Қаржылық есептіліктің № 2 ұлттық стандартына

2-қосымша

Әділ құн бойынша өлшеу

1. Әділ құнды белгілеу негізінде жойылу, өз қызметінің көлемдерін немесе пайдасыз жағдайларда әрекеттер жасауға ниеті немесе қажеттілігі жоқ компанияның үздіксіз қызметі туралы болжам тұрады. Осылайша, әділ құн мәжбүрлі әрекет, мәжбүрлеп жою немесе өте төмен бағалар бойынша сатылу кезінде ұйым алатын немесе төлей алатын сома болмайды. Алайда әділ құн құралдың кредитке қабілеттілігін көрсетеді.

2. Қаржы құралының белсенді нарықта, егер белгіленген бағалар туралы ақпаратты қор биржасынан, дилерден, брокерден, салалық топтан, баға қалыптасу қызметінен немесе реттеу органынан еркін және үнемі алатын болса және бұл бағалар бір біріне тәуелсіз тараптар арасында нақты және үнемі болатын әрекеттерді қамтитын болса бағасы белгіленген деп саналады. «Әділ құн» терминінің анықтамасы осындай мәміле жасауға ниет білдірген тәуелсіз сатып алушы мен сатушы арасында келісілген баға төңірегінде беріледі. Белсенді нарықта сатылатын қаржы құралының әділ құнын айқындау мақсаты – есепті күнге (яғни құралды жаңғыртып жаңартуынсыз немесе өзгерістер енгізуінсіз), оған ұйымның тікелей қолжетімділігі бар белсенді анағұрлым пайдалы нарықта осы құралмен әрекет жасалған баға алу. Алайда ұйым осы нарықта сатылатын құралдар мен бағаланатын құрал арасында қарама-қарсы тараптың кредиттік тәуекелінде кез келген айырмашылығын көрсету үшін одан да пайдалы белсенді нарықта қолданылатын бағаны түзету жасайды. Белсенді нарықта жарияланған белгіленген бағалардың болуы - әділ құнның ең үздік расталуы болып табылады және егер олар болғанда, қаржы активі мен қаржылық міндеттемелерді өлшеу үшін қолданылады.

3. Сұраныстың ағымдағы бағасы қолда бар актив немесе шығарылатын міндеттеме үшін, ал сұраныс бағасы - алынатын актив немесе қолда бар міндеттеме үшін тиісті нарықтық белгіленген бағасы болып саналады. Ұйымда өтеуші нарық тәуекелі бар активтер мен міндеттемелер бар болған жағдайда, ол өтеуші тәуекелді ұстанымдардың әділ құнын айқындауға арналған база ретінде орта нарықтық бағаларды және сұраныс бағасын немесе ұсыныс бағасын ашық таза позицияға тиісті түрде ашық қолдана алады. Сұраныс пен ұсыныс бағасы туралы ақпарат болмаған жағдайда ағымдағы әділ құнды айқындау негізі болып ең соңғы әрекеттің бағасы болады (оны өткізу сәтінен бастап экономикалық жағдайлардың елеулі өзгерістері болмаса). Егер әрекетті жасау сәтінен бастап жағдайлар өзгерсе (мысалы, корпоративтік облигацияларға арналған соңғы белгіленген бағаның тәуекелсіз пайыздық ставка өзгерсе), әділ құн ұқсас қаржы құралдары бойынша ағымдағы бағалар немесе ставкалар негізіндегі тиісті өзгерістерді көрсетеді. Осы тәрізді, егер ұйым соңғы әрекеттің бағасы әділ құны болып табылмайтынын көрсете алса (мысалы, мәжбүрлі әрекет, мәжбүрлеп жою немесе өте төмен бағалар бойынша сатылу кезінде ұйым алған немесе төлеген соманы көрсетуі себебінен), бұл бағаға түзету жасалады. Қаржы құралдары портфеліннің әділ құны құрал бірліктерінің саны мен белгіленген нарық бағасының туындысы болып табылады. Егер ашық нарықта жалпы қаржылық құралы үшін жарияланған бағаның белгілеуі болмаса, бірақ оның құрамдас элементтерінің белсенді нарығы жұмыс істесе, әділ құны құрамдас элементтерінің тиісті нарық бағалары негізінде анықталады.

4. Егер ставканың (бірақ бағаның емес) белсенді нарықта бағасы белгіленсе, бағасы белгіленген бұл нарықтық ставкані әділ құнын айқындау үшін ұйым бағалау әдістемесінде кіріспе ақпарат ретінде қолданады. Егер бағасы белгіленген нарықтық ставка мен құралды бағалау кезінде нарыққа қатысушылар қамтитын кредиттік тәуекелді немесе басқа факторлар қамтылмаса, ұйым осы факторларды ескере отырып, түзетуді жасайды.

