Агульная характарыстыка прыметнiка як часцiны мовы

ПРЫМЕТНİК – гэта ч. м., якая абазначае прымету прадмета і выражае гэтае значэнне ў словазменных катэгорыях роду, ліку і склону. Прыметнік у сказе спалучаецца з назоўнікамі і не можа спалучацца з дзеясловамі. Якасныя прыметнікі могуць мець формы ступеней параўнання, а таксама поўныя і кароткія формы.

Звычайна парадыгма прыметніка ўключае 24 словаформы (6 склонавых формаў для ж. р., 6 для м. р., 6 для н. р. і 6 для мн. л.). Можа быць толькі адна словаформа (у нязменных прыметнікаў тыпу бардо, бэж, хакі). Могуць быць 4 словаформы (у прыметнікаў, якія ўжываюцца толькі ў кароткай форме: рад, павінен, гатоў, чуцен, відзён). Можа быць 28 словаформаў (названыя 24 + 4 кароткія ф.). Формы ступеней параўнання ў парадыгму звычайна не ўключаюцца.

Лексіка-семантычныя групы прыметнікаў

Прыметнікі могуць абазначаць:

1) унутраныя і знешнія якасці людзей і жывёл: добры, смелы, хітры, дужы, высокі, вялікі, асцярожны, прыгожы, худы і г. д.;

2) уласцівасці, якія ўспрымаюцца органамі пачуццяў (колер, пах, смак, гук): чырвоны, пахкі, духмяны, горкі, салёны, гучны, ціхі;

3) прымету па часе, па матэрыяле, па месцы, па ліку, па прызначэнні: учарашні, мінулагодні, вячэрні, жалезны, медны, вясковы, гарадскі, віцебскі, двайны, трайны, студэнцкі, доктарскі;

4) прыналежнасць пэўнай асобе: дзедаў, матчын, Васеў.

Т. ч., прыметнікам уласціва агульнае значэнне якасці (уласці­васці).

Да прыметнікаў адносяцца таксама некаторыя нязменныя запа­зычаныя словы, якія называюць прымету: бэж, бардо, хакі, люкс (’раскошны, высакаякасны’), нета, брута, плісэ, дэкальтэ, клёш, гафрэ, хіндзі, бенгалі, электрык (’блакітны ці сіні колер з шэрым адценнем’), комі (культура комі, мова комі), максімум (праграма), мінімум, максі, міні, мідзі.

М ногія з такіх слоў могуць быць і назоўнікамі, зрэдку – пры­слоўямі. Адрозніваць іх трэба сінтаксічна, у кантэксце: калі такое слова спалучаецца з назоўнікам (залежыць ад яго), то гэта прыметнік, а калі з дзеясловам – то гэта назоўнік:

пашыла сабе клёш – назоўнік;

пашыла сабе спадніцу (штаны) клёш – прыметнік.

В ыразна адчуваецца іх чужароднасць, і таму ў спалучэнні з назоўнікамі яны ўжываюцца звычайна не перад назоўнікамі, як гэта характэрна для скланяльных прыметнікаў, а ў постпазіцыі да іх: каюта люкс, касцюм электрык, сукенка бэж, паліто колеру хакі. У некаторых выпадках пры асваенні слова прыметнік набывае скла­няльную форму з суфіксам -ов- (-ав-): бэжавы, бардовы.

Граматычныя катэгорыі прыметніка (роду, ліку, склону) несама­стойныя, сінтаксічна залежныя ад назоўніка. Так, катэгорыя роду прыметніка ўказвае на род назоўніка і больш ні на што. Катэгорыі ліку і склону прыметніка таксама ўказваюць на лік і склон наз-каў.

Па форме прыметніка ўстанаўліваюць пол назоўнікаў аг. роду (вялік і плакса – м. пол), устанаўліваюць род нязменных назоўнікаў (нова е атэлье – н. р., элегантн ы парцье – м. р.), а таксама па форме прыметніка канкрэтызуюцца значэнні займеннікаў (ты яшчэ малады; ты яшчэ маладая).

Некаторыя прыметнікі не маюць усіх трох формаў роду. Яны абазначаюць уласцівасці, прыметы асоб або толькі жан. полу (замужняя, цяжарная), або толькі муж. полу (жанаты, халасты).

Прыметнік многія не мае формаў адз. ліку, што звязана з яго семантыкай.

Пачатковая форма прыметнікаў – м. р., адз. л., Н. скл.

У сказе прыметнікі выконваюць ролю азначэння і выказніка (дакладней, іменнай часткі састаўнога іменнага выказніка): Надвор’е было цудоўнае (іменная ч. састаўнога выказніка). Асенні вечар халодны і золкі (таксама іменная ч. састаўнога выказніка, тут у склад выказніка ўваходзіць нулявая звязка).

У складзе словазлучэння прым-к выступае звычайна як залежнае

слова (глыбокае возера), аднак можа выступаць і ў ролі галоўнага

слова: поўны вады, мокры ад дажджу, багаты нафтай.

Прыметнікі актыўна ўтвараюцца ад назоўнікаў і іншых ч. м.

Ад’ектывацыя дз-каў (пераход дз-каў у прым-кі) – гэта адзін са шляхоў утварэння прыметнікаў. Пры ад’ектывацыі на першы план выступае якаснае, а не працэсуальнае значэнне. Параўнайма:

затуманены слязамі погляд (дз-к) і затуманены погляд (прым-к); адкрытая Калумбам Амерыка (дз-к) і адкрыты партсход, адкрытая мясцовасць, адкрытая рана (іх ніхто не адкрываў, значэнне дзеяння сцерлася, гэта прыметнікі); абжытае людзьмі месца і абжытае месца. Некаторыя дз-кі канчаткова перайшлі ў прым-кі і як дз-кі ўжо не ўжываюцца; гэта, як правіла, дз-кі з суфіксам -л-: заляжалы тавар, трывалыя асновы (= ’моцныя’), набалелае пытанне (= ’актуальнае, надзённае’), загусцелая змазка (= ’густая’), струх­нелы пень (= ’стары, гнілы’).