Лексiка - граматычныя разрады прыметнiкаў (лгр)

П аводле характару абазначэння прыметы і граматычных асаб­лівасцей прыметнікі падзяляюцца на ЛГР: 1) якасныя, 2) адносныя, 3) прыналежныя: а) уласна-прыналежныя і б) адносна-прыналежныя.

1. Якасныя прыметнiкi .

абазначаюць уласцівасць прадмета непасрэдна, прычым, уласцівасць гэтая, як правіла, можа праяўляцца ў большай ці меншай ступені.

Семантычныя рысы якасных прыметнікаў

Якасныя прыметнікі называюць 1) колер (усе прыметнікі колеру якасныя: свела-чырвоны, бэжавы, салатавы); 2) смак (кіслы, горкі), 3) прасторавыя прыметы (доўгі, шырокі, глыбокі, далёкі); 4) знеш­нюю форму ці памер (круглы, вялікі, малы, квадратны, гарбаты, вусаты); 5) унутраныя якасці чалавека ці жывёлы (разумны, злы, добры, шчодры, мужны); 6) тэмпературныя прыкметы (цёплы, гарачы, душны) і іншае.

Спецыфічныя граматычныя рысы якасных прыметнікаў

1. Большасць якасных прым-ў утвараюць ступені параўнання.

2. Некаторыя маюць не толькі поўныя, але і кароткія формы: рад, повен, павінен, гатоў, здароў, відзён, чуцен, весел, цёмен, чыст, молад.

3. Могуць утвараць антанімічныя пары: лёгкі – цяжкі, ранні – позні, доўгі – кароткі.

4. Асобныя прыметнікі могуць мець а) памяншальна-лас­кальныя і б) павелічальна-ўзмацняльныя ацэначныя формы, а таксама формы в) непаўнаты якасці: а) сіненькі, малюсенькі, шэранькі, маленечкі, малюпасенькі, чарнявенькі, рыжаваценькі, невялічкі, бя­люткі; б) вы­сачэзны, высозны, таўшчэзны, таў­шчэразны, здара­венны; в) малава­ты, белаваты, таўставаты, даўгаваты.

5. Могуць утвараць якасныя прыслоўі: добра, хітра, мудра...

6. Могуць утвараць абстрактныя назоўнікі са значэннем ад­цягненай якасці: добры  дабрата, сівы  сівізна, глухі  глуш , чырвоны  чырвань , глыбокі  глыбіня, жвавы  жвавасць.

7. Могуць спалучацца з прыслоўямі меры і ступені: вельмі смачны, надзвычай сумленны, зусім свабодны, абсалютна здаровы.

8 . Могуць выступаць галоўным словам у словазлучэнні: вельмі строгі, на здзіўленне прыгожы.

Усе названыя 8 прымет (асаблівасцей) не абавязкова ўласцівы кожнаму якаснаму прыметніку, напр., глухі, сляпы не маюць ступеней параўнання. Але наяўнасць хаця б адной з пералічаных прымет сведчыць пра тое, што прыметнік якасны. Некаторыя маюць толькі адну з пералічаных рыс (жывы  жывасць, мёртвы  мёртва, кульгавы  кульгавенькі ). Некаторыя не маюць ніводнай грама­тычнай прыметы (сінявокі, карычневы, фіялетавы), але маюць семантычную прымету – абазначаюць колер. [Утварэнне прыслоўя на -а тыпу ”А мне ўсё глыбока фіялетава” ў гутарковым стылі не бяром пад увагу]

Якасныя прыслоўі могуць быць і вытворнымі, і невытворнымі. Усе адносныя і прыналежныя з’яўляюцца вытворнымі. Запомніць: усе невытворныя прыметнікі – якасныя! Таму, калі ўзнікае сум­ненне, якасныя ці адносна-прыналежныя прыметнікі чужы, уласны, іх невытворнасць гаворыць на карысць якасных. Тое ж самае з прыметнікамі раннія ўсходы – познія ўсходы (якія, дарэчы, утвараюць антанімічную пару).