40. Антанімія. Тыпы антонімаў. Сутнасць антанімічнага супрацьпастаўлення: антонім, антытэза, энантыясемія, аксюмаран. Выяўленчыя магчымасці антонімаў.

Антонімы (грэч. апп'— супраць, опута — імя) — словы адной і той жа часціны мовы з супрацьлеглым значэннем. Антонімы, у адрозненне ад сінонімаў не ў рады, а ў пары і супрацьстаўляюцца толькі па значэнні: вялікі — малы, новы — стары, смелы — нясмелы, весяліцца — сумаваць.

Антонімы могуць быць аднакарэннымі і рознакарэннымі. У аднакарэнных антонімах супрацьлегласць значэння выражаецца не коранем, а прыстаўкай: зайсці — вьійсці, жывы — нежывы, вялікі — невялікі, навуковы — антынавуковы, згода — нязгода. У рознакарэнных антонімах супрацьлегласць значэння выражаецца ўсім словам: карысць — шкода, сіла — слабасць, узнагародзіць — пакараць, даць — забраць.

На выкарыстанні антонімаў заснаваны многія стылістычныя фігуры.

Антытэза - стылістычная фігура, сутнасць якой заключаецца ў спалучэнні слоў, што абазначаюць процілеглыя паняцці: Сыты галоднаму не спагадае. (Прым.) Мякка сцеле, ды цвёрда спаць. (Прым.)

Энантыясемія - супрацьлеглыя значэнні: адно ствноўчае. а другое адмоўнае, напрыклад, слова герой, можа выкарыстоўвацца як 1) чалавек, які здзейсніў подзьвіг, і 2) чалавек, які зрабіў нешта адмоўнае.

Аксюмарон (аксімаран, аксюмаран) - стылістычная фігура, сутнасць якой заключаецца ў спалучэнні слоў, што абазначаюць несумяшчальныя паняцці: мілы і ласкавы звер; гучная цішыня; жывы труп.

Антонімы шырока выкарыстоўваюцца ў творах вуснай народнай творчасці - прыказках, прымаўках, частушках:

Багаты беднаму не сябра.

Чорнага да белага не прышываюць.

Ад добрага не ўцякай, а ліхога не рабі.

Рыхтуй калёсы зімой, а сані летам.

Далей паложыш - бліжэй возьмеш.

Некаторыя словы ў сучаснай беларускай мове мнагазначныя, таму яны могуць мець некалькі антонімаў. Так, антонімам да слова кароткая ў выразе кароткая дарога з'яўляецца слова доўгая, а ў выразе кароткая памяць — слова добрая і г. д.

Іншы раз словы набываюць супрацьлеглае значэнне толькі ў адпаведным кантэксце. Гэта — аўтарскія, або кантэкстуальныя, антонімы: ён шукаў сокала, а знайшоў варону (Бар.). Адзін з сошкай, а сямёра з ложкай (Прык.).

Маючы супрацьлеглыя значэнні, антонімы выкарыстоўваюцца ў мове як лексічны сродак стварэння кантрастаў, параўнанняў і супастаўленняў: Дзень і ноч шуміць прыбой (А. Зв.). Радасна і сумна шалясцяць асіны (К). Старое саступае месца новаму (К. Ч.). Малы жук, ды вялікі гук (Прык). Антонімы, як і сінонімы, робяць літаратурную мову больш выразнай і стылістычна разнастайнай.

41. Кантэкстуальныя сінонімы і антонімы. Сінанімія і антанімія – актыўныя працэсы ў мове і ў тэкстах смі.

С і н о н і м ы (грэч. зупопітоз — аднайменны) — словы, што па-рознаму гучаць, але поўнасцю ці часткова супадаюць па значэнні: есці — з'ядаць, карміцца, жывіцца, харчавацца, спажываць, сталавацца.

Кантэкстуальныя (аўтарскія) сінонімы — гэта словы, якія набылі статус сінонімаў толькі ў пэўных кантэкстах, моўных сітуацыях; па-за імі гэтыя словы выконваюць уласцівую ім намінатыўную функцыю і не ўтвараюць сінанімічнага рада. Кантэкстуальныя сінонімы Цёплай срэбнаю расой дождж дубам абсыпаў плечы. (Дайн.) Стала й Нязнанка, пад панцырам коўзскім хваляў разбег прыпыніла. (М. К.) У гэтых прыкладах слова плечы — кантэкстуальны сінонім да слова галлё; панцыр — да слова лёд.

Антонімы

Словы, якія маюць супрацьлеглае значэнне, называюцца антонімамі (грэч. апіі — супроць і опупга — імя): даб-ро — зло, вялікі — малы, адзін — мільён, хто — ніхто, буда-ваць — разбураць, многа — мала, над — пад.

Кантэкстуальныя антонімы - такія пары слоў, супрацьлеглае значэнне якіх выяўляецца толькі ў пэўным кантэксце: Перад вачы-ма - руіны шматгадовых здабыткаў розуму і рук, але ў глыбіні душы - захаваная святочная ўзнятасць... (К.)