ФОНЕТИКА
ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР
(тілдің қатысына қарай)
Тілдің қатысына қарай |
ЖУАН |
А, О, Ұ, Ы, И, У |
ЖІҢІШКЕ |
Ә, Ө, Ү, І, Е, И, У |
|
ДИФТОНГ |
Ю, Я (Д-ТЫДАН СОҢ) Ё (ОРЫС ТІЛІНЕН ЕНГЕН СӨЗДЕРДЕ(Э)) |
|
жақтың қатысына қарай |
Ашық |
А, Ә, О, Ө, Е, У, Ю, Я |
Қысаң |
Ұ, Ү, Ы, І, И |
|
еріннің қатысына қарай |
Еріндік |
О, Ө, Ұ, Ү, У, Ю |
Езулік |
А, Ә, Ы, І, Е, И, Я |
ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР
(үн мен салдырдың қатысына қарай)
ҮНДІ |
Й, Л, М, Н, Ң, Р, У |
ҰЯҢ |
Б, В, Г, Ғ, Д, Ж, З, Һ |
ҚАТАҢ |
П, Ф, К, Қ, Т, Ш, С, Х, Ц, Ч, Щ |
(жасалу орнына қарай)
Ерін |
б, м, п, (у) |
Тіс пен ерін |
в, ф |
Тіс |
з, с, д, т, ц |
Тіл ұшы |
л, н, ч |
Тіл алды |
ж, й, р, ш, щ |
Тіл ортасы |
г, к |
Тіл арты |
ғ, қ, х, ң |
Көмей |
һ |
(айтылу, жасалу тәсілдеріне қарай)
шұғыл |
б, г, д, й, к, қ, ң, п, т, ц, ч, һ |
ызың |
в, ф, ғ, ж, з, л, м, н, р, с, х, ш, щ, у |
ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ТӘН ДЫБЫСТАР
Ә, Ө, Ү, І, Ұ, Қ, Ғ, Ң, Һ (ы)
БУЫН ТҮРЛЕРІ
ТҮРІ |
ҚҰРЫЛЫМЫ |
АШЫҚ |
ДАУЫСТЫ; ДАУЫССЫЗ+ДАУЫСТЫ |
ТҰЙЫҚ |
ДАУЫСТЫ+ДАУЫССЫЗ |
БІТЕУ |
ДАУЫССЫЗ+ДАУЫСТЫ+ДАУЫССЫЗ |
ЛексиКа
СӨздердің топтары |
Ережесі |
мысалдар |
Синоним |
Дыбысталуы мен жазылуы әр түрлі, мағыналары ұқсас сөздер |
Әдемі, сұлу, көркем |
Омоним |
Дыбысталуы мен жазылуы ұқсас, мағыналары әр түрлі сөздер |
Жаз, ай |
Антоним |
Мағыналары қарама-қарсы сөздер |
Үлкен-кіші, биік-аласа |
КӨп мағыналы сӨз |
Жазылуы мен айтылуы ұқсас, мағыналары әр түрлі, бір сөз табынан жасалған сөздер |
Түс (обед, сон, цвет – зат есімдер) |
ТУРА МАҒЫНАЛЫ СӨЗ |
Сөздің бастапқы (негізгі) білдіретін тура ұғымы – оның тура мағынасы болып есептеледі |
Терең көл, ашық терезе |
аУЫСПАЛЫ МАҒЫНАЛЫ СӨЗ |
Бастапқы мағынасынан ауыстырылып, өзге мағынада қолданылған сөздер |
Терең ой, ашық мінез |
АРХАИЗМДЕР |
Әр дәуірде өзгеріп, әр түрлі басқаша сөздермен аусып отыратын, яғни қазір басқаша аталатын ұғымның бұрынғы атауы болатын сөздер |
Аэрофлот (әуежай) Адрес (мекен-жай) Проспект (даңғыл) Таможня (кеден) |
НЕОЛОГИЗМДЕР |
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты тілге енген жаңа сөздер |
Жарнама, делдал, саябақ, құжат, ұшақ |
ДИАЛЕКт сөздер |