5. Егер қаржы құралының рыногы белсенді болмаса, ұйым бағалау әдісін қолдана отырып, әділ құнды белгілейді. Бағалау әдістері тәуелсіз, жақсы хабардар, осындай әрекеттерді жасауға ниет білдірген тараптар арасында жуырдағы нарықтық әрекеттер туралы ақпаратты қолдануды, мұндай ақпарат болған жағдайда маңызды сипаттамалар бағаланатын құралға ұқсас басқа құралдың ағымдағы әділ құнымен салыстыруды, дисконтталған ақша ағымдары мен опционды бағалау модельдерін талдауды қамтиды. Егер нарыққа қатысушылар құрал бағасын айқындау үшін кең қолданатын бағалау әдісі болған және бұл әдіс нақты нарықтық әрекеттерде алынған бағалардың сенімді есептерінің ұсынғаны көрсетілген болса, ұйым бұл әдісті қолданады.

6. Бағалау әдісін қолдану мақсаты – тәуелсіз тараптар арасында дұрыс іскерлік оймен уәжделген алмасу кезінде өлшеу күніне әрекет бағасы қандай болатынын айқындау. Әділ құн нарықтық шығыс деректері барынша қолданылатын және ұйымның шығыс деректеріне мейлінше аз сүйенетін бағалау әдістерін қолдану нәтижелері негізінде есептеледі. Бағалау әдісі, егер 1) ол нарық құралының күтілетін бағасын жеткілікті деңгейде көрсетсе және 2) бағалау әдісі үшін шығыс деректері қаржы құралдары сипатталатын тәуекел-табыстылық коэффициенттерінің өлшеулері мен нарықтың күтілетін нәтижелері негіздеп ұсынса, әділ құнның нақты бағасын қамтамасыз етеді деп көзделеді,.

7. Сондықтан, бағалау әдісі бағаны белгілеу кезінде нарыққа қатысушылар ескеретін барлық факторларды қамтиды және қаржы құралдарының баға қалыптасудың қабылданған экономикалық әдіснамасына сәйкес келеді. Кәсіпорын кезеңді бағалау әдісін салыстырады және осындай құралмен (яғни жаңғыртып-жаңартуынсыз және өзгерістер енгізуінсіз) байқалатын ағымдағы нарықтық әрекеттердегі бағалар туралы ақпаратты қолдана отырып, немесе қолда бар байқалатын нарық деректеріне сүйене отырып, оның дұрыстығын тексереді. Ұйым нарық деректерін құрал орын алған немесе сатып алынған сол нарықта рет-ретімен алып отырады. Бастапқы танылу кезіндегі қаржы құралының әділ құнының ең жақсы көрсеткіші - әрекеттің бағасы (яғни берілген немесе алынған өтемінің әділ құны). Бұл құралдың әділ құны басқа байқалатын ағымдағы нарықтық әрекеттермен салыстыру арқылы немесе байқалатын нарықтардың деректерін ғана қамтитын ауыспалы мөлшерді бағалау әдісі негізінде расталатын жағдайлардан басқа.

8. Қаржы активін немесе қаржылық мсіндеттемені кейіннен өлшеу және кірістер мен шығыстардың кейіннен танылуы кезінде осы стандарттың алдын ала нұсқасының талаптарын орындау қажет. 7-тармақты қолдану кезінде қаржы активінің немесе қаржы міндеттемелерінің бастапқы танылу кезінде кіріс немесе шығыс болмауы мүмкін. Бұл жағдайда осы бөлім кіріс немесе шығыстың танылуын бастапқы танылудан кейін тек нарыққа қатысушылар бағаны белгілеуде назарға алатын параметрде (уақытты қоса алғанда) өзгерістерге байланысты болатын кіріс немесе шығыс тың танылуын ұйғарады.

9. Активті бастапқы алу немесе құру, немесе қаржы міндеттемесінің болуы нарықтық әрекет болып табылады, ол қаржы құралының әділ құнын бағалау үшін негіз болады. Атап айтқанда, егер қаржы құралы берешек құралы (мысалы, қарыз) болса, оның әділ құнын оны алу немесе құру күніне жұмыс істеген нарық жағдайлары және ағымдағы нарықтық жағдайлар немесе қазіргі уақытта кәсіпорын немесе ұқсас берешек құралдары бойынша басқа тараптармен есептелетін пайыздық мөлшерлермелер негізінде анықтауға болады (яғни өтеу күніне дейінгі тиісті қалған кезең, ақшалай қаражаттың қозғалыс схемасы, валюта, кредиттік тәуекел, кепілдік және пайыздарды есептеу базасы). Балама ретінде дебитордың кредиттік тәуекелінде және қолдануға жарамды кредиттік спрэдтарда берешек құралы туындағаннан кейін өзгерістер болмайды, ағымдағы нарықтық пайыздық ставканің есебі базистік берешек құралдан гөрі ең үздік бәсекеге қабілеттілікті көрсететін шығыс пайыздық ставкані қолдану, кредиттік спрэдті өзгеріссіз түрде сақтау және берешек құралдың шығыс пайыздық ставкасының өзгерістерін есепке ала отырып түзету жасау арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Егер ең соңғы нарықтық әрекет жасалған сәттен бастап жағдайлар өзгерсе, бағаланатын қаржы құралының әділ құнының тиісті өзгеруі ағымдағы бағалар немесе бағаланатын құралдан айырмашылығы ескеріле отырып тиісінше түзету жасалған тәрізді қаржы құралдары бойынша ставкалар негізінде белгіленеді.

