1.7.2.1 Сурет. Шунттар
Кедергі элементтің материалы ретінде мыс аяқтарға қысымдалған таспалық немесе сымдық манганин қолданады.
Құжаттарда шунттар мысалы, мынадай болып белгіленеді: 75ШП-0.3/0.75-0.2 (шунт тасымалды, 0,3 және 0,75 А екі шекке, класс дәлдігі - 0,2).
Ток I-ді өлшеуге берілген шектің шунттың кедергісі мына көрініс бойынша есептеледі:
(1.7.2.2)
мүнда: n - шунттау коэффициенті.
Мысалы, Iа = 0,2 мА және Rа = 900 Омға тең М260 амперметрдің өлшеу шегін I=200 мА дейін кеңейту үшін кедергісі Rш =0,9 Ом-ға тең шунтты қолдану керек.
Бұл жағдайда аспаптың шкаласы - өлшеу шегі 200 мА бөліктенулі болу керек (яғни, бұл жағдайда шкалаға х10 деген таңба қойылу керек).
Шунттарды дайындауға қолданатын сымның диаметрі мына жағдайдан таңдалады:
(1.7.2.3)
мұнда: I- амперметр тізбегіндегі ток, d- сымның диаметрі, мм.
Мысалы.
тоғы
I=
200 мА = 0.2 А
тең миллиамперметрдің шунты диаметрі
мм
тең
сымнан жасалу керек.
Шунтты дайындалуға керекті сымның ұзындығы шамамен мына көріністен табылады:
(1.7.2.4)
мұнда: l - сымның ұзындығы, м, Rш - шунттың кедергісі, Ом.
Кедергінің аяққы тыксырулы аспаптың бөліктенудігі кезінде жасалады. Ток өлшеуінің диапазонының кеңдігін қамтамасыздандыру үшін аспап бірнеше шекті болу керек.
Бұл шекті токтың әр түрлі мәндеріне есептелген бірнеше жұмылдыру шунттарды қолдану арқылы қамтамасыз етіледі.
Шкаланың ауыспалы коэффициенті N деп екі қатар тұрған өлшеу шектерінің шекті мәндерінің қатынасын атайды.
N = 10 кезде мысалы, шектері 1,10,100 және 1000 мА-ге тең бір шекке (1 мА) орындалған аспаптьң шкаласы, қалған шектерде басқа токтарды өлшеуге жеңіл ауыстыруға болады, ал ол үшін санауды 10, 100 және 1000-ға көбейту керек.
Өлшеудің дәлдігін жоғарылату үшін кейбір аспаптарда өлшеніп жатқан токтардың шекті мәндерін 1:5:20:100:500 сан қатарынан таңдайды.
Токты өлшеу үшін аспапты зерттеліп жатқан тізбекке тізбектеп қосады. Бұл тізбектің жалпы кедергісін үлкейтеді және ондағы токтың мәнін азайтады. Тізбектің жұмыс ережесіне аспаптың әсерін кеміту үшін аспаптың қосылатын нүктелер 1 және 2 (1.7.2-сурет) арасындағы сыртқы тізбектің R, кедергісіне қарай аспаптың ішкі кедергісі Rа аз болу керек.
1.7.2 Сурет. Тізбектің схемасы
Жалпы жағдайда тізбектегі токтың салыстырма мәнінің азаюы немесе аспаптың әсер ету коэффициенті:
(1.7.2.5)
теңдеудің
бөлшегі мен
алымын I-ға
көбейтсек және тілдің бүкіл шкалаға
ауытқу кезінде
-ға
тең, ал
re тең
болғандықтан. табамыз:
(1.7.2.6)
Егер тізбек күрделі болса, онда Е ЭҚҚ-тің мәні тізбектең, аспап қосылған нүктелерінің арасындағы бос жүріс кернеу деп ұғуға болады (өлшеніп жүрген жатқан токтың тізбегін үзген кезде).
Мысалы,
егер
тең болса онда Вi
=10% тең, яғни аспапты қосу токты 10%
азаяды.
1.7.3. Айнымалы ток бойынша өлшеу шекті кеңейту
Айнымалы ток бойынша аспаптың өлшеу шекті кеңейту токты өлшеу трансформатор (ТӨТ) арқылы іске асырылады. ТӨТ деп үлкен токты 1 және 5 А-ге тең үлгілі шама токқа өзгертетін электромагниттік кұрылғыны атайды. ТӨТ-дың теориясы егжей-тегжейлі баяндалған. 7.3-суретте ТӨТ-дың қосу схемасы көрсетілген. Орам саны w,-re тең біріншілік орама [Л әрпімен белгіленеді (линия)] электрлік тізбекке жүктеме Zж-мен тізбектеліп қосылады, яғни ол арқылы біріншілік ток деп аталатын I, жүктеменің толық тоғы өтеді (1 деген санмен ораманың басын белгілейді, 2 деген санмен – аяғын белгілейді). Екіншілік орама И әрпімен белгіленеді де өлшейтін аспапқа тізбектеп қосылады.
