1. Прадмет гісторыі дзяржавы і права Беларусі, яго асаблівасці і задачы.

Гісторыя дзяржавы і права Беларусі вывучае працэсы ўзнікнення і развіцця дзяржавы і права на тэрыторыі нашай Радзімы ў іх цеснай узаемасувязі на розных этапах жыццядзейнасці нашых суайчыннікаў.Развіццё дзяржавы і права залежыць у першую чаргу ад эканамічнага базісу, то і перыядызацыя гісторыі дзяржавы і права грунтуецца на перыядах развіцця вытворчых адносін. Асноўным грамадска-экан. фармацыям адпавядаюць і пэўныя тыпы дзяржавы і права.Нельга выдзеліць ні рабаўладальніцкага, ні феадальнага, ні буржуазнага ладу. Эканоміка любога грамадства амаль заўсёды шматукладная. Дзяржава і права часта спалучаюць у сабе рысы розных тыпаў, але пераважаюць звычайна рысы якога-небудзь аднаго, выключаючы, зразумела, пераходныя эпохі.

Як гістарычная навука гісторыя дзяржавы і права — частка гісторыі чалавецтва, разам з тым яна з'яўляецца навукай юрыдычнай — адной з фундаментальных прававых дысцыплін. Гісторыя дзяржавы і права вывучае палітычныя і прававыя інстытуты з моманту іх з'яўлення і да цяперашняга часу. Яна, такім чынам, займаецца не толькі вывучэннем права, якое дзейнічала ў мінулым, але і дзеючым зараз, прававымі галінамі і інстытутамі, якія развіваюцца.Гісторыя дзяржавы і права займаецца канкрэтнымі дзяржавамі і прававымі сістэмамі, у прыватнасці, што існавалі і існуюць на тэрыторыі нашай краіны, разглядае іх асаблівасці і характэрныя рысы. Гісторыя дзяржавы і права выкарыстоўвае абагульненні, якія робіць тэорыя дзяржавы і права, і ў той жа час даследуе, а значыць, і дае канкрэтны матэрыял для такіх абагульненняў.Гістарычны аналіз заканадаўства неабходны і для правільнага разумення дзеючых норм права (гістарычнае тлумачэнне закона), і для крытычнай ацэнкі састарэлых норм.Разам з тым вывучэнне гісторыі дзяржавы і права сваёй краіны беларускаму народу неабходна і для таго, каб умацаваць уласную нацыянальную годнасць, вызначыць сваё месца сярод народаў свету.

2. Гістарыяграфія гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Праблемы айчыннай гісторыка-прававой навукі (прычыны і перыяд узнікнення дзяржаўнасці на тэрыторыі Беларусі, паходжанне назваў “Беларусь”, “Літва”, канцэпцыі ўтварэння ВкЛ і інш.).

Грунтоўнае і сістэматычнае вывучэнне гісторыі дзяржа-вы і права Беларусі пачынаецца з 80-х гг. XVIII ст., калі было надрукавана навуковае даследаванне ўраджэнца бе-ларускага Падляшша' Тэадора Астроўскага «Грамадзянскае права або канкрэтна польскага народа са статутаў і зако-наў каронных і літоўскіх сабраныя: рэзалюцыямі пастаян-най рады растлумачаны: прымножана і дапоўнена нормамі з кананічнага, магдэбургскага і холмскага права: і размеш-чаны ў парадку рымскага права». У ім утрымліваліся каш-тоўныя звесткі пра права Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ), асабліва пра многія звычаі і судовую практыку. Прааналізавана агульная сістэма права Вялікага княства Літоўскага: гра-мадзянскае і крымінальнае права, судовы парадак, гра-мадзянскі і крымінальны працэс, асаблівасці разгляду іскаў, заснаваных на вэксалях, выкананне судовых паста-ноў, розныя судовыя выдаткі і выплаты. У дадатку дадзены прыклады розных юрыдычных актаў.

Актыўна развіваюцца гісторыка-прававыя даследаванні феадальнай Беларусі ў XIX ст. У гэты перыяд выдзяляюцца тры асноўныя напрамкі ў даследаванні гісторыі дзяржавы і права Беларусі, якія ўмоўна называюць польскім, расійскім і патрыятычным.

Першы разглядаў права Беларусі як частку права Польш-чы. 3 гэтых пазіцый напісана кніга прафесара Крэмянецка-га ліцэя Тадэуша Чацкага «Пра літоўскае і польскае права, яго дух, крыніцы, сувязі і пра змест першага Статута, вы-дадзенага для Літвы ў 1529 годзе» (1800-1801). Традыцыя Т. Чацкага была працягнута I. Лелевелем, А. Галецкім, А. Яблонаўскім, В. Камянецкім, С. Кутшэбай і інш.