10. Өлшемнің кез келген күніне бірдей ақпарат алу мүмкін емес. Мысалы, ұйым қарыз алатын немесе нарықта белсенді сатылатын берешек құрал алатын күнге, оның да нарық бағасы болып табылатын әрекет бағасы болады. Алайда кейінгі өлшеу күніне әрекеттер туралы жаңа ақпарат алынуы мүмкін емес және нарықтық пайыздық ставкалардің жалпы деңгейін белгілей алатынына қарамастан, ол кредиттік немесе басқа тәуекелдің осы күнге құрал құнын бағалау кезінде нарыққа қатысушылар ескере алатын деңгейін қандай болуын білмеуі мүмкін. Келтірген құнды есептеу үшін дисконттау ставкасын анықтау кезінде қолдану үшін базалық пайыздық ставкаге тиісті кредиттік спрэдті анықтау үшін соңғы әрекеттер туралы ақпараттың ұйымда болмауы мүмкін. Бұған қарсы көрсеткіштер болмаған жағдайда, қарызды алу күніне болған спрэдте ешқандай өзгерістер болмағанын болжау дұрыс болар еді. Алайда ұйым осындай факторларда өзгеріс болғанын куәландыруды айқындау үшін дұрыс іс-әрекет жасайды деп болжанады. Егер өзгерістерді куәландыратын жағдай болса, қаржы құралының әділ құнын айқындауда ұйым осы өзгерістің әсерін ескереді.

11. Дисконтталған ақша ағындарын талдау кезінде ұйым дисконттаудың бір немесе бірнеше ставкасын пайдаланады, олар шын мәнінде ұқсас жағдайлар мен сипаттамалары бар құралдың кредитке қабілеттілігін, шартта белгіленген пайыздық ставканің қалған қолданылу кезеңін, негізгі соманы өтеуге дейінгі қалған мерзімді және төлемдер жасалатын валютаны қоса алғанда, қаржы құралдары үшін табыстылық нормаларына тең. Қысқа мерзімді дебиторлық және кредиторлық берешекті жарияланған пайыздық ставка болмаған жағдайда, егер дисконттау нәтижесі маңызды болмаса, шот-фактурада көрсетілген бастапқы құнымен өлшеуге болады.

12. Белсенді нарықта белгіленген нарықтық бағасы жоқ инвестициялардың үлестік құралдарға және бағасы белгіленбеген үлестік құралмен байланысты және олар бойынша есептер бағасы белгіленбеген осындай үлестік құралды жеткізу арқылы есеп жасалатын туынды құралдарға (опциондар, форвардтық және фьючерстік шарттар, своптар және т.б) әділ құны сенімділіктің жеткілікті деңгейімен өлшенеді, егер 1) негізделген әділ құнның есептік бағалау жүргізілетін шектердің өзгеруі осы құрал үшін елеулі болып табылмаса, немесе 2) осы шектерде түрлі есептік бағалау ықтималдығын негіздеп бағалауға және оны әділ құнды бағалауда қолдануға болады.

13. Белгіленген нарықтық бағасы жоқ үлестік құралдарға инвестициялардың негізделген әділ құнының есептеу бағасы жүзеге асырылатын және бағасы белгіленбеген үлестік құралмен байланысты және олар бойынша есептер бағасы белгіленбеген осындай үлестік құралды жеткізу арқылы есептер жасалатын шектердің өзгеруі елеулі болмауы ықтимал жағдайлар көп болады. Көбінесе ұйымда сыртқы жақтан алған қаржы активінің әділ құнын есептеу мүмкіндігі болады. Алайда негізделген әділ құнды есептік бағалау шектері елеулі болса және түрлі есептік бағалау ықтималдығын негіздеп бағалауға мүмкіндік болмаса, ол кәсіпорынның құралды әділ құн бойынша өлшеуіне кедергі жасайды.

