7. Адзiнкавыя назоўнiкi . .
Р
эчыўныя
назоўнікі могуць суадносіцца з адзінкавымі
назоўнікамі, якія называюць адзінкавыя
прадметы, вылучаныя
з масы
аднароднага рэчыва.
У В А Г А ! : Не блытаць адзінкавыя наз. з адзіночналікавымі (Singularia tantum) тыпу Масква, Мінск, хадзьба, роўнасць. Адзінкавыя наз. утвараюцца ад рэчыўных і зборных з дапамогай суфіксаў -ін (-ын): гарошына, бульбіна, саломіна, смяціна; -інк (-ынк): сныжынка, пушынка, пылінка, пясчынка, расінка, травінка.
У адрозненне ад адзіночналікавых, адзінкавыя наз. маюць дзве формы ліку – і адз. л., і мн. л.: адна гарошынк а , тры гарошынк і .
Граматычныя катэгорыi назоўнiка
Да граматычных катэгорый назоўніка адносяцца катэгорыі роду, ліку, склону, скланення. Спынімся на іх падрабязней.
1. К А Т Э Г О Р Ы Я Р О Д У Н А З О Ў Н İ К А .
У
се
назоўнікі,
якія маюць форму адз. л., належаць да
аднаго з трох родаў – м.,
ж.,
н.
р.
Невялікую групу складаюць назоўнікі
аг.
р.,
якія ў пэўным кантэксце абазначаюць
асоб або
м.,
або
ж.
полу.
(Заўважце: полу,
а не
роду,
як гэта часта пішуць у некаторых
падручніках і дапаможніках па беларускай
мове!!!) Не
маюць
катэгорыі роду
множналікавыя
назоўнікі
(Pluralia
tantum)
тыпу нажніцы,
сані, Баранавічы, ЗША і
пад.
Да а г у л ь н а г а р о д у адносяцца:
1. Агульныя назоўнікі на -а (-я), якія абазначаюць асоб муж. і жан. полу; большасць з іх абазначаюць адмоўную характарыстыку асобы і маюць стылістычна заніжаную эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку, таму сфера іх выкарыстання – гутарковы стыль: нэндза, нядбайла, заіка, жмінда, туляга, беларучка, абжора, бадзяга, валацуга, выскачка, гуляка, забіяка, задавака, задзіра, зазнайка, крыўляка, лежабока, няўмыцька, неўмывака, п’яніца, мямля, назола, недарэка, непаседа, падліза, плакса, пустамеля, хапуга, шэльма і інш. ( 100 наз.); ёсць агульныя назоўнікі са станоўчай ацэнкай і са стылістычна нейтральнай афарбоўкай: самавучка, малайчына, калега, цёзка. Не блытаць: да агульнага роду не адносяцца назоўнікі на -а (-я), якія абазначаюць род заняткаў, прафесію, званне асоб м. і ж. полу. Такія назоўнікі адносяцца да м. р: ваяка, суддзя, прамоўца, творца, тамада, стараста, старшыня, старшына і пад.
2. Бытавыя формы ад афіцыйных уласных імён: Жэня, Шура, Саша, Валера, Слава, Валя, Вася (ад Васіль і Васіліна, Васіліса).
3. Прозвішчы з канчаткам -а (-я) і прозвішчы з асновай на зычны: Свірка, Пархута, Паходня, Біруля; Багдановіч, Русак, Кудравец, Янішчыц і падобныя, у якіх па канчатку не відаць полу асобы, а таксама нязменныя прозвішчы: Дзідро, Гюго, Дзюма, Ючко, Бізэ, Мялкіх, Сядых, Руставелі, Тэлія, Гурцкая і г. д.
Хоць катэгорыя роду граматычна праяўляецца толькі ў формах адз. л., але яна ўласціва назоўніку як слову ва ўсёй сістэме яго формаў. Род – пастаянная граматычная прымета назоўніка, яго можна вызначыць у любой словаформе, у тым ліку і ў мн. ліку (у адрозненне ад прым-ў, займ., парадк. ліч-ў, дз-каў, у якіх у мн. л. род не вызначаецца). Заўвага: Да м. р. адносяцца наз-і з ацэначнымі суф-мі -к(а), -ішч(а), -ыск(а), утвораныя ад м. р.: верабейка, дамішча, насішча, вятрыска; але: да ж. р.: ручышча, галавішча.
Граматычна катэгорыя роду праяўляецца ў формах слоў, якія дапасуюцца да назоўнікаў ці каардыніруюцца з імі: нов ае знаёмств а , нов ая кніг а ; вад а шумел а , дзіц я прыйшл о . Распазнаецца род звычайна 1) па граматычным сродку – па флексіях. Але далёка не заўсёды ёсць магчымасць распазнаць род па канчатках. У такім разе род вызначаецца 2) па канчатках залежных слоў. А калі няма залежных слоў і няма канчатка ў нязменнага назоўніка, то род вызначаецца 3) па семантыцы. А іменна: