае дзеянні, дасягаць узаемаразумення стымулявала з'яўленне пэўных гукавых комплексаў. Першабытныя людзі як бы прымацоўвалі гэтыя гукавыя комплексы да прадметаў, дзеянняў, але яшчэ не маглі абстрагавацца ад іх. Паступова з раз-віццём грамадства, з падзелам відаў працоўнай дзейнасці, з усклад-неннем працэсаў ісродкаў працы ўдасканальваліся мысленне чалаве-ка і формы адлюстравання яго ў мове. Слова пачынае ўжывацца не толькі як абазначэнне асобнага, канкрэтнага прадмета, але і цэлага класа прадметаў (так, слова бяроза стала абазначаць не адно канк-рэтнае дрэва, а ўсе дрэвы, якія маюць такія прыметы, як белая кара на ствале, зубчастае лісце іг.д.). Абстрагуючыся ад прадмета, слова ператвараецца ў своеасаблівы знак. У працэсе зносін слоўныя знакі аб'ядноўваюцца спачатку ў простыя, а затым у больш складаныя сістэмы знакаў, набываюць «спецыялізацыю»: адны для назвы прад-метаў, другія - прымет, трэція - колькасці, чацвёртыя «спецыялізу-юцца» на здольнасці не называць, а толькі ўказваць на прадметы, іх прыметы і г.д. Такім чынам, згодна з матэрыялістычнай тэорыяй, вытокі мовы ўзыходзяць да пачатку сумеснай працоўнай дзейнасці ііншых грамадскіх стасункаў у працоўным калектыве.

Як бы ні вырашалася ў навуцы праблема паходжання мовы, відавочна, што пераход чалавека ад жыцця біялагічнага да жыцця сацыяльнага самым непасрэдным чынам звязаны з фарміраваннем мовы як своеасаблівай формы пазнання свету і спосабу наладжван-ня кантактаў у грамадстве. Сёння жыццё грамадства нельга ўявіць без мовы. 3 яе дапамогай людзі выказваюць адзін аднаму свае думкі, пачуцці, замацоўваюць веды пра тое, чаго самі не бачылі. Так, ву-чоныя расшыфроўваюць надпісы на вазах, чарапках, таблічках, знойдзеных пры археалагічных раскопках, і мы даведваемся, як жылі людзі за тысячы год да нас. Мова нясе інфармацыю пра гісто-рыю, культуру чалавецтва, захоўвае здабыткі чалавечага розуму⁶.