Другі кірунак пачаў выразна афармляцца ў 60—70-я гады XIX ст. Большасць расійскіх гісторыкаў, выступаючы са славянафільскіх пазіцый, вывучалі гісторыю дзяржавы і права Беларусі ў цесным кантэксце з агульнарасійскай гісторыяй. Яны крытыкавалі рэакцыйную сутнасць поглядаў польскіх гісторыкаў, якія лічылі права Беларусі, Украіны і Літвы польскім правам. Разам з тым яны адносілі права ВКЛ да агульнарускага права, падтрымлівалі расійскае са-мадзяржаўе, лічылі яго выразнікам інтарэсаў і абаронцам беларускага і ўкраінскага народаў. Да гэтай плеяды гісторы-каўтрэба аднесці М. Уладзімірскага-Буданава, Ф. Леантовіча, М. Максімейку і інш. Даследаванню дзяржаўнага ладу і права Вялікага княства Літоўскага прысвечаны працы прад-стаўнікоў так званага гісторыка-юрыдычнага кірунку М. Кастамарава, В. Сяргеевіча, М. Любаўскага, I, Лапо і інш. Яны ўтрымліваюць каштоўны фактычны матэрыял і выра-шаюць цэлы шэраг выключна важных прыватных пытан-няў. Напрыклад, даследаваліся структура і кампетэнцыя цэнтральных і мясцовых органаў улады, сістэма магдэбург-скага права, судовы лад і судаводства, прававое становішча розных груп насельніцтва. Імібыла звернута ўвага на не-абходнасць вывучэння гістарычнага развіцця норм крымі-нальнага, грамадзянскага і працэсуальнага права.

Да першай паловы XIX ст. адносіцца і афармленне пат-рыятычнага кірунку гісторыка-прававых даследаванняў Бе-ларусі. Піянерамі тут былі I. Даніловіч, Т. Нарбут, Ю. Яра-шэвіч'.

Іх заслуга ў тым, што яны сабралі і высветлілі цэлы шэраг фактаў дзяржаўна-прававой гісторыі Беларусі XIV—

XVIII стст. і з іх дапамогаю паказалі гістарычную неабгрунтаванасць польскай шавіністычнай гістарыяграфіі. Выдатныя гісторыкі ўнеслі значны ўклад у даследаванне гісторыі дзяржавы і права Беларусі, станаўленне беларускага гістарычнага самапазнання і нацыянальнага самавызначэння.

Іх традыцыі былі працягнуты такімі гісторыкамі канца

XIX — пачатку XX ст., як М. Доўнар-Запольскі, В. Лас-тоўскі, якія адмоўна ацэньвалі вынікі далучэння Беларусі да Расійскай імперыі ў канцы XVIII ст. Яны, па словах сучаснага гісторыка права Я. Юхо, увогуле не імкнуліся «ўпісацца» ў імперскую канцэпцыю расійскай гісторыі, а глядзелі ў мінулае з пазіцый беларусаў. В. Ластоўскі ў 1910 г. падрыхтаваў на беларускай мове першы падручнік для суайчыннікаў пад назваю «Кароткая гісторыя Беларусі».Савецкая гістарыяграфія ўспрыняла ў асноўным славяна-фільскую канцэпцыю расійскай імперскай гістарыяграфіі і некалькі «мадэрнізавала» яе, спалучыўшы з класавай марк-сісцка-ленінска-сталінскай метадалогіяй і фразеалогіяй.

Але і ў савецкі перыяд магчыма выдзеліць некаторыя цікавыя даследаванні па гісторыі дзяржавы і права Бела-русі, якія не страцілі і на сённяшні дзень навуковай вагі. Да іх, напрыклад, можна аднесці такія работы У. Пічэты, як «Юрыдычнае становішча сельскага насельніцтва на пры-ватнаўласніцкіх землях на час выдання Літоўскага Статута 1529 года», «Валочная ўстава каралевы Боны і ўстава на валокі» і інш.

Пэўную цікавасць уяўляюць і працы такіх савецкіх бе-ларускіх гісторыкаў, як А. Бурдэйкі, У. Дружчыца, Т. Забэлы, якія аналізавалі класавую і сацыяльную структуру феа-дальнай Беларусі, прававое становішча працоўнага насель-ніцтва, важнейшыя прававыя акты эпохі феадалізму.

Значнай падзеяй у развіцці гісторыі дзяржавы і права Беларусі з'яўляецца выданне двухтомнай працы «Гісторыя дзяржавы і права Беларускай ССР» (1970, 1976). У першым томе выкладаюцца падзеі ад утварэння Беларускай ССР да 1937 г. У другім томе асвятляецца перыяд з 1937 да 1970 г. Падрабязна выкладаецца гісторыя станаўлення і развіцця органаў улады і кіравання савецкай Беларусі, развіцця роз-ных галін права. Савецкую гісторыю дзяржавы і права ў 60—80-я гг. аналізавалі такія навукоўцы, як С. Маргунскі, В. Круталевіч, I. Марціновіч' і інш. У 80-я гг. з'явілася праца Я. Юхо «Прававое становішча насельніцтва Беларусі ў XVI ст.» (Мн., 1978), у якой даследаваліся крыніцы феа-дальнага права. Па-сутнасці, гэта праца зноў выклікала цікавасць да вывучэння гісторыі ВКЛ — старажытнай дзяр-жаўнай спадчыны беларускага народа.

Новы ўсплёск у развіцці гісторыка-прававых даследа-ванняў Беларусі адбыўся пасля абвяшчэння суверэнітэту Рэспублікі Беларусь. У 90-я гг. XX ст. і ў пачатку XXI ст. з'яўляюцца буйныя даследаванні ў галіне дзяржавы і права феадальнай Беларусі — Т. Доўнар, Г. Дзербінай, Я. Юхо', дзяржавы і права савецкай Беларусі — В. Круталевіча, А. Вішнеўскага, М. Касцюка, I. Марціновіч² і інш. Падрых-таваны вучэбныя дапаможнікі А. Вішнеўскага «Гісторыя дзяржавы і права Беларусі» (1999, 2-е выд. — 2003), Я. Юхо «Гісторыя дзяржавы і права Беларусі» (2000) і інш. Выдад-зены Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. (1988), Ста-тут Вялікага княства Літоўскага 1566 г. (2003)