10. Фанетычныя законы (закон недысімілятыўнага акання, асіміляцыя, дысіміляцыя).

Фанетычныя законы - рэгулярныя гукавыя змены, якія адбываюцца ў адной мове ў розныя перыяды развіцця.

У паўднева-зах. захоўваецца -усх. дыялекце о пад націскам мяняецца на а, не пад націскам о –– гэта моцнае недысіміятыўнае аканне (вода, сіто, чаловек). Слабае недысімілят аканне - сярэднебеларускіх гаворках. У пн-зах дыялекце – дысімілятыўнае аканне (па правілы).

Асіміляцыя – фанетычны працэс прыпадабнення аднага гука да другога.

Асіміляцыя па напрамку:

• прагрэсіўная - змяняецца наступны гук пад уплывам папя рэдняга

• рэгрэсіўная – змяняецца папярэдні гук пад уплывам наступнага.

• кантактная - прыпадабненне сумежных гукаў.

• дыстактая – прыпадабненне несумежных гукаў. Каклета, кучуравы.

Поўная/няпоўная.

Дысіміляцыя – замена аднаго з двух аднолькавых або падобных гукаў іншым, менш падобным па вымаўленні. /шшытак/

11. Фанетычныя працэсы (пратэза, эпентэза, дыярэза, метатэза, гаплалогія).

Пратэза – паяўленне галоснага або зычнага гука неапраўданнага этымалагічна у абсалютным пачату слова. Вопыт, востраў.

Дыярэза – выпадзенне асобнага гука з асобных трох- і чатырохгукавых спалучэнняў. Сэрца, позна, міласэрнасць.

Эпентэза – паяўленне дадатковага гука ў слове, устаўка “в”, “ці”, “й” паміж галоснымі ў словах. Лявон, Навум.

Метатэза – перастаноўка гукаў або складоў у слове. Сыроватка – сыворотка. Тырэлка Талерка.

Гаплалогія – разнавіднасць дыярэзы, сутнасць якой у выпадзенні аднаго з тоесных складоў. Мінерала + логія = мінералогія.

12. Фанетычныя чаргаванні гукаў галосных зычных гістарычныя і пазіцыйныя Пазіцыйныя чаргаванні гукаў як вынік фанетычных працэсаў. Асаблівасці сінтагматыкі гукаў беларускай мовы

Чаргаванне – замена гукаў адной марфемы ў розных формах слова або ў аднакаранёвых.

Пазіцыйныя чаргаванні адбываюцца пад уплывам суседніх гукаў у слове.

Пазіцыі пры чаргаванні зычных:

• чаргаванні зв/гл у сярдзіне слова (голуб-галубкі)

• чаргаванні зв/гл на канцы слова як вынік аглушэння (снех)

• чаргаванні цв/мяк як вынік асіміляцыі па мяккасці і змякчэнне зычных перад (э) і (і)

• чаргаванне заднеязычных перад (і) у спрадвечнабеларускіх словах (падлога-падлогі, перамога-перамогі)

Гістарычныя чаргаванні не абумоўлены фанетычнай пазіцыяй гука ў слове, а з’яўляюцца вынікам змен, якія адбываліся ў мінулым.

• чаргаванні заднеязычных (ГКХ) з шыпячымі (ЖЧШ): вага – важыць, пяку - пячэш, брахаць - брэша)

• чаргаванні ГКХ са свісцячымі З’Ц’С’ (дарога-дарозе)

• б’-бл’ раздалбіць-раздалблю

• в’-ўл – лавіць-лаўлю

• м’-мл’ карміць-кармлю

• л-ў (прошлы час дзеясл)

Галосныя:

Пазіцыйныя – або фанетычныя – адбываюцца ў залежнасці ад месца гука ў слове і адлютроўваюць сучасныя фанетычныя нормы. Найбольш пашыраныя чаргаванні ў аснове якіх аканне і яканне. Сёстры-сястра.

Гістарычныя – вынік змен у фанетычнай мове ў апошнія часы. НЕ абумоўлена фанетычнай пазіцыяй.

(э)-(о)-(а) – грэбці-гроб-грабу

(э)-(о) – везці-вёз-возіць

(э)-(і)-(о) – церці-зацірка

(о)-(ы) - бровы-брыво

(о), (а), (э) – нуль гука – беглыя галосныя

Асаблвасці сінтагматыкі гукаў беларускай мовы.

Сінтагма – маўленчы такт.