Белгілі бір аймақта ғана тек ауызекі тіл де қолданылатын сөздер |
Сым (шалбар) Азанда (таңертең) Оттық (сіріңке) |
ТЕРМИН СӨЗдер |
Белгілі бір ғылымның, техниканың, спорттың салаларына жататын сөздер |
Оптика, энергия, фонетика, сюжет |
КІРМЕ СӨЗдер |
Ана тілімізге шет тілінен енген сөздер |
Араб тілі: қалам, кітап, ғылым, мұғалім т.б. Орыс тілі: кино, парта, цирк т.б. |
КӘСІБИ СӨЗдер |
Белгілі бір кәсіпке, шаруашылыққа, өнерге байланысты қолданылатын сөздер |
Жылым, күнжара, ау, атыз, көнек |
Морфология
МОРФОЛОГИЯ |
||||
СӨЗДЕР |
СӨЗ ТАПТАРЫ |
ҚОСЫМШАЛАР |
||
ДАРА СӨЗ |
КҮРДЕЛІ СӨЗ |
1.зат есім 7. шылау сөз 2.сын есім 8. еліктеу сөз 3.сан есім 9. одағай 4.есімдік 5.етістік 6.үстеу |
жалғау |
жұрнақ |
1.түбір сөз 2.туынды сөз |
1.қос сөз 2.біріккен сөз 3.қысқарған сөз 4.тіркескен сөз |
1. көптік 2. септік 3. жіктік 4. тәуелдік |
1. сөз тудырушы 2. сөз түрлендіруші |
|
жұрнақ
Түрлері |
Ереже |
мысалдар |
Сөз тудырушы |
Түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп оған жаңа мағына береді |
бала + лық – балалық күй + ші – күйші |
Сөз түрлендіруші |
Өзі жалғанған сөздің бастапқы мағынасын өзгертпей, сәл түрлендіреді |
үй + шік – үйшік аға + тай – ағатай құлын + шақ – құлыншақ |
СЕПТІК ЖАЛҒАУЛАР
СЕПТІКТЕР |
СҰРАҚТАРЫ |
ЖАЛҒАУЛАРЫ |
ТҮБІР СОҢЫ |
АТАУ |
Кім? Не? Кімдер? Нелер? |
– |
|
ІЛІК |
Кімнің? Ненің? |
-ның; -нің -дың; -дің -тың; -тің |
Дауыстыға, М,Н,Ң Ұяң дауыссызға, Л, Й, Р, У Қатаң дауыссызға, Б, В, Г, Д |
БАРЫС |
Кімге? Неге? Қайда? |
-ға; -ге -қа; -ке -а; -е -на; -не |
Дауыстыға, үнді, ұяң дауыссызға Қатаң дауыссызға, Б,В,Г,Д Тәуелді форманың І, ІІ жағына Тәуелді форманың ІІІ жағына |
ТАБЫС |
Кімді? Нені? |
-ны; -ні -ды; -ді -ты; -ті -н |
Дауыстыға Үнді, ұяң дауыссызға Қатаң дауыссызға, Б,В,Г,Д Тәуелді форманың ІІІ жағына |
ЖАТЫС |
Кімде? Неде? Қайда? |
-да; -де -та; -те -нда; -нде |
Дауыстыға, үнді, ұяң дауыссызға Қатаң дауыссызға, Б,В,Г,Д Тәуелді форманың ІІІ жағына |
ШЫҒЫС |
Кімнен? Неден? Қайдан? |
-дан; -ден -тан; -тен -нан; -нен |
Дауыстыға, ұяң д-сызға, Й,Л,Р,У Қатаң дауыссызға, Б,В,Г,Д М,Н,Ң, Тәуелді формаға |
КӨМЕКТЕС |
Кіммен? Немен? |
-мен -бен -пен |
Дауыстыға, үнді дауыссызға Ұяң дауыссызға Қатаң дауыссызға, Б,В,Г,Д |