1. Ағымдағы активтерді есепке алу: ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері

Ақша қаражаттары ең тез қолданылатын активтер қатарына жатады. Тез қолданылатын себебі, ақшалай есептесу арқылыкез келген операцияны жүргізуге боладыжәне міндеттемелерді орындау үшін ұзақ уақыт талап етілмейді. Ақшалай қаржының болуы, алашақтары барлармен, бюджетпен, қызметкерлермен, дер уақытында есептесіп отыруға мүмкіндік береді.

Ақша қаражатының есебін жүргізу үшін, шоттардың үлгілік жоспарындағы 1010 – 1060 счеттарының тобы пайдаланылады.

Ақша қаражатының есебін жүргізетін счеттар, актив есебін жүргізетін счеттарға жатады, сондықтан счеттың дебетіндегі сальдо, счеттың қалалдығындағы сомаға тең болады. Дебет бойынша өсуі немесе соманың айналымы, ұйымға қаржының түскенін, немесе ақшаның көбейгенін көреседі. Соған сәйкес, кредит бойынша айналуы, ақшаның азайғанын көрсетеді. Ақша қаражаты сатылған өнімнің құнынан, орындалған жұмыс пен көрсетілген қызметке төленген ақының есебінен көбейеді. Кемуі – ақша қаражатының құндылықтарды, шикізатты, негізгі қорларды сатып алып, басқа да операциялыө немесе инвестициялық мақсаттарға жұмсалғанын көрсетеді.

Есептесу счетындағы келіп түскен және шығарылған сомалардың айналымы, немесе жиынтығы, есеп регистрлеріндегі, болмаса журнал – ордеріндегі сомалармен сәйкес келуге тиіс. Оған қоса, есептесу регистіріндегі ай соңындағы қалдық, банкілік құжаттағы ай соңында көрсетілген сомамен кең болуы тиіс. Банкілік құжаттығы қалдық сомасы оның төменгі оң жақ бұрышында көрсетіледі, әрбір банкілік операция құжат түрінде расталып отырады, құжат болмаған жағдайда, оны ұйым шығындарының ішінен алып тастап, оған қосымша салық салынуы мүмкін.

Заң бойынша, басқа да қолма – қол ақшасыз есептесудің түрлері бар. Оларға чектер, вексельдер немесе оларды шетелдік индоссаментке төлем карточкаларымен, инкассалық жарлықпен беру түрлері жатады. Ақшалай төлем жасап және оны аударудың ережелері мен қолдану тәртіптерінің ерекшеліктері, ҚР Ұлттық банкісінің нормативтік актілері бойынша бекітіледі.

Ерекше жағдайларда банк ұйымның есептесу счетынан басқа ұйымдардың құжаттары бойынша, қаражатты мәжбүрлеп аудара алады. Мысалы, салық органдарының жарлығына сәйкес, ұйвмның дер кезінде төленбеген салықтары мен төлемдерін аударады. Банк, одан басқа да келісім шартқа сәйкес, ұйымның бұйрығынсыз, оның есеп счетынан ақша аудара алады. Мысалы, ссуданы пайдаланғаны үшін төленетін үстеме пайыз, уақытында қайтарылмаған ссуданың сомасы, банк қызметі үшін төленетін ақы және тағы басқалары.

Төлем құжаттырының түрлері:

• төлем тапсырысы;

• чек;

• вексель;

• талап тапсырмасының төлемі;

• инкассалық жарлық, салық қызметі мен кеден органдарының инкассалық жарлығы;

• ұлттық банктің құқықтық актілерімен бекітілген басқа да төлем құжаттары.

Есептесу счетына өолма – қол ақша салынған кезде, қолма – қол ақша салу хабарламасы жазылады. Банк ақша саушыға ақшаны алғанын растайтын түбіртер береді.

Чек ұйымның банкке онда көрсетілген соманы қолма – қол ақша түрінде есептесу счетынан алып беру туралы бұйрығы болып саналады.

ҚР «Төлемдер мен ақша аудару туралы» заңында, Қазақстан Республикасының аймағында, қолма –қол ақшасыз есептесудің тәртібі мен формасы, төлемқұжаттарын пайдаланудың Ережелері бекітілген. Қолма – қол ақшасыз есеп айырысқан кезде, төлем тапсырыстары, аккредитивтер, чектер, инкассалық тапсырмалар сияқты құжаттар пайдаланылады.

Төлем тапсырысы – банктегі счет иесінің тиісті соманы өз счетынан, алушының счетына аудару жөніндегі жарлығы болып табылады. Төлем тапсырысының түрі барлық аударымдар үшін бірдей болады.

Төмендегі шаруашылық операцияларын бухгалтерлік есеп бойынша көрсету үшін шоттар корреспонденциясын құрдым.

Рет №№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Сомма (теңге)	дебет	кредит
1	Өзге ұйымдарға берілген зайымдардың қайтарылуы есебінен кассаға ақша түсті	250 00	1010	1110
2	Кассадағы валюталық қаржы қалдығын қайта бағалау кезінде бағамдық айырманың есебінен алнған пайда анықталды	4500	1010	6250
3	Кассадан қызметкерге жалақы есебінен аванс берілді	50 000	3350	1010
4	Сатып алушыдан сатылған өнім үшін ағымдағы банктік шотқа ақша қаражаты келіп түсті	1 240 000	1210	1030
5	Сатудан (тауарларды, өнімдерді, жұмыстарды, қызметтерді және т.б.) түскен түсімнің есебінен банктегі шотты толықтыруға кассадан ақша келіп түсті	1 000 000 1 000 000	1020 1030	1010 1020
6	Кассадағы валюталық қаржы қалдығын қайта бағалау кезінде бағамдық айырманың есебінен алынған залал анықталды	2 700	7430	1010
7	Операциялық жалдау бойынша банктегі ағымдағы шоттан жалдау ақысы төленді	450 000	7450	1030
8	Кассадан қызметкерлерге подотчетқа ақша берілді	160 000	1250	1010
9	Подотчеттық соманың пайдаланылмаған қалдығы кассаға қайтарылды	2 750	1010	1250
10	Кассаға құрылтайшылан жарғылық капиталдың салымы есебінен ұлттық валюта түрінде ақша келіп түсті	500 000	1010	1280
11	Кассадан қызметкерлерге қысқа мерзімді зайым пайызсыз берілді	1 500 000	1250	1010

(кестедегі мәліметтер өндірістік тәжірибе өтілген АҚ – нан алынған)

Қазақстан Республикасының орналасқан ұйымдар валюталық қаржыларын, валюталық счеттарда сақтайды. Осыған байланысты, шетелдік валютамен операциялар үшін, валюталық счеттар ашу керек. Ұйымдар ҚР Ұлттық банкісінің лицензиясы бар кез келген банкке, сонымен қатар шетелдерде валюталық счет аша алады. Шет елдердегі банктерде ашылған счеттар бойынша операция жасау үшін, ҚР Үкіметінің және Ұлттық банкісінің нормативтік – құқықтық актілерімен анықталған талаптарды сақтауға міндетті.

Валюталық операцияларды атқаратын ұйымдардың іс – әрекеттері, ҚР «Валюталық реттеу туралы» Заңымен, ҚР Үкіметі мен Ұлттық банкісінің Қаулыларымен реттеледі.

Ұйымдардың шетелдік валютамен жасаған операцияларын жүргізу тәсілі, ҚЕҰС 2 «Шетелдік валютамен операция жасау» 30 бөлімінде және ХҚЕС (IAS) 21 «Валюталық курс өзгерісінің әсері» деп аталатын бөлімдерде қаралады.

Валюталық операацияларды атқару кезінде, аталған стандарттарды және төмеде көрсетілген түсініктерді пайдаланады:

Қолданыстағы валюта – қаржылық есеп берілетін валюта;

Шетелдік валюта – кәсіпорын есеп беретін функционалдық валютадан басқа валюта;

Валюталық курс – қаржы нарығында сұраныс пен ұсыныстың нәтижесінде анықталған, бір валютаны екіншісіне аудару үшін қолданылатын оларның ара қатынасы;

Курс айырмасы – бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп барысында, шетелдік валютаның курсы өзгерген кезде пайда болатын айырмашылық;

Соңғы курс немесе жабылу кезіндегі курс – белгілі есепті кезеңдегі қолданыстағы валютаның, шетелдік валютаға шаққандағы курсы.

Мысалы, келіп түскен тауар үшін, валюталық счеттан алдын ала 5 000 АҚШ доллары төленген. Ақшаның банкілік счетка келіп түскен күнгі доллар бағамы 147,77 теңге.

Дт – 1610,2910 738 850 теңге (5 000*147,77).

Кт – 1030

Мекеменің банкідегі валюталық счетына қаржының келіп түскен немесе счеттан аударылған күні, валюталық счет бойынша банкілік операцияның атқарылған мерзімі болып есептеледі.

Шетелдік бөлімшелердегі инвестицияларды қайта бағалау кезіндегі курстық айырмашылық, инвестицияларды еншілес, бағынышты немесе біріккен түрде бақыланатын мекемелерге салудың нәтижесінде пайда болады. Валюталық операцияларды жүргізу кезімен есептесу кезінде пайда болып, тиісінше табысқа немесе шығанға қосылатын курстық айырмадан, шетелдік бөлімшелерге салынатын инвестициялардың өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, мекеме өзінің шет елдегі бөлімшесіне шетелдік валютамен ұзақ мерзімдік несие бере алады, сол уақытта пайда болған курстық айырмашылық, мекеменің қаржылық инвестициясы болып табылады және оның капиталын ұлғайту үшін қолданылады.

Шетелдік қызметтің мысалы:

«Galanz Bottlers» мекемесі «Омега» кәсіпорнын құрды. 1 қаңтардағы еншілес мекеменің таза активтерінің бағасы 5 000 000 АҚШ долларын құрады. Еншілес кәсіпорынның акционерлік капиталы 3 000 000 АҚШ доллары, бөлінге ішкі топтық несие 1 000 000 АҚШ доллары.тнесие еншілес мекемеге бөлінген таза инвестицияның бір бөлігі болып саналады. Оған қатысты курстық айырмашылық, капиталдың өзгерісі ретінде қарастырылады. Еншілес кәсіпорынды құрған кездегі валюта бағамы 145 теңге, есеп беру кезінде 147,77 теңге. Зайым сомасы төмендегідей өзгеріске ұшырады.

(147,77теңге – 145теңге)*1 000 000=2 770 000 теңге

Бағам өзгерісінен пайда болған курс айырмашылығы 2 770 000 теңге, «Galanz Bottlers» мекемесінің капиталына қасылады.