4. Адушаўлёныя I неадушаўлёныя назоўнiкi . .

Адушаўлёныя назоўнікі – гэта назвы людзей, жывёл, птушак, рыб, насякомых: чалавек, настаўнік, кот, леў, шпак, шчупак, акунь, насякомае, муха, чмель.

Неадушаўлёныя назоўнікі – назвы ўсіх іншых прадметаў і з’яў: акно, дабрата, паездка, сон.

Адуш-я і неадуш-я назоўнікі адрозніваюцца граматычна. Гэтае адрозненне паслядоўна праводзіцца ў мн. ліку: у адуш-х В. скл. супадае з Р. скл., а ў неадуш-х – В. скл. = Н. скл., напр.:

В. (бачу) вучняў, цялят, камароў = Р. (няма) вучняў, цялят, камароў –

адушаўлёныя.

В. (я бачу) яблыкі, грыбы, ружы = Н. (раслі) яблыкі, грыбы, ружы

– неадушаўлёныя.

У адз. ліку адушаўлёнасць / неадушаўлёнасць выражаецца гра­матычна толькі ў назоўнікаў м. р. з чыстай асновай: В. (бачу) вучня, камара (= Р. скл. – адуш.); В. (бачу) яблык, грыб, дуб (= Н. скл. – неадуш.).

Назоўнікі н. р., ж. р., а таксама м. р. на -а (-я) і аг. р. на -а(-я) не маюць у адз. ліку фармальнага паказчыка размежавання адуш-х і неадуш-х наз-ў. Таму іх трэба правяраць па мн. ліку.

УВАГА: Калі ж назоўнік ж. р. ці н. р. адзіночналікавы, то праверыць яго адушаўлёнасць / неадушаўлёнасць можна толькі па аднаструктурных словах м. р. з чыстай асновай з падобнай семанты­кай. Напр., каб выясніць, адушаўлёныя ці неадуш. зборныя назоўнікі моладзь (ж. р.), студэнцтва (н. р.), якія не маюць мн. л., можна пра­верыць па зборным назоўніку м. р. люд: В. (бачу) люд (= Н. скл. – неадуш., значыць, і моладзь, студэнцтва таксама неадушаўлёныя).

Указаная заканамернасць можа парушацца ў народных гаворках і пад іх уплывам у некаторых творах мастацкай літаратуры, напр., у Кузьмы Чорнага: пасвіць (даглядаць) коні, каровы, авечкі, гусі – неадуш-я замест адуш-х. İ наадварот, у паўднёва-заходніх гаворках Палесся адухаўляюць усю акаляючую прыроду і ўсе рэчы, якія акружаюць чалавека. Там ужываюць іх як адуш-я: даў рубля, ссек дуба, знайшоў грыба, падняў баравіка, узяў нажа, прынёс малатка і г. д. На жаль, гэтае язычніцкае абагаўленне прыроды не з’яўляецца літаратурнай нормай. У літаратурнай мове з’яўляецца нормай адступ­ленне ад гэтага правіла ва ўстойлівых канструкцыях тыпу ісці ў салдаты, ісці ў літаратары, узяць у падпаскі, пайсці ў нянькі.

П адзел назоўнікаў на адуш-я і неадуш-я не адлюстроўвае поў­насцю падзел на жывое і нежывое з біялагічнага пункту погляду. Дакладней кажучы, граматычныя паняцці ’адушаўлёны’ / ’неаду­шаў­­лёны’ не супадаюць з біялагічнымі паняццямі ’жывое’ / ’нежывое’.

Д а неадушаўлёных адносяцца жывыя з біялагічнага пункту погляду 1) назвы дрэў, раслін, грыбоў (яны дыхаюць, рэагуюць на чалавека ці жывёлу, і гэта адлюстроўваюць дакладныя прыборы): дуб, граб, ясень, чаромха, рамонак, васілёк, баравік, падбярозавік;

2) назвы сукупнасцей людзей, жывых істот: народ, атрад, батальён, дывізіён, натоўп, войска, рота; статак, табун, рой;

3) зборныя назоўнікі: люд, моладзь, студэнцтва, дзетвара, сялян­ства.

З другога боку, да адушаўлёных адносяцца нежывыя з біялагічнага пункту погляду назоўнікі:

1) качка (смажаная), карась (вараны), воўк (забіты);

2) назвы цацак, лялек: мядзведзь(ік) плюшавы, заяц (зайчык) гумавы, конь(ік) драўляны і пад.; (купілі) лялек, (прынеслі) матрошак; выключэнне: гуляць у лялькі – устойлівы выраз;

3) назвы памёрлых людзей асацыятыўна звязваюцца з жывымі істотамі і таму ўжываюцца як адушаўлёныя: (бачыў) нябожчыка(ў), мерцвяка(оў), тапельца(ў), вісельніка(ў); выключэнне – медыцынскі тэрмін: труп(ы) – неадуш.;

4) неадуш-я назоўнікі, ужытыя ў пераносным сэнсе ў прымяненні да канкрэтных асоб, набываюць марфалагічныя прыметы адушаў­лёнасці, напр.: дастаць языка (’воіна з варожага стану’), бачыў тыпа, сустрэў арыгінала; сюды ж адносяцца і назоўнікі, якімі адмоўна характарызуюць асобу (звычайна пасля штампаў загса ў пашпартах): каўпак, цюфяк, таптун, вахлак, мяшок, дуб, пень;

5) адушаўлёныя назоўнікі могуць абазначаць нежывыя прадметы, але захоўваць пры гэтым прыметы адушаўлёнасці: (убачылі) раз­ведчыка (’разведвальны самалёт’), знішчальніка, бамбардзіроў­шчыка; (укралі) дворніка (’дэталь у машыне’); (купіў) ”Масквіча”, ”Запарожца”; (прачытаў) ”Салаўя” З.Бядулі, ”Абломава” А. İ. Ган­ча­рова;

6) Дух – звышнатуральная істота – і міфічныя істоты адухоўленыя і адушаўлёныя: (малю) Бога; (бачыў) чорта, лесуна, дамавіка, вадзеніка, палевіка, дракона, русалак, барабашак, німфаў, Марса, Юпітэра (калі апошнія 2 багі, а не планеты);

7) назвы шахматных, шашачных, картачных фігур: (даў) вальта, караля, туза, ферзя, слана, каня, козыра, (пабіў усіх) пешак □, дам □.

Некаторыя назоўнікі ў сваіх лексічных значэннях сумяшчаюць паняцці пра жывое і нежывое, у іх назіраюцца хістанні ў грама­тычным выражэнні адушаўлёнасці / неадушаўлёнасці, таму ўзнікаюць цяжкасці пры аднясенні назоўніка да таго ці іншага разраду. Напр.: 1) хаця ў друку сустракаецца і В. як Н., і В. як Р. скл., усё ж назвы мікраарганізмаў маюць тэндэнцыю да ўжывання ў якасці неадуш-х: В. (назіраць, вывучаць) бактэрыі, вірусы, мікробы, бацылы, інфузо­рыі; перавагу трэба аддаваць гэтай форме, а не бактэрый, бацыл…; 2) могуць (але не абавязкова павінны) ужы­вацца як адуш-я назвы некаторых танцаў: В. (станцаваў) гапака і гапак□, казачка і казачок□, крыжачка і крыжачок□.