14. Нақты қаржы құралының әділ құнын бағалаудың қолайлы әдісі нарықтық жағдайлар және басқа факторлар туралы қолданыстағы нарықтық ақпаратты пайдалануды қамтиды, олар құралдың әділ құнына ықпалын тигізуі мүмкін. Қаржы құралының әділ құны төменде аталған бір немесе бірнеше факторларға негізделеді (және басқа факторлар болуы мүмкін):

1) Ақшаның уақытша құны (яғни базалық немесе тәуекелдік ставкасы бойынша проценттер). Базалық пайыздық ставкаларді мемлекеттік облигациялардың байқалатын бағаларға сүйене отырып, алуға болады. Олар сондай-ақ қаржылық жариялануда жиі келтіріледі. Бұл ставкалар мерзімнің түрлі аралықтарына арналған пайыздық ставкалардің табыстылығы көрсеткішінде болжанатын ақша ағымдарының күтілетін күндерімен ауысады. Практикалық себептермен ұйым танып, қабылданған немесе еркін байқалатын жалпы ставкані мысалы, ЛИБОР, немесе шығыс ставкасы ретінде своп ставкасын қолдана алады (ЛИБОР сияқты ставка тәуекелсіз емес екендігіне байланысты нақты қаржы құралына сәйкес келетін кредиттік тәуекел осы шығыс ставкасынде кредиттік тәуекелге қатысты кредиттік қауіп-қатер негізінде айқындалады). Кейбір елдерде орталық үкіметтің облигацияларының өздерінде елеулі кредиттік тәуекелі болады және осы елдің валютасымен айқындалған құралдар үшін проценттің тұрақты шығыс базалық ставкасын үнемі қамтамасыз етіп отырмайды. Осы елдердегі кейбір ұйымдардың ең үздік кредитке қабілеттілігі және орталық үкіметтен гөрі қарыздар бойынша ең төменгі пайыздық ставкасы болады. Мұндай жағдайда базалық пайыздық ставкалар осы заңдық құқығының валютасымен шығарылған ең жоғары рейтингті корпоративтік облигацияларға арналған пайыздық ставкалар негізінде нақтырақ анықтауға болады.

2) Кредиттік тәуекел. Кредиттік тәуекелдің әділ құнына (яғни сыйлықтың кредиттік қауіп-қатер үшін базалық пайыздық ставкадан артуы) әсерін кредитке түрлі қабілеттілігі бар сатылатын құралдарға байқалатын нарықтық бағалар негізінде немесе түрлі кредиттік рейтингі бар қарыздар бойынша кредиторлар есептейтін байқалатын пайыздық ставкалар негізінде анықтауға болады.

3) Шетелдік валюталарды айырбастау бағасы. Валюта айырбастаудың белсенді нарықтары негізгі валюталардың көбі үшін болады және бағалар күн сайын қаржылық жариялауда келтіріледі.

4) Тауарларға бағалар. Тауарлар түрлерінің көбі үшін байқалатын нарықтық бағалары бар.

5) Үлестік құралдарға бағалар. Кейбір нарықтарда сатылатын үлестік құралдарға бағаларды (және бағалардың индекстерін) еркін байқауға болады. Байқалатын бағалар туралы ақпараты жоқ ағымдағы нарықтық бағаны есептеу үшін келтірілген құнында негізделген әдістер қолданылуы мүмкін.

6) Өзгерту (яғни қаржы құралының немесе басқа баптың болатын өзгерістер бағасының көлемі). Белсенді сатылатын баптардың өзгерістерінің көрсеткіштерін тарихи нарық деректері негізінде немесе ағымдағы нарық бағаларының болжамды ауытқуы туралы деректерді қолдана отырып, негіздеп есептеуге болады.

7) Мерзімінен бұрын төлеу тәуекелі мен міндеттемелерден бас тарту тәуекелі. Қаржы активтері бойынша мерзімнен бұрын күтілетін төлемдер схемалары және қаржылық міндеттемелері бойынша күтілетін бас тарту схемаларын тарихи деректері негізінде есептеуге болады. (Қарсы тарап бас тартатын қаржылық міндеттеменің әділ құны бас тарту сомасының келтірілген құнынан кем болмауы мүмкін).

8) Қаржы активіне немесе қаржылық міндеттемелерге қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындар. Қызмет көрсетуге шығындар нарықтың басқа қатысушыларымен есептелген ағымдағы сыйақы сомасымен салыстыру негізінде есептеуге болады. Егер қаржы активіне немесе қаржылық міндеттемелерге қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындар елеулі болса және нарықтың басқа қатысушыларында салыстырмалы шығындар пайда болса, эмитент осы қаржы активінің немесе қаржылық міндеттеменің әділ құнын айқындау кезінде ескереді. Болатын сыйақыларға шарттық құқық туындаған кезде әділ құн дайындық жұмыстарына жұмсалған шығындарға (болатын сыйақылар және олармен байланысты шығындар нарықтың салыстырмалы деректерімен сәйкес келмейтін жағдайлардан басқа) тең болуы ықтимал.