Тәрәккый тормозлары

Габбас мелла мәктәп ачып балалар укыттыгында Хикмәт хаҗиның көнчелеге шул мәртәбәдә иде ки, әгәр дә мөмкин улса, мәктәбене ваттырып, урынында улан тупракны суга салдырыр иде (боның баш сәбәбе кыз мәсьәләсе идеке мәгълүмдер). Гәрчә Габбас меллага иптәш бер имам алып, йөрәгенә кадәр салкын су сипте исә дә, Габбас мелланың моңа исе китмәгәнлегене, бәлки, киресенчә, мәхәллә эшләрене аңа тапшырып, үзе тагын да артыграк ихлас белән шушы эшендә улдыгыны күреп, хәсрәте әүвәлгедән артмыш иде.

Бу җиргә ерак дәгел бер мулла яңа указ алдыгы илә – бонларны яндырмак дөрес дәгел, аның өчен нә кеби хайван мае вә нә кеби кемсә зәбех иттеге (хайван чалдыгы) безгә мәгълүм дәгел, китапларда да күренми дип, керосин янмакта улган лампаларны мәсҗеттән чыкартмыш иде.

Бере, ахшам намазыны укыр өчен шәм эзләтеп, намаз вакытыны уздырмыш иде. (...) (Бу урында әдип иске фикерле төрле муллаларны ирония белән сурәтли. – Төз. Ш. С.)

Ошбу төркемнән уларак Хикмәт байның яңа мулласы да бер яңа сүз тапты. Боның сүзе һәр нәкадәр гаҗәп дәгел исә дә, гаҗәпсез дә дәгел иде. Боерыгыз, нә диер:

– Грифель илә кара тактага язмак шәригатькә каршы, соңра аны бозып алмак та хәрәм!..[9]

Ишеттегезме яңа хәзрәт сүзен?!

Кем усал?

"Б..." авылыннан ерак дәгел, кечкенә бер авылда укымаенча мулла улган бер гами (надан) мөрит бар иде. Боның эше ишаннар, мәнакыйбләрне (мактаулы эшләрне) сөйләмәк вә кәрамәтләрне риваять итмәк вә аңа тәбган (ияреп) үзенең күрмеш вә күрмәмеш төшләрене хикәят әйләмәк иде.

Һәр нәкадәр фарыз намазларыны калдырмас исә дә, кеше күзе күргәндә гаять тә ихлас илә укыр, әгәр бер кемсәнең күзе төшдегене белер исә, "әле бән үзем руза да," димәктән тартынмас иде.

Боның исеме Муса иде исә дә, ләкин үзе... бозык холыклы иде. Бигрәк мәкерле, ялганчы, бозык күңелле, эттән артык тамгылы (ач күзле), яла ягучы вә һич сакланмай гайбәт сөйләүче иде.

Үз авылларында улан җамигъ мәсҗетне янәдән тәгъмир идәр (яңадан төзәр) өчен дия, һичкемнең мөшәвәрәтеннән (киңәшеннән) башка бер иганәт[10] дәфтәре ясап акча җыярга дия "Ф...и шәһәренә китте. Дәфтәрнең уң тарафында гомумән байлар исеменә язылмыш бер мәктүб вә акчалата ярдәм белән изгелек әйләмәк тугырысында кыскача бер нәсыйхәт улыныр иде.

"Ф...и шәһәрендә улган игътибарлы затлар дәфтәрдә Габбас мелла мөрәҗәгатен күреп, хатның тәэсире улмасыннан һәм дә бу затның гүзәл исемене күп тапкыр ишетмеш улдыкларыннан, арзулары (теләк) илә иганәт идәрәк дәфтәргә яздылар вә нәкадәр идеге ачык мәгълүм улмаз исә дә, бер мең рублядән аз улмаячагы чамаланыр.

Халык арасында танылган кемсәләр белән күрешүләрне тәмам иттегеннән соң, дәхи бер ханәгә керде, ләкин акча алыр өчен дәгел, бәлки бирер өчен...

Иртәсендә уйкысыннан тордыгында күз уңына дәфтәре килмеш иде. Мусаның бу кичәдә улган мәсарифы (чыгымы) күп дәгел, бары егерме биш рубля имеш!.. Хәерле каза улсын, тирләп тапкан акча дәгел, кесәдә калганы җитәрлек. Дәфтәрдә улган номерлардан берсене, икесене төзәтелсә, боны һичкем беләчәк дәгел, хәтта тәмамыны бирелмәс, бәлки һичкемгә әйтелмәс исә, кинә һич нәрсә улачак дәгел!..

Кесәләргә кул тәкрар кереп чыкты исә дә, һәр тыгылуында буш чыкты!.. Ах!.. Акча юк!.. Алмышлар!.. Акча җирендә җилләр исеп торыр!.. Муса акчасыны аннан карады, боннан эзләде, сорады, ялынды, аглады, юк, табылмады.

Беркадәр маҗаралар соңында дәфтәре илә берлектә полициягә китте, китте дәгел, алып киттеләр. Полиция тарафыннан бер чиновник җибәрелеп, Габбас мелладан җавап соралды. Габбас мелла исә Мусаның исемене ишетмеш исә дә, шәхесене танымадыгыны, хәтта вә дәфтәр бирмәк дәгел, бәлки бу кеби эштән асла хәбәрдар дәгел идегене сөйләде. Бу турыда эш тә тикшерүчегә бирелде, Муса да кулга алынды.

Бу кара хәбәр, акчасыз телеграммалар васитасы (чара) илә әтрафка таралды. Табигый, Хикмәт хаҗи илә ишан хәзрәт тә ишеттеләр. Хикмәт хаҗи дүртенче хатынлыкка ишан хәзрәт кызыңы алып, кунаклап тордыгы вакытта беркадәр кәефене бозды.

Бу тугырыда һәркем бертөрле сүз сөйләмәктә вә фикер бәян итмәктә улса да, бүрәнәгә борчак атмак кебек, бер файда күрелмәс иде. Чыннан да, бонларның сүзе файда китермәк өчен улмай, бәлки эшсез адәмнәрнең сакал вә борын илә уйнаулары яки тырнак кимерүләре төреннән бер эш иде.

Әмма Хикмәт хаҗи бу тугырыда Габбас мелланы эләктермәк вә ишан хәзрәт тә Мусаны коткармак өчен ихлас илә чара эзләрләр иде.

Хикмәт хаҗи үзенең "Ф..." шәһәрендә улган хосусый дәгъва вәкиленә (адвокатына) кеше җибәреп, эшне белешеп, үз хозурына килергә боерды. Хикмәт хаҗи бу яһүди адвокатына шул дәрәҗә инабәт идәр (ишаныр) иде ки, аның сүзене күктән килмеш вәхи[11] мәнзилендә (урынында) тотар, аның сарыф идән акчасыны хисап итмәс иде.

Биш көн соң яһүди бай ханәсенә авылга килеп җитте һәм дә эшне белешдеге, әгәр дә хатны Габбас мелла яздыгы дәлил илә исбат иделсә, Габбас мелла да Муса янына китәчәгене сөйләде.

Бу эш Хикмәт хаҗи өчен ярыйдыр иде. Шуның өчен каршы-фәлән килмәде, бәлки аның яздыгыны исбат әйләмәк чарасына фикер идәр